دیدار، نیوار محه‌مه‌د سه‌لیم:
جڤاتا پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ لژنه‌كا ده‌مكی ژ بۆ دووڤچوونا ره‌وشا كارگه‌هێن ئوكسجینی ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ پێك ئینا و پشتی چه‌ندین سه‌ره‌دان ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ و وه‌لاتێ‌ توركیا كرین و ژ نێزیك هاریداری ره‌وشا كارگه‌هێن ئوكسجینی بووین، دیار بوو كو 80% ژ بوتلێن پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ د ئێكسپایه‌رن و پێدڤیه‌ بهێنه‌ گوهۆڕین و هه‌ر وه‌كو دایه‌ زانین ژی كو ل گه‌له‌ك كارگه‌هان ئه‌و رێژا دروست یا ئوكسجینێ‌ بۆ نه‌خۆشی به‌رهه‌م ناهێت، پێزانینێن زێده‌تر عه‌بدولسه‌مه‌د تێلی سه‌رۆكێ‌ وێ‌ لژنا ده‌مكی یا جڤاتا پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ به‌حس دكه‌ت.
ئه‌ڤرۆ: بۆچی و چاوان ئه‌ڤ هزره‌ بۆ هه‌وه‌ دروست بوو كو دووڤچوونا كارگه‌هێن ئوكسجینی بكه‌ن؟
عه‌بدولسه‌مه‌د تێلی: پشتی گازنده‌ ژ چه‌ندین وه‌لاتیان و كه‌سانێن شاره‌زا بۆ مه‌ هاتین، مه‌ دیڤچوونا گه‌له‌ك ژ ڤان كارگه‌هان كر. بۆ مه‌ دیار بوو كو گه‌له‌ك كێماسێ‌ دڤێ‌ بواریدا یێن هه‌ین و پێدڤیه‌ ب له‌ز چاره‌سه‌ری بۆ بهێته‌ دیتن، ژ به‌ر كو راسته‌وخۆ مه‌ترسیێ‌ ل سه‌ر ژیانا نه‌خۆشێن پێدڤی ب ئوكسجینێ‌ هه‌یی په‌یدا دكه‌ت، مه‌ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ سێ‌ ژێده‌ر هه‌نه‌ كو ئوكسجین ب رێیا وان دگه‌هیته‌ نه‌خۆشی.
ئه‌ڤ هه‌رسێ‌ رێیێن ئوكسجینێ‌ دگه‌هیننه‌ نه‌خۆشی كیشكن و كیشك ژ هه‌موویان باشتره‌؟
عه‌بدولسه‌مه‌د تێلی: رێیا ئێكێ‌؛ گه‌هاندنا ئوكسجینی ب رێیا بوتلێتن ئوكسجینی، هه‌ر بوتله‌كێ‌ ئوكسجینی ل دووڤ ستانداردێن جیهانی دڤێت بۆ 10 سالان زێده‌تر نه‌هێته‌ بكار ئینان، ئه‌گه‌ر ژ ده‌ه سالان بوری دڤێت پشكنین بۆ بهێته‌ كرن. بۆ زانین ل سه‌ر هه‌موو بوتلێن ئوكسجینی مێژوویا دروستكرنا وی یا دیار كری. پتریا بوتلێتن ئوكسجینی پشتی بكار ئینانه‌كا زۆر و