دهۆك، له‌زگین جوقی:

تایبه‌تمه‌ندێ‌ بێهوشكرنێ‌ وچاڤدێریا چر ل دهۆكێ‌ دیاركر ئه‌و نه‌خۆشێن ره‌وشا وان یا ساخله‌میێ‌ گه‌له‌ك ئالوز دبیت پێدڤی ب چاڤدێریا چر دبن، ژ هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كی هه‌بیت وه‌ك جه‌لته‌ و كۆرۆنا و روودانیێن ترۆمبێلان هنده‌ك نه‌خۆشێن نشته‌رگه‌ریێن مه‌زن هه‌ین ئه‌وژی چاڤدێریا چر بۆ ده‌مه‌كی هێنه‌ نڤاندن وگه‌له‌ك نه‌خۆشێن دی پێدڤی ب چاڤدێریا چر دبن.

د. ئاراس ئه‌حمه‌د مایی، تایبه‌تمه‌ندێ‌ بێهوشكرنێ‌ وچاڤدێریا چر ل دهۆكێ‌ دیاركر هه‌موو نه‌خۆشێن جه‌لتا مه‌ژی پێدڤی ب چاڤدێریا چر نابن ئه‌و نه‌خۆش پێدڤی دبن یێن هشێن وان نه‌ دروست بن ئه‌وژی ل گۆره‌ی ستانده‌ركی هه‌تا نه‌شێت هه‌ناسا خوه‌ به‌رده‌وامیێ‌ پێ‌ بده‌ت یان نه‌شێت بلغم و ئاڤا حه‌فكا خوه‌ دا ببه‌ته‌ خوار ئه‌و پێدڤی چاڤدیریا چر دبن، هنده‌ك نه‌خۆش ئه‌م دهێلین فشارا وان یا خوینێ‌ بلند دبیت دا خوین بچیته‌ هه‌موو جهێن مه‌ژی دا و هنده‌ك نه‌خۆش پشتی جه‌لتێ‌ پشتی وه‌رگرتنا ده‌رمانان ئه‌م چاڤدێریا چر وه‌ردگرین داكو ده‌رمانان بكاربینیت ئه‌و خوینا هشك نه‌مینت وخوین بچیته‌ بۆریا ئه‌ڤ نه‌خۆشه‌ پێدڤیه‌ ب چاڤدێریا چر بهێنه‌ نڤاندن.

د. ئاراس ئه‌حمه‌د مایی، ئاشكه‌را كركو:” ئه‌و نه‌خۆشێن ره‌وشا وان ساخله‌میێ‌ گه‌له‌ك خراب پێدڤیه‌ به‌رده‌وام بن چاڤدێریا نوشداران دا بن ل چاڤدێریا چر هێنه‌ وه‌رگرتن، ته‌ختێن چاڤدێریا چر دكێمن ئه‌ڤه‌ژی ژبه‌ركو بهایێ‌ ته‌ختێ‌ چاڤدیریا چر گه‌له‌ك وه‌كو ته‌ختێن دی نینن و هنده‌ك ئامیره‌ هه‌نه‌ به‌رده‌وام ده‌رمانان دده‌نه‌ نه‌ساخان هنده‌ك نه‌خۆش پێدڤی چه‌ندین ئامیران دبن دگه‌ل ئامیرێ‌ هه‌ناسه‌دانا ده‌ستكرد دگه‌ل ئامیرێن شووشتنا گولچیسكا و سونار و گه‌له‌ك خزمه‌تێن دی هه‌نه‌ هه‌ر نه‌خۆشه‌كی پێدڤیه‌ په‌رستاره‌ك هه‌بیت هه‌تا جار هه‌یه‌ ده‌مێ‌ ره‌وشا نه‌خۆشه‌كی گه‌له‌ك ئالوز بیت دو په‌رستار پێدڤیه‌ چاڤدێریێ‌ بكه‌ن ده‌وله‌ته‌كا ئیتالیا دبیت بۆ هه‌ر 100 هزار كه‌سان ب تنێ‌ 10 ته‌خت هه‌بن ل كوریا دبیت بۆ هه‌ر 100 كه‌سان پێنج ته‌خت هه‌بن “.

تایبه‌تمه‌ندێ‌ بێهوشكرنێ‌ وچاڤدێریا چر ل دهۆكێ‌، گۆتژی: هنده‌ك ئامیره‌ ل چاڤدێریا چر هه‌نه‌ پشكێن دی یێن نه‌خۆشخانێ‌ دا نینن ئه‌و ئامیره‌ زور هه‌ستیارن بۆ چاره‌سه‌ریا نه‌خۆشان هێنه‌ ب كارئینان هه‌تا ژی شووشتنا گولچیسكا و خوینێ‌ و ئامیرێ‌ ئیكو و سونه‌ر بۆ هندێ‌ سینگێ‌ نه‌خۆشی و دلێ‌ نه‌خۆشی خوین دیارببیت كا هشكبوویه‌ یان نه‌ و چه‌ندین ئامیره‌ پێدڤیه‌ په‌یداببن و ل به‌رده‌ست بن ل چاڤدێریا چر.

