عایشە عەجیب

تیكتۆك پلاتفۆڕمەكا جڤاكی یا كۆمپانیا (ByteDance) یا تەكنەلۆژی یا چینی یە، ل سالا (2012)ێ ژ لایێ «ژانگ بیمینك» هاتبوو دامەزراندن، بۆ دروستكرنا كورتە ڤیدیۆ و مۆزیكا بەرنیاسە، ئەڤ تۆڕە ب ملیاران بینەری هەنە و یا بوویە دیاردەیەك د ناڤا هەمی جیهانێ دا.
گەلەك گازندە ل سەر چاوانییا بكارئینانا تیكتۆكی یێن هەین و ل گەلەك وەلاتان یا هاتییە قەدەغەكرن یان سنورداركرن، ژ بەر كو یا بوویە ئەگەرێ درستبوونا گەلەك ئاریشەیان د جڤاكی دا ب گشتی و ل سەر خێزانان ب تایبەتی.
هەكەر بەرێ خۆ بدەینە تیكتۆكی ل هەرێما كوردستانێ یێ بوویە ژەهرەك د لەشێ جڤاكێ مە دا و پشتی لایڤێن تیكتۆكی بووینە ڕێكەك بۆ ب دەستڤەئینانا پارەیی خەلكەك یێ پەنایێ دبەتە هەمی تشتان هەر ژ ڕەفتارێن سەقەت، ئاخفتنێن كرێت و سڤكاتیكرن ب ئێكدو، یارییێن مەتڕسیدار و هەڤڕكییان، كو بووینە ئەگەرێ درستبوونا سەدان ئاریشەیێن جڤاكی. تیكتۆك یێ بوویە جهێ خواستنا پارەیی ژی، كو گەلەك تیكتۆكەر د لایڤان دا داخوازا كرینا كوینان (پارەیێ تیكتۆكی) دكەن و هندەك خەلكی ژی پارە بۆ كرینا وان كوینان ژ مالێن خۆ دزینە.
تیكتۆك یێ بوویە مەتڕسی ل سەر زاڕۆكان ژی و گەلەگ شارەزا دەربارەی وێ چەندێ هوشدارییان ددەن، ژ بەركوهەر خێزانەك د نوكە دا دەمێ زارۆكێن وان بێزار دبن دەمێ خۆ ب تیكتۆكی ڤە دبەن و ئەوڤ ڕەوشتێ وان تێك ددەت و هەروەسا دبیتە ئەگەرێ تێكچوونا ساخلەمییا وان. ب بۆچوونا من هەكەر سنۆرەك بۆ ڤێ پلاتفۆڕمێ نەهێتە دانان دێ ئاریشەیێن جڤاكی د ناڤا خێزانان دا زێدەتر لێ هێن و دێ كارتێكرنەكا نەرێنی یا مەزن ل سەر نڤشێ داهاتی یێ كوردستانێ درست كەت.
تیكتۆكی كارتێكرن یا ل سەر كەلتوور و جڤاكێ كوردی یێ هەی، ژ بەر كو بكارئینانا ڕەفتارو بیروباوەرییێن نەگونجایی و جودا د ناڤ جڤاكێ كوردی دا یێن بەلاڤ بووین.
یا پێدڤی یە هەر خێزانەك بكارئینانا مۆبایلان ژ لایێ زارۆكێن خۆ كۆنتڕۆل بكەن، دا بهێنە پاراستن. و پێدڤی یە هوشدارییێن بەرەدوام ژ لایێ سازیێن ڕاگەهاندنێ ڤە چ ب ڕێكا بەڕنامەیان و پەیجان بدەنە دایكوبابان كو زارۆیێن خۆ ژ تیكتۆكی دویر بێخن و نەهێلن ب كار بینن. داخوازێ ژ حكومەتا هەرێما كوردستانێ ژی دكەین چارەیەكێ ل ڤێ بابەتی بكەت.

