دیدار، نیوار محه‌مه‌دسه‌لیم:

د. شێرزاد حه‌مید، رێڤه‌به‌رێ‌ گشتی یێ‌ چاڤدێری و گه‌شه‌پێدانا جڤاكی ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ د دیداره‌كێ‌ دا بۆ رۆژناما ئه‌ڤرۆ به‌حس ل كار و پرۆژێن وان دكه‌ت و دده‌ته‌ زانین كو یانه‌كا وه‌رزشی یا پارائۆلۆمپی تایبه‌ت ب خودان پێدڤیێن تایبه‌ت ڤه‌ دێ‌ هێته‌ ڤه‌كرن. ئاشكه‌را ژی دكه‌ت كو 12 سه‌نته‌رێن تایبه‌ت ب زارۆیان و یێن جڤاكی د ناڤ كه‌مپێن ئاواران دا هه‌نه‌. دده‌ته‌ زانین ژی كو هه‌كه‌ تۆمارا نوو یا رێژا په‌ككه‌فتنێ‌ بهێته‌ ڤه‌كرن و كاراكرن دبیت 10 هزار كه‌سێن دی ل دهۆكێ‌ مفایی ژێ‌ وه‌ربگرن و دبێژیت: روو ب رووبوونا ژ هه‌موویان ب زه‌حمه‌تر بۆ مه‌ ئه‌وه‌ قانوونا كێم ئه‌ندامان ناهێته‌ بجهئینان.

ئه‌ڤرۆ: نها زێده‌تر رێڤه‌به‌ریا گشتی یا چاڤدێری و گه‌شه‌پێدانا جڤاكی چی یه‌؟

د. شێرزاد حه‌مید: نها ده‌ستپێكا سالا نوو یا خواندنێ‌ یه‌ و ب ڤێ‌ مه‌ره‌مێ‌ خوله‌كا گه‌له‌ك باش بۆ مامۆستایێن مه‌ هاتیه‌ ڤه‌كرن ئه‌ڤێن ل په‌یمانگه‌هێن مه‌ ده‌وامێ‌ دكه‌ن. بۆ پاراستنا زارۆیی یه‌ ب تایبه‌ت ژی زارۆیێن خودان پێدڤیێن تایبه‌ت. هه‌ر ژ لایه‌كێ‌ ڤه‌ مه‌ره‌م بۆ وێ‌ چه‌ندێ‌ یه‌ بزانن دێ‌ چاوان ره‌فتارێ‌ ل گه‌ل زارۆیێ‌ خودان پێدڤیێن تایبه‌ت كه‌ن، شێوازێ‌ وانه‌گۆتنێ‌ و سه‌ره‌ده‌ریێ‌ و ب رێڤه‌چوونێ‌ و ژ لایه‌كێ‌ ژی ڤه‌ بۆ مافێن وانه‌ كا دێ‌ چاوان هێنه‌ پاراستن.

پێنج په‌یمانگه‌ه مه‌ یێن هه‌ین؛ نابینان، نابیسان، ئێك یا زێده‌كرنا شیانێن وانه‌، ئێك یێ‌ ئۆتیزمێ‌ یه‌ و ئێك ژی سه‌نته‌رێ‌ ده‌نگه‌ كو دێ‌ ئه‌ڤ ساله‌ ڤه‌كه‌ین، یێ‌ تایبه‌ته‌ ب وان زارۆیێن فاما دبن و نه‌شێن باخڤن، دێ‌ فێر كه‌ین كا چاوان دێ‌ زانن ئاخڤن و ئه‌ڤه‌ ژی بۆ جارا ئێكێ‌ یه‌ ل سه‌ر ئاستێ‌ هه‌رێما كوردستانێ‌ و عیراقێ‌ سه‌نته‌ره‌كێ‌ ژ ڤی ره‌نگی دهێته‌ ڤه‌كرن. ره‌زامه‌ندیا وه‌زاره‌تێ‌ هاتیه‌ وه‌گرتن و ل ده‌مه‌كێ‌ نێزیك دێ‌ هێته‌ ڤه‌كرن.