د. ئاراس ئه‌حمه‌د، خۆیا كركو جۆره‌ك ژ نه‌خۆشێن كۆرۆنایێ‌ گه‌له‌ك كارتێكرن ل پشا وان دهێته‌ كرن ب تایبه‌تی ژی هه‌كه‌ 55% ببوریت تووشی هه‌ودانێ‌ بیت و رێژا ئوكسجینی دناڤ خوینا وان دا دهێته‌ خوار پێدڤی ئامیرێ‌ هه‌ناسه‌دانا ده‌ستكرد دبن ئه‌و پتر پێدڤی ب چاڤدیریا چر بن.

دهۆك، ره‌ڤین سالح:

د. جه‌نان نوری تایبه‌تمه‌ندا نه‌خوشیێن ئافره‌ت و زارۆبوونێ‌ دیاركر مالبچووك ئه‌وه‌ كو زارۆ تێدا گه‌شه‌دكه‌ت هه‌تا دبیت، هه‌روه‌سان خولا هه‌یڤانه‌ ژی ژ مالبچووكی دهێت و گه‌له‌كێ‌ گرنگه‌ بو ژنێ‌ و گۆت: راكرنا مالبچووكی ژ نه‌چاری یه‌، هنده‌ك جاران راكرنا وی پتر مفایێ خوه‌ هه‌یه‌، بو نمونه‌ ژنه‌كا دوگیان زارۆ بو و پاشان خووین به‌ربوون بو په‌یدا بو  پشتی هه‌می هه‌ولان دكه‌ین كو ڤێ خووین به‌ربوونێ براوه‌ستینن و چ مفا نه‌بوو ل وی ده‌می ئه‌م نه‌چار دبین مالبچوكێ‌ وێ‌ راكه‌ین، بومه‌ گه‌له‌ك نه‌خوشه‌ لێ‌ تنێ‌ چاره‌سه‌ری ئه‌وه‌، هه‌روه‌سان هنده‌ك جاران گومان بو مه‌ په‌یدادبیت كو مالبچووكێ‌ ژنێ‌ تووشی په‌جه‌شێرێ‌ بوویه‌، ل وی ده‌می ئه‌م زه‌رعه‌كێ‌ بو چێ‌ دكه‌ین و هه‌كه‌ ئه‌نجامێن وێ‌ دباش نه‌بوون، باشتره‌ مالبچووك بهێته‌ راكرن.

تایبه‌تمه‌ندا نه‌خوشیێن ئافره‌ت و زارۆبوونێ‌ خویاكر نیشانێن وێ‌ ئه‌وه‌ كو ژن هه‌ر خووینێ‌ دبینت، پێدڤییه‌ بهێته‌ زانین ئه‌گه‌ر چنه‌، وگۆت: 99% دێ‌ بینی هورمونێن ژنێ‌ تێكچووینه‌ یان حاله‌تێ‌ ژنێ‌ یێ‌ ده‌روونی یه‌ كو ره‌وشا وێ‌ نه‌یا جێگره‌، یان گرێك هه‌نه‌، دیسان هنده‌كان ته‌كه‌یوس یێت هه‌ین، ئه‌ڤه‌ هه‌موو دبیته‌ ئه‌گه‌ر خولا هه‌یڤانه‌ تێك بچیت و دروست نه‌هێت، ئه‌و ژنێن دگه‌هنه‌ ژیێ‌ 50 سالیێ‌ وێڤه‌ خوین به‌ربوون بو وان یا خرابه‌، چنكو خولا هه‌یڤانه‌یا وان دهێته‌ راوه‌ستاندن، هه‌روه‌سان رێكا سونه‌رێ‌ ئه‌م ته‌ماشه‌ دكه‌ین كا مالبچووكێ‌ وێ‌ ته‌نكه‌ یان ستووره‌، چونكو هه‌كه‌ مالبچووك ژ 4 ملیما بوری، رامان ئه‌وه‌ تشته‌كێ‌ نه‌نورمال یێ‌ هه‌ی پێدڤییه‌ ئه‌م بزانین بوچی ستوور بوویه‌، ئه‌م پشكنینا بو دكه‌ین، هه‌كه‌ حاله‌تێ‌ وێ‌ یێ‌ سڤك بوو ئه‌م مالبچووكی ناراكه‌ین، لێ‌ هه‌كه‌ نه‌خوشیا په‌نجه‌شێرێ‌ بو مالبچووك ب ده‌وروبه‌رێن خوه‌ڤه‌ دهێته‌راكرن، ده‌مێ‌ هێكێن وێ‌ ژی دهێنه‌ راكرن ژن زوو دقورمچیت و هه‌ستیێ‌ وێ‌ پیتی دبیت، ده‌روونێ‌ وێ‌ تێكدچیت، هه‌كه‌ ژنه‌كا دژییێ‌ 30 سالیێ‌ دا مالبچووك ب هێكڤه‌ راكرن هه‌چه‌كو مه‌ ژییێ‌ وێ‌ كریه‌ 50 سال.