عەیشا عەجیب

هەتا نوكە وەكو پێدڤی ئەم گرنگییێ ب ژینگەهێ نادەین. هەتا كو ئەم ببێژین، گرنگییا ڕاگەهاندنا ژینگەهێ چییە و سەدەما كو ئەم گرنگییێ پێ نەدەین ژی ئەوە. ژ بەر كو مە زانیارییێن تەمام و شارەزایی ل سەر ژینگەهێ نینن، هەتا كو ئەم گرنگییێ ب وان پرسێن ئاسێ و مەترسییان بدەین.
‎پشتی شۆڕەشا پیشەسازی، زێدەبوونا كارگەهێن جودا، زێدەبوونا بكارئینانا وزەیێ د بیاڤێن جودا دا، زێدەبوونا مرۆڤ و پێدڤییێن وان… هتد. ژینگەهـ و پیسبوونا ژینگەهێ بوویە ئێك ژ مژارێن ئالۆز ل سەرانسەری جیهانێ.
هشیاربوونا ژینگەهی ڕامان ئەوە هەكەر هەر تاكەكەسكەك و جڤاك ئاگەهداربن و د هەستیاربن بەرامبەر ژینگەهێ، ب شێوەیەكێ بەرپرس سەرەدەرییێ د گەل دا بكەن. ئەڤ هشیاربوونە وێ دگەهینیت كو مرۆڤ بزانیت ئاریشەیێن ژینگەهێ چنە و چاوا دێ چارەسەری بۆ هێتەكرن و سەرەدەرییەكا ژینگەها هەڤالینیێ بكەت. هەكەر ل هەرێما كوردستا بەرێ خۆ بدەینێ هەر تاكەكەسەك و جڤاك دڤێت بەرپرسیار بن ژ پاراستنا ژینگەهێ و ب شێوەیەكێ بەرچاڤ بهێتە وەرگرتن و نەهێتە پشتگوهـ هاڤێتن.
پێدڤییە ئەم گرنگییەكا باش ب ژینگەهێ بدەین، سەبارەت ڕۆماڵكرنا مەترسییا ژینگەهێ ل سەر جڤاكێ هەیە، پێدڤییە هەردەم پرسێن ڕاگەهاندنا ژینگەهێ ل سازییێن ڕاگەهاندنێ ببنە بابەتێن سەرەكی بۆ نووچە و بەرپەڕێن سەرەكی یێن ڕۆژنامەیان. ڕاگەهاندنا ژینگەهێ ئەركەكێ هەرێ گرنگە د ناڤا جڤاكا مە دا، پێدڤییە هەركەسەك ژ لایێ خۆ ڤە ژینگەهێ بپارێزیت، ئەڤ ئەركە ل سەر ملێن جڤاكێ یێ گرنگە، ئەوێن بەرپرس د ناڤا سازییێن ڕاگەهاندنێ دا، پێدڤییە دەستپێشخەریێ بۆ نڤیسكار و ئەوێن ڕەوشەنبیر د بیاڤێ ژینگەهێ دا وان پالبدەن و دویڤچوونێ بۆ پرسێن ژینگەهێ بنڤیسن و ژ بەر ڤێ ئێكێ هەكەر سازییێن ڕاگەهاندنێ بەردەوام كار ل سەر هشیارییا خەلكی بكەن، كو گرنگییێ ب ژینگەهی بدەن كو ژینگەها وەلاتێ مرۆڤی ماڵا مرۆڤی یە، ئەڤە دێ بیتە باشترین ڕێك ژ جۆرێن خۆپاراستنێ.‎
(Detjen Jim) ڕۆژنامەڤانەكێ تایبەتمەندە ل سەر پرسێن ژینگەهێ و زانستێ وەكی ئەو دیاردكەت كو ڕاگەهاندن ڕۆلەكێ سەرەكی د دابینكرنا زانیارییان دا بۆ ڕایا گشتی دبینیت و ئەنجام ژی ڤێ ئێكی دیار دكەن كو 68% خەلك زانیارییێن ژینگەهێ ل تەلەفزیونێ وەردگرن، 59% ل ڕۆژنامە و گۆڤاران و ل ساڵا 1992ێ ئێك ژ ڤەكۆلینان دیار كربوو كو وەڵاتێ ئەمریكایێ 91% ێ ب تنێ گەنج گرنگییێ ب ژینگەهی ددەن.