لژێر فشاره‌كا ب هێز كو نێزیك 100 پاونایه‌، ده‌ما دهێنه‌ داگرتن، ئه‌و قاتێ‌ ژ ناڤ دا كو دژی ژه‌نگارێ‌ یه‌ دهێته‌ ژناڤبرن هه‌تا دگه‌هیته‌ سه‌ر ئاسنی، ب ڤێ‌ چه‌ندێ‌ ژه‌نگار د ناڤ ڤان بوتلان دا په‌یدا دبیت ب رێژه‌كا گه‌له‌كا زۆر. ده‌ما ئه‌ڤ بوتلێتن كه‌ڤن دهێنه‌ بكار ئینان ئه‌ڤ ژه‌نگاره‌ دگه‌هیته‌ ناڤ سیهێن نه‌خۆشی، ل دووڤ بۆچوونێن دكتورێن بسپور د وارێ‌ نه‌خوشیێن هه‌ناسێ دا، ئه‌ڤ ژه‌نگاره‌ دێ‌ حه‌ساسیێ‌ بۆ سیهێن نه‌خۆشی دروست كه‌ت، دێ‌ كول كه‌ت، نه‌خاسمه‌ نه‌خوشێ‌ كوڤید 19 سیهێت وی ب خوه‌ ئاریشه‌ هه‌نه‌. ده‌ما مه‌ سه‌ره‌دانا نه‌خوشخانێن پارێزگه‌ها دهۆكی كری، بۆ مه‌ دیاربوو 80% ژ بوتلێتن نه‌خوشخانێن مه‌ دكه‌ڤنن و بۆ نه‌خۆشان نابیت بهێنه‌ بكار ئینان. كارگه‌هێن ئه‌هلی یێن بوتلا بۆ نه‌خۆشخانێن ئه‌هلی دادگرن د هه‌مان ده‌م دا بۆ وان كه‌سێن نه‌خۆشێن وان ل مالان چاره‌سه‌ریێ‌ وه‌ردگرن هه‌مان بوتلێن یێن بۆ كارێ‌ پێشه‌سازی دهێنه‌ بكارئینان، ئه‌ڤ بوتله‌ گه‌له‌ك دكه‌ڤنن و پتریا هه‌ره‌ زۆر یا ناڤا وان ژه‌نگار گرتینه‌. مه‌ وه‌ك لژنه‌ چه‌ند بوتله‌ك ڤه‌كرن، رێژه‌كا زۆر یا ژه‌نگارێ‌ د ناڤ ڤان بوتلان دا هاته‌ دیتن.
رێیا دویێ‌؛ كارگه‌هێن به‌رهه‌م ئینانا ئوكسجینێ‌ زۆها كو راسته‌وخوه‌ ئوكسجینی دگه‌هینه‌ نه‌خۆشی ب رێیا توره‌كا بوریان. ل به‌راهیێ‌ هه‌ژیه‌ بێژین كو ئه‌ڤ كارگه‌هه‌ ئوكسجینی ژ هه‌وایی به‌رهه‌م دئینن، چه‌ند جور و قه‌بارێن وان هه‌نه‌، پشتی دووڤچوونا مه‌ بۆ ڤان كارگه‌هان، هه‌روه‌سان مه‌ هه‌ڤدیتن د گه‌ل چه‌ندین بسپور و كه‌سێن شاره‌زا د كارێ‌ ڤان كارگه‌هان دا كرین بۆ مه‌ دیار بوو كو ئه‌ڤ جوره‌ كارگه‌هه‌ بۆ نه‌خۆشێن كوڤید 19 بكێر ناهێن ژ به‌ر كو ئه‌ڤ كارگه‌هه‌ نه‌شێن ئوكسجینێ‌ پێدڤی بۆ نه‌خۆشێن كورونایێ‌ دابین كه‌ن. ئه‌ڤ كارگه‌هه‌ پێدڤی سه‌خبێریه‌كا به‌رده‌وامن. پێدڤیه‌كا به‌ده‌وام یا هه‌ی بۆ گوهۆڕینا هه‌موو جورێن فلته‌ران. رێژا ئوكسجینێ‌ و پاقژیا وێ‌ ل گه‌ل بورینا ده‌می كێم دبیت.