د. جه‌نان نوری، دازانین پتریا ئه‌و ژنێن مالبچووكێ‌ وان هاتیه‌ راكرن ژیێ‌ وان 60 وێڤه‌ بووینه‌، كێمه‌ك هه‌بوون كو سه‌ر دژییێ‌ 30 سالیێ‌ دا، وگۆت: ئه‌ڤ حاله‌ته‌ گه‌له‌ك نه‌یێ‌ به‌ربه‌لاڤه‌ دو هه‌یڤان جاره‌كێ‌ ئه‌م نه‌خۆشه‌كا هوسا دبینن، بومه‌ گه‌له‌ك نه‌خوشه‌ ده‌مێ‌ ئه‌م مالبچووكێ‌ وێ‌ رادكه‌ین تایبه‌ت هه‌كه‌ ژنێ‌ زارۆیێ‌ وێ‌ یێ‌ ئیكێ‌ بیت یان هێشتا گه‌له‌ك زارۆ نه‌بووینه‌، ده‌مێ‌ مالبچووك دهێته‌ راكرن چ كارتێكرنێ‌ ل ژنێ‌ ناكه‌ت، یاگرنگتر هێكن، چونكو ئه‌و وه‌كو كارگه‌هه‌كێ‌ یه‌ خوینێ‌ ژ رووینی پاقژ دكه‌ت و دكه‌ته‌ هورموون.

تایبه‌تمه‌ندا نه‌خوشیێن ئافره‌ت وزارۆبوونێ‌ ئاماژه‌ ب وێ‌ یه‌كێ‌ دا پشتی نشته‌رگه‌ریێ‌ پێدڤییه‌ ژن به‌رده‌وام سونه‌رێ‌ بگریت بو ماوێ‌ شه‌ش هه‌یڤان، وگۆت: پشتی نشته‌رگه‌ریێ‌ دێ‌ بێنڤه‌دانا خوه‌ كه‌ت،  پێدڤییه‌ زه‌لامێ‌ وێ‌ نێزیكی وێ‌ نه‌بیت یان وه‌رزش هه‌بیت نه‌كه‌ت یان نشته‌رگه‌ریه‌ك هه‌بیت ئه‌ڤان هه‌موویان پشتی شه‌ش هه‌یڤان ژنوو دورسته‌ بكه‌ت، هه‌كه‌ جاره‌كێ‌ ئێشانه‌ك هه‌بو پێدڤییه‌ ئه‌و سونه‌ره‌كێ‌ بگریت دبیت جهێ‌ وێ‌ هه‌ودانێ‌ گرتبیت، یان هه‌كه‌ هێكێن وێ‌ مابن دبیت كیسك بو په‌یدابووینه‌، ژبه‌ر هندێ‌ پێدڤییه‌ هه‌تا شه‌ش هه‌یڤان ئه‌و چاڤدێریا خوه‌ بكه‌ت.

ئه‌ڤرۆ، به‌رپه‌رێ‌ ساخله‌میێ‌:

ل وه‌رزێ‌ زڤستانێ‌ پلێن  گه‌رمیێ‌ نزم دبن و نه‌ساخیێن گرێدای سه‌رمایێ‌ به‌ربه‌لاڤ دبن دناف خه‌لكی داو به‌ربه‌لافترین نه‌ساخیێن ڤی وه‌رزی و رێكێن خو پاراستنێ‌ دێ‌ دیاركه‌ین:

٭ ئێشانا گه‌وریێ‌:به‌لاعیم ئێك ژ نه‌ساخیێن به‌ربه‌لاڤێن وه‌رزێ‌ زڤستانێ‌ یه‌، ئانكو ئاریشه‌كه‌ كو بارا پتر پشتی توشبوون ب ڤایروسه‌كی دیاردبیت ، گه‌له‌ك به‌لگه‌ هه‌نه‌ كو گوهۆرینێن پلا گه‌رمیێ‌ هه‌روه‌ك چوونا مروڤی ژ جهه‌كێ‌ گه‌رم وه‌ك مالا مروڤی بۆ ژده‌رڤه‌ كو پلا گه‌رمیێ‌ یا نزمه‌ دێ‌ شێت مرۆڤی تووشی ئه‌ڤێ‌ نه‌ساخیێ‌ كه‌ت.رێكه‌كا ب ساناهی و بله‌ز بۆ چاكبوونا گه‌وری ئێشانێ‌ هه‌یه‌، ئه‌وژی ب كارئینانا ئاڤا خوێ‌ و زڤراندنا وێ‌ دگه‌ویێ‌ دا و ئه‌ف كاره‌ دبیته‌ ئه‌گه‌رێ‌ پاقژبوونا گه‌وریێ‌ و هه‌روه‌سا تایبه‌تمه‌ندیا دژایه‌تیكرن ئانكو چاره‌كرنا هه‌ودانا گه‌وریێ‌ هه‌یه‌ و كاریگه‌ریه‌كا باش هه‌یه‌، و شیره‌ت دهێته‌ كرن كو هیچ كه‌سه‌ك سه‌ربخو (ئه‌نتی بایوتیك)ئانكو ده‌رمانا ب كار نه‌ئینیت.

٭ ره‌بۆ (بهێن ته‌نگی): ئاڤ و هه‌وایێ‌ سار ئێك ژ كاریگه‌ریانه‌ بۆ پتر دیاربوونا نیشانێن ئه‌ڤێ‌ نه‌ساخیێ‌ وه‌ك خرخرا سنگی و بێهن ته‌نگی بوویه‌ كه‌سێن هه‌لگرێ‌ ڤێ‌ نه‌ساخیێ‌ پێدڤیه‌ وه‌رزێ‌ زڤستانێ‌ پتر خۆ ب پارێزن ژ سه‌رمایێ‌ باشتره‌ كو كه‌سێ‌ توشبوویێ‌ ڤێ‌ نه‌ساخیێ‌ دوان روژێن كو پلا گه‌رمیێ‌ زور یا نزمه‌ و هروبا هه‌یه‌ ل مال ده‌رنه‌كه‌ڤن لێ‌ ئه‌گه‌ر ده‌ركه‌فتن ل ده‌مێ‌ ده‌ركه‌فتنێ‌ باشتره‌ كو شاله‌كێ‌ ب كاربینن بۆ پاراستنا ده‌ڤ و دفنێتن خۆ ژ هروبای و هه‌وایێ‌ سار و هه‌روه‌سا ل ڤان جوره‌ روژان ده‌رمانێن خو َ ب رێك و پێك ب كاربینیت.

٭ هشكبوونا پیستی: هشكبوونا پیستی ئاریشه‌كا به‌ربه‌لاڤه‌ ل وه‌رزێ‌ زڤستانێ‌ پیستێ‌ له‌شێ‌ مروڤی ب تایبه‌تی سه‌روچاڤ و ده‌ست پێدڤیه‌ ژ هشكبوونێ‌ بهێته‌ پاراستن، پتریا خه‌لكی هنده‌ك كرێمان ب كاردئینن بۆ پاراستنا پیستی ژ هشكبوونێ‌ كو ئه‌ڤ كرێمه‌ پیستێ‌ مروڤی ژ هه‌لمبوونا ته‌راتیا سروشتی یا پیستی دپارێزیت،  بوویه‌ باشترین ده‌م بۆ بكارئینانا ڤان جوره‌ كرێمان پشتی سه‌رشووشتنێ‌ یه‌ كو ل وی ده‌می پیستێ‌ له‌شێ‌ مروڤی ته‌راتیا پێدڤی هه‌یه‌.

٭ په‌رسڤ( ئه‌نفلاوه‌نزا): په‌رسیف ئێكه‌ ژ ئاریشێن دیتر یێن وه‌رزێ‌ سه‌رمایێ‌ كو كه‌سێن ژیێ‌ وان سه‌ر 65 سالیێ‌ دا هه‌روه‌سا كه‌سێن كو نه‌ساخیێن درێژ خایه‌ن وه‌ك ئێشا شه‌كرێ‌ و نه‌ساخیا گولچیسكا هه‌ین پتر ژ كه‌سێن دیتر ئه‌گه‌رێ‌ توشبوونا وان هه‌یه‌ ب ڤێ‌ نه‌ساخیێ‌ .

تاكو ئه‌ف نه‌ساخیه‌ زوو بهێته‌ چاره‌سه‌ركرن پێدڤیه‌ كو نه‌ساخ زوو قه‌ستا نوشداری بكه‌ت و ئاموژگارێن نوشداری په‌یره‌و بكه‌ت.