گەلەك جاران ئەگەرێن پرسێن ژینگەهێ دبیتە سەدەم كو سەقا ئەگەرێن پرسێن ژینگەهێ دروست بییت، لێ گەلەك جاران دبیتە سەدەما بێهنتەنگبینێ و مەترسی ل سەر ژیانا هەڤوەلاتییان، پێدڤییە د دەمێن هۆسا دا خۆ ژ ڤێ چەندێ بپارێزین، دا چ مەترسی پەیدانەبن.
بۆ جارا ئێكێ‌ ڕاگەهاندنێ گرنگی ب ژینگەهێ دای ل ساڵا 1870ێ بوو ل باژێرێ (مینیسۆتا) ل وەڵاتێ ئەمریكایێ، ڕۆژنامەیا (هالۆك) هاتە دامەزراندن كو یا تایبەت بوو ل سەر بوویەرێن ژینگەهێ و بۆ جارا ئێكێ‌ بوو فۆكسا وان ل سەر ژیانا گیانەوەرێن كیڤی ل وی باژێری بوو. ل ساڵا 1962 سازیێن ڕاگەهاندنێ ل ئەمریكایێ دەست ب گرنگیدانا ژینگەهێ ب ڕەنگەكێ گشتی كر و ل ساڵا 1962 پەرتووكەك ب ناڤێ (بهارا بێدەنگ) بەلاڤبوو.
ب ڕەیا من ئێك ژ رێكێن گرنگ بۆ دروستكرنا هشیاربوونا ژینگەهێ، پەروەردە و فێربوونە ئەوە كو زارۆ و مەزن بهێنە فێركرن سەبارەت ژینگەهێ هاریكاربن ل گەل پاراستنا دیمەنێن سروشتی. ئەۆ نڤیسكار و ڕەوشەنبیرێن د بیاڤێ پرسێن ژینگەهێ دا كاردكەن هەماهەنگی ل گەل سازیێن ڕاگەهاندنێ كربان، كو هەر چنە حەفتییێ جارەكێ یان هەردو حەفتییان جارەكێ بابەتەكێ ل سەر پرسێن ژینگەهێ ل سەر شاشەیێن تەلەفزیۆنێ یان ڕادیۆ یان بەڕنامەیەك، هەروەسا ب زمانێ زارۆكان هاتبا ڕێكخستن، هەر وەسا ڕاگەهاندن دشێت هشیاریا ژینگەهی د ناڤا جڤاكی دا بلند بكەت و بچیتە د ناڤ سازیێن گرێدایی پەروەردێ دا و دشێت هشیاریا ژینگەهی و خواندنگەهێن بنەرەتی و باخچەیێن زارۆیان بەرنامەیەكێ تایبەت ب پەروەردەیا ژینگەهێ زارۆكان د ژیەكێ بچویك دا ب زمانێ وانا فێری ژینگەهپارێزییا وەلاتێ خۆ بن، ب مەرەما بەلاڤبوونا هشیارییا ژینگەهێ د ناڤ جڤاكی دا.
لەوما گرنگە ئەم هەمی ل گۆتنێن سەرۆكێ هەرێمێ «نێچیرڤان بارزانی» خودان دەربكەڤین، دەما گۆتی: كا چاوا ماڵێن خۆ دپارێزین پێدڤییە ب هەمان شێوە ژینگەها وەڵاتێ خۆ ژی بپارێزین، چەند ژ مە دهێت دڤێت داران بچینین، بەرمایكێن خۆ نەهاڤێژین ، قوربانییێن زێدە بۆ ئاخ، ئاڤ و ژینگەها كوردستانێ هاتینە دان، دڤێت وەسان بپارێزین كو ئەم ساخلەم تێدا بژین و نڤشێ ل دویڤ مە ژی دا درێژەپێدەرێ ژینگەهپارێزییا مە بیت دا ئەو ژی ژینگەها كوردستانێ پاقژ و پاراستی بهێلن و ب بەختەوەری تێدا بژین.