رێیا سیێ‌، سیته‌مێ‌ به‌رهه‌م ئینانا ئوكسجینی شل. باشترین جۆرێ‌ دابینكرنا ئوكسجینی یه‌، رێژا پاقژیا ئوكسجینی یا ڤان كارگه‌هان (99.99 %) یه‌. پێدڤی سه‌خبێریا به‌ردوام ناكه‌ت ژ به‌ر كو ب تنێ‌ سیسته‌م پێك دهێت ژ دو تانكان د گه‌ل دو (مرشحه‌) د گه‌ل ماتوره‌كی. كێمترین ئارێشه‌ ل ڤان كارگه‌هان روو دده‌ن. رێژه‌كا باش یا ئوكسجینی هه‌رده‌م یا به‌رهه‌ڤه‌ بۆ نه‌خۆشان، ژ به‌ر كو ئه‌ڤ سیسته‌مه‌ ئوكسجینی به‌رهه‌م نائینیت، به‌لكو ب تنێ‌ ئوكسجینێ‌ شل ڤه‌دگوهێزیت بۆ یێ‌ زوها. هه‌ر ئێك ته‌نێ‌ ئوكسجینێ‌ شل دبیته‌ 720000 لیتر، هه‌ر لیتره‌كا ئوكسجینێ‌ شل دبیته‌ 800 لیتر ئوكسجینا زوها. ژ به‌ر هندێ‌ هه‌موو ده‌ما ژێژا ئوكسجینا پێدڤی ل به‌رده‌سته‌، نه‌ وه‌ك كارگه‌هێن دی.
ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌رێن ل سه‌ری دیار كرین د نهادا 95 % نه‌خۆشخانێن توركیا ب ڤی سیسته‌می كاردكه‌ن نه‌خاسمه‌ پشتی كورونا ده‌ركه‌فتی.
ئه‌ڤرۆ: پشتی ڤان دووڤچوونان چو بۆ هه‌وه‌ دیار بوو؟
عه‌بدولسه‌مه‌د تێلی:
پتریا كارگه‌هان ئامیرێ‌ (حه‌ساس) یێ‌ خواندنا پاقژیا ئوكسجینی (سینسه‌ر) یێ‌ سوتی بوو، بۆ نموونه‌ (نه‌خۆشخانا ته‌نگاڤیا ل دهوكێ‌ ، ئامێدی، ئازادی ، كارگه‌ها حكومی… هتد)، واته‌ تو نه‌شیێ‌ پشت راست بی كا رێژا ئوكسجینێ‌ پاقژ چه‌ند دگه‌هیته‌ نه‌خۆشی، ئه‌ڤ ئامیره‌ بۆ ماوه‌كێ‌ درێژ نه‌هاتیه‌ دابین كرن د گه‌ل هندێ‌ كو ب رێیا نڤیسارێن فه‌رمی هاتینه‌ داخواز كرن. بۆ نموونه‌ نه‌خوشخانا ته‌نگاڤیا ل دهوكێ‌ زێده‌تر ژ ساله‌كێ‌ یه‌ ئه‌ڤ ئامیره‌ یێ‌ سوتی یه‌. ئامیرێن یه‌ده‌ك بۆ ڤان كارگه‌هان نه‌هاتینه‌ دابین كرن، له‌ورا هه‌ر جاره‌كا ئامیره‌ك ژ كار بكه‌ڤیت ماوه‌ك پێ دچیت هه‌تا دئێته‌ دابین كرن، واته‌ كارگه‌ه هنده‌ك جاران دراوستیت، ئه‌ڤه‌ ب چو ره‌نگان نابیت ژ به‌ر كو دێ‌ ژیانا نه‌خوشخان ئێخیته‌ د مه‌ترسیێ‌ دا، بۆ زانین رێكخراوا ساخله‌میا جیهانی WHO دیار دكه‌ت كو دڤێت بۆ ڤان جوره‌ كارگه‌هان ئامێرێن یه‌ده‌ك بو ماوێ‌ نه‌ كێمتر ژ سێ‌ سالان بهێنه‌ دابین كرن. بۆ نمونه‌ كارگه‌ها نه‌خوشخانا ته‌نگاڤیا ل زاخۆ ئه‌ڤه‌ بۆ ماوێ‌ پتر ژ مه‌هه‌كێ‌ یه‌ فلته‌ره‌كێ‌ دوهنێ‌ یێ‌ خرابوویی، داخوازا گورینا وی هاتیه‌ كرن ، ژ لایه‌كی دی ڤه‌ رێژا پاقژیێ‌ ل ڤێ‌ كارگه‌هێ‌ ب تنێ‌ 76% دخوینیت. د گه‌ل هندێ‌ كو برێكا نڤیسارێن فه‌رمی جهێن ئیداری هاتینه‌ ئاگه‌هداركرن، به‌لێ‌ ب هێجه‌تا هندێ‌ كو كومپانیێ‌ گره‌نتی یا دایی دڤێت ئه‌و ڤان ئامیران ب گوهۆڕیت رێكێ‌ ناده‌ت ده‌ستكاری د كارگه‌هێ‌ دا بهێته‌ كرن، پشتی بۆ چه‌ندین جاران په‌یوه‌ندی ب كومپانیێ‌ هاتییه‌ كرن ئاماده‌ نه‌بوو ئه‌ندازیارێن خوه‌ فرێكه‌ت ب هێجه‌تا هندێ‌ كو ئه‌ندازیارێ‌ وان د نها دا ب كاره‌كی چوویه‌ ئه‌فریقیا.