دیسان بابه‌ته‌كێ‌ دی گرێدایی پاراستنا زارۆیان، رێڤه‌به‌ریه‌كا تایبه‌ت ب زارۆیان ڤه‌ دێ‌ هێته‌ ڤه‌كرن كو یا پێكهاتی یه‌ ژ وان سه‌نته‌رێن بۆ پاراسنا مافێن زارۆیان هاتینه‌ پێكئنیان. پێنج سه‌نته‌ر ژ وان ل سه‌ر ئاستێ‌ قه‌زا هاتینه‌ ڤه‌كرن و ئێك ژ وان ل دهۆكێ‌ یه‌. پشتی ل هه‌موو قه‌زایان دهێنه‌ ڤه‌كرن مه‌ ل به‌ره‌ ل وان جهان ژی ڤه‌كه‌ین یێن رێژا زارۆیان لێ‌ یا زێده‌. هه‌ر دیسا د وارێ‌ په‌روه‌ردێ‌ دا ئه‌ڤ ساله‌ ب خۆشحالی ڤه‌ وه‌زیرێ‌ په‌روه‌ردێ‌ بڕیار یا دایی قوتابیێن خودان پێدڤیێن تایبه‌ت ل نێزیكترین قوتابخانێن سنورێ‌ مالا خوه‌ ب خوونن كو ئه‌ڤه‌ ژی پشتی ماندووبوونه‌كا زۆر شیایین وه‌زیری رازی بكه‌ین. د هه‌مان ده‌م دا سێ‌ قوتابخانێن تایبه‌ت ب ناڤێ‌ تێكه‌لكرن ل سنورێ‌ پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ دێ‌ هێنه‌ ڤه‌كرن كو هه‌ردو جورێن قوتابیان وه‌ربگرن یێن خودان پێدڤیێن تایبه‌ت و یێن نورمال ژی. ئارمانجا مه‌ یا سه‌ره‌كی تێكه‌لكرنا قوتابیێ خودان پێدڤیێ‌ تایبه‌ت دا كو هه‌ست ب وێ‌ چه‌ندێ‌ نه‌كه‌ت كو یێ‌ جوداكریه‌ ژ جڤاكی.

زێده‌باری ڤان، ئه‌ڤ ساله‌ مه‌ گرنگیه‌كا زۆر دایه‌ بابه‌تێ‌ دووڤچوون و نه‌هێلانا تۆندۆتیژیێ‌ به‌رارمبه‌ر زارۆیی و ژنێ‌ ژی. چه‌ندین چالاكی ژی د ڤی واری دا هاتینه‌ ئه‌نجام دا. چالاكیێن دووڤچوونا نه‌هێلانا تۆندۆتیژیێ‌ دژی ژنان د به‌رده‌وامن و هه‌تا 25ی ڤێ‌ هه‌یڤێ‌ كو دبیته‌ رۆژا جیهانی یا نه‌هێلانا تۆندۆتیژیێ‌ دێ‌ د به‌رده‌وام بن.

ئه‌ڤرۆ خوله‌كا دی یا هاتیه‌ ڤه‌كرن ل گه‌ل په‌روه‌ردێ‌ كو دێ‌ چه‌ند مامۆستایێن دی فێركه‌ین ب تایبه‌ت ل وان قوتابخانێن قوتابێن خودان پێدڤیێن تایبه‌ت لێ‌ هه‌ین دا كو بزانن دێ‌ چاوان ب ره‌نگه‌كێ‌ باش سه‌ره‌ده‌ریێ‌ ل گه‌ل خودان پێدڤیێن تایبه‌ت كه‌ن.

مه‌ بنگه‌هێ‌ زێوه‌ یێ‌ هه‌یی، یێ‌ تایبه‌ت ب كاروچالاكیێن خواندنا ب له‌ز ب هه‌ماهه‌نگی ل گه‌ل په‌روه‌ردێ‌. ئه‌و ژنێن نه‌شیایین خواندنا خوه‌ ته‌مام بكه‌ن د ماوێ‌ سێ‌ سالان دا باوه‌رناما سه‌ره‌تایی دده‌نێ‌ ب مه‌ره‌ما وێ‌ چه‌ندێ‌ كو ئه‌و ژی بشێن ڤێرا بگه‌هن و به‌رده‌وامیێ‌ بده‌نه‌ خواندنا خوه‌. ئه‌ڤه‌ ژی بابه‌ته‌كێ‌ گه‌له‌ك گرنگه‌ بۆ نه‌هێلان و كێمكرنا رێژا نه‌خوێنده‌واریێ‌ د ناڤ جڤاكێ‌ مه‌ دا.