گرێبه‌ستێن كرینا ڤان كارگه‌هان مه‌رجێن پشتی فروتنێ‌ تێدا ناهێنه‌ ده‌ست نیشانكرن، وه‌ك (گرنتی یا گارگه‌هێ‌ بۆ ماوه‌ك ده‌ست نیشانكری نه‌ كێمی سێ‌ سالان، دابینكرنا ئامیرێن یه‌ده‌ك، راهێنانا و پێدانا زانیاریان بۆ كادرێ‌ ته‌كنیكێ‌ یێ‌ خومالی، سه‌پاندنا سزایان ل سه‌ر كومپانیا فروشیار ئه‌گه‌ر مه‌رجێن گرێبه‌ستێ‌ بجه نه‌ئینان …. هتد). هه‌مان ئه‌ڤ كێشه‌یێن مه‌ به‌حس كرین ل نه‌خوشخانێن قه‌زایێن دیژی هه‌نه‌. نه‌بوونا ئامیرێ‌ ( پیوریتی میتر) بو پیڤانا رێژا ( نه‌قاوا ) ئوكسجینی، لده‌ما كو مونیته‌رێ‌ كارگه‌هێ‌ بدروستی كار نه‌كه‌ت . زێده‌باری هندێ‌ زَۆربه‌یا كادرێ‌ ته‌كنیكی یێ‌ لوكالی شاره‌زایه‌كا باش دكاری ڤان كارگه‌هان دا نینه‌، وهه‌ر وه‌سا كادرێ‌ بزیشكی ( مخدر ) بو ئامیرێ‌ (CPAP )، بو نمونه‌ چه‌ند نه‌خوشخانێن پارێزگه‌ها دهوكێ‌ ئامیرێ‌ ( ventilator)، لی هه‌نه‌ به‌لێ‌ ناهێنه‌ بكار ئینان دگه‌ل هندێ‌ كو پێدڤیا نه‌خوشان یا زۆر پێ‌ هه‌یه‌ ، ب تایبه‌ت نه‌خوشێن كوڤید 19 ، وه‌ك نه‌خوشخانا ته‌نگاڤیا ل زاخو ئه‌ڤه‌ بو ماوێ‌ نێزیك هه‌شت مه‌هانه‌ سێ‌ ( جهاز ) بو هاتینه‌ ته‌رخان كرن ، به‌لێ‌ هه‌تا نهه‌ نه‌هاتینه‌ بكار ئینان ، ژبه‌ر كو كادرێ‌ تایبه‌تمه‌ند نینه‌ . دیڤچوونا نه‌خوشخانێن تایبه‌ت ناهێته‌ كرن وه‌ك پێدڤی ژلایێ‌ رێڤه‌به‌ریا دیڤچوونا نه‌خوشخانێن ئه‌هلی ل رێڤه‌به‌ریا ساخله‌میا دهوكێ‌، بو نموونه‌ دگه‌ل وێ‌ چه‌ندێ‌ كو پاره‌ك زێده‌ ئه‌ڤ نه‌خۆشخانه‌ ژ هاولاتیان وه‌ردگرن به‌لێ‌ ئه‌و خزمه‌تا ئه‌و پێشكێشی نه‌خوشی دكه‌ن نه‌ل وی ئاستی یه‌. بو زانین لده‌مێ‌ مه‌سه‌ره‌دانا نه‌خۆشخانێن ئه‌هلی كرین هه‌مان كێشه‌ لده‌ڤ كارگه‌هێن وان ژی هه‌بوون، زێده‌باری هندی كو بوتلێن وان یێت ئوكسجینی ( 90% ) دكه‌ڤن ببون .
ئه‌ڤرۆ: پێشنیازێن هه‌وه‌ بۆ چاره‌كرنا ڤی بابه‌تی چنه‌؟
عه‌بدولسه‌مه‌د تێلی: بكارئینانا سیسته‌می ئوكسجینی شل ل جهی كارگه‌هێن ئوكسجینی زوها، ژبه‌ر كو رێژا ( نه‌قاوێ‌ 99.99% یه‌) . ئه‌ڤ جوره‌ سیسته‌مه‌ گره‌نتیه‌كا باش یا هه‌ی لدور پاراستنا ژیانا نه‌خۆشی ، ژبه‌ كو هه‌ده‌م ئوكسجینێ‌ پێدڤی یێ‌ به‌رده‌سته‌ . سیسته‌مێ‌ كارگه‌هێن ئوكسجینی زوها بتنی بو نه‌خوشخانێن بجیك بهێته‌ بكار ئینان . بو هه‌ر كارگه‌هه‌كێ‌ ئامیره‌ك پورتابل بهێته‌ گرێدان بو هندێ‌ كو پشت راست بین ژ دابین كرنا رێژا دروست وپێدڤی یا ئوكسجینی بو نه‌خۆشخان . دابینكرنا ئامیره‌ك ( purity meter ) بو هه‌ر نه‌خوشخانه‌كێ‌ بو هندێ‌ دا پشكنینا ئوكسجینی ل جهێ‌ هه‌ر نه‌خوشه‌كی بهێته‌ كرن، ئه‌گه‌ر پێدڤی بوو .
دابینكرنا ئامیرێن یه‌ده‌ك بو كارگه‌هێن ئوكسجینی، تاكو ده‌ما ئه‌ڤ ئامیره‌ ژناڤ دچن یێت یه‌ده‌ك حازربیت، نه‌كو ب هه‌یڤان نه‌هێته‌ دابین كرن، ژبه‌ر كو راوه‌ستانا هه‌ر كارگه‌هه‌كێ‌ دێ‌ مه‌ترسیێ‌ سه‌ر ژیانا بده‌هان نه‌خۆشان دروست كه‌ت. هه‌ر گرێبه‌سته‌كا كرینا ئامیرێن پزیشكی یان كارگه‌ه دڤێت لژنه‌ك بهێته‌ پێك ئینان ژ كه‌سینَ بسپور وئه‌ڤان مه‌رجان بخوڤه‌ بگریت :
أ‌- دڤێت گرێبه‌ست دگه‌ل كومپانیه‌كا تایبه‌تمه‌ند وخودان ئه‌زموون بهێته‌ كرن ( شركات رصینه‌ ) .
ب‌- مه‌رجێ‌ گره‌نتییێ‌ تێدا بیت بو نه‌كێمتری سێ‌ سالان.
ت‌- مه‌رجێ‌ دابینكرنا ئامێرێن یه‌ده‌ك نه‌ كێمتر بو سێ‌ سالان .
پ‌- مه‌رجێ‌ راهێنان و فێركرنا كادرێ‌ ته‌كنیكی یێ‌ لوكال.
ج‌- مه‌رجێ‌ دانا زانیارێن به‌ردوام بو كادرێ‌ ته‌كنیكی یێ‌ لوكال ب رێكا اون لاین .
ح‌- سزادانا كومپانیێ‌ یان به‌لێنده‌رێ‌ ، ده‌ما مه‌رجێت گرێبه‌ستێ‌ پێشێل كه‌ت.
سه‌باره‌ت بوتلێتن ئوكسجینی، دڤێت هه‌ر چی زویه‌ ئه‌و پتلێت كه‌ڤن هه‌می بهێنه‌ راكرن، ول جهێ‌ وان پتلێت نوی بهێنه‌ دابینكرن، ژبه‌ر كو زۆربه‌یا وان ناڤا وان ژه‌نگاری بوینه‌ . ئامیره‌ك بو پشكنینا بوتلێتن ئوكسجینی بهێته‌ دابینكرن، ول كارگه‌ها حكومی یا داگرتنا بوتلێتن ئوكسجینی بهێته‌ بجهكرن، بو هندێ‌ كو به‌ری بوتل بهێن داگرتن فه‌ره‌ بهێنه‌ بشكنین كرن. دیڤچوونا هه‌می وان نه‌خوشخانێن كو نه‌خوشێن كوڤید 19 چاره‌سه‌رییێ‌ لێ‌ وه‌ردگرن بهێته‌ كرن، بو دلینابوون ژ هه‌بوونا هه‌می مه‌رجێن پێدڤی دڤان نه‌خوشخانان دا . پشكا دیڤچوونا نه‌خۆشخانێن ئه‌هلی ل رێڤه‌به‌ریا ساخله‌میا دهوكێ‌، هه‌می نه‌خۆشخانێن ئه‌هلی ئاگه‌هدار كه‌ت كو دڤێت ده‌ملده‌ست هه‌می بوتلێتن خوه‌ یێت ئوكسجینی یێت كه‌ڤن ژناڤبه‌ن، ول جهێ‌ وان بوتلێتن 2021، بكرن . ئاگه‌هداریا كارگه‌هێن ئه‌هلی یێن داگرتنا بوتلێتن ئوكسجینی بهێته‌ كرن، كو نابیت بهیچ ره‌نگه‌كی بوتلێتن كه‌ڤن بو نه‌خۆشخانێن ئه‌هلی یان بو وان كه‌سێن كو نه‌خۆشێن وان چاره‌سه‌ریێ‌ ل مال وه‌ردگرن بهێنه‌ داگرتن، وبه‌لێننامه‌ ژ خودانێن ڤان كارگه‌هان بیهێنه‌ وه‌رگرتن . هه‌ر نه‌خوشخانه‌ك بو نه‌خۆشێن كورونایێ‌ بهێته‌ ده‌ست نیشانكرن، دڤێت پێشوه‌خت لژنه‌ك تایبه‌تمه‌ند بهێته‌ پێك ئینان، هه‌می ئه‌و مه‌رجێن رێكخراوا ساخله‌میا جیهانی و ڤه‌كولینێن زانستی لبه‌رچاڤ بهێنه‌ وه‌رگرتن، بو نموونه‌ وه‌ك ( ژمارا ته‌ختێت نه‌خوشخانێ‌، ژمارا ئامیرێن هه‌ناسا ده‌ست گر، جورو قه‌بارێ‌ بوریێت ئوكسجینی، قه‌بارێ‌ كارگه‌هێ‌ و شیانێت به‌رهه‌میئنانا ئوكسجینی، دویراتیا جهێ‌ كارگه‌هێ‌ ژ دوماهیك نه‌خوش …. هتد ) .-ڤه‌كرنا خولێت راهێنانێ‌ بو ئه‌ندازیارو كادرێ‌ ته‌كنیكی یێت كو ڤان كارگه‌هان برێڤه‌دبه‌ن، ب هه‌ڤكاری دگه‌ل رێكخراوێن بیانی وه‌كی ( GIZ )، وهه‌ر وه‌سا خول بو كادرێ‌ پزیشكێ‌ یێ‌ كو سه‌ره‌ده‌ریێ‌ دگه‌ل ئامیرێن ئوكسجینی دكه‌ن بێنه‌ ڤه‌كرن. ئاڤاكرنا نه‌خۆشخانێن تایبه‌ ت بو كورونایێ‌ ل هه‌می قه‌زا لدویڤ ستاندارتێن جیهانی . نوژه‌نكرنا نه‌خوشخانا ئازادی ژبه‌ر كو ئه‌ڤه‌ بو ماوه‌كی درێژه‌ هاتیه‌ ئاڤا كرن، و ب نه‌خوشخانا سه‌ره‌كێ‌ ل پارێزگه‌هێ‌ دهێته‌ هژمارتن ، ژبه‌ر كو زۆر كێماسی تێدا هه‌نه‌ . بجهكرنا سیسته‌می ئوكسجینی شل بو هه‌ر ئَێك ژ نه‌خوشخانا ته‌نگاڤیا ل زاخو ، نه‌ خوشخانا گولان ل ئاكرێ‌.