دیسا گه‌له‌ك كاروچالاكیێن دی بۆ گه‌له‌ك كچ و ژنێن سنێله‌ دهێنه‌ ئه‌نجام دان، مه‌ره‌م ژی ژێ‌ ئه‌وه‌ كا دێ‌ چاوان شێت خوه‌ ل گه‌ل جڤاكی و ب تایبه‌ت جڤاكه‌كێ‌ عه‌شائیری گۆنجینیت، دێ‌ چاوان شێت سه‌ره‌ده‌ریێ‌ كه‌ت، دێ‌ چاوان شێت خوه‌ پارێزیت تووشی تۆندۆتیژیێ‌ نه‌بیت. ئه‌ڤه‌ ژی ته‌وه‌ره‌كێ‌ گه‌له‌ك به‌رفره‌یه‌ و ل هه‌موو قه‌زایان تیمێن تایبه‌ت ل سه‌ر ڤی بابه‌تی كار دكه‌ن و خولێن هوشیاركرنێ‌ دده‌نه‌ ڤان كچان. دیسا د ناڤ كه‌مپان ژی دا نێزیكی 12 سه‌نته‌ران مه‌ هه‌نه‌ كو هنده‌ك ژ وان یێن زارۆیانه‌ و هنده‌ك ژی یێن جڤاكی نه‌. یێن جڤاكی زێده‌تر ئه‌م وان ئاریشان چاره‌ دكه‌ین یێن كو گرێدایی به‌ردانێ‌ و هه‌ڤژینیێ‌ و هه‌ڤژینیا ب له‌ز و ئه‌و خێزانێن تۆندۆتیژی ل هه‌مبه‌ر دهێته‌ ئه‌نجام دان یان زارۆیێن خوه‌ نه‌هنارتینه‌ به‌ر خواندنێ‌ و به‌رده‌وام كاروچالاكی دهێنه‌ ئه‌نجام دان و كار ل سه‌ر دهێته‌ كرن.

ئه‌ڤرۆ: به‌رچاڤترین ئه‌ڤ ئاسته‌نگێن دكه‌ڤنه‌ به‌ر سینگێ‌ هه‌وه‌ وه‌كو رێڤه‌به‌ری و ئه‌وێن دكه‌ڤنه‌ به‌ر سینگێ‌ خودان پێدڤیێن تایبه‌ت چنه‌؟

د. شێرزاد حه‌مید: هه‌كه‌ ته‌ماشه‌ بكه‌ین پێشتر خودان پێدڤیێن تایبه‌ت نه‌دشیا ژ مالا خوه‌ ده‌ركه‌ڤیت ژ به‌ر كو هه‌ست ب شه‌رمێ‌ دكر كو كه‌سه‌كێ‌ په‌ككه‌فتی یه‌، به‌لێ‌ نها یێ‌ دهێته‌ سه‌ر جاددێ‌ و ل به‌رامبه‌ر كه‌نالێن راگه‌هاندنێ‌ یێ‌ داخوازا مافێن خوه‌ دكه‌ت. روو ب رووبوونا ژ هه‌موویان ب زه‌حمه‌تر بۆ مه‌ ئه‌وه‌ قانوونا كێم ئه‌ندامان ناهێته‌ بجهئینان وه‌كو پێدڤی. هه‌تا نها نه‌گه‌هشتینه‌ وی ئاستی كو هه‌ر جهه‌كێ‌ بهێته‌ چێكرن هزر ل جهێ‌ خودان پێدڤیێن تایبه‌ت بكه‌ت كو ده‌ما سه‌ره‌دانا وی جهی دكه‌ت دێ‌ چاوان چیته‌ وێرێ‌. به‌رنامێ‌ مه‌ یێ‌ چاڤدێریا خێزانێ‌ ئه‌ڤه‌ ژ 2015ێ‌ وه‌ره‌ هاتیه‌ راوه‌ستاندن كو ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین روو ب رووبوونه‌ بۆ مه‌. د ماوێ‌ بۆری دا شیابووین ب وی پرۆژه‌یی خزمه‌تا گه‌له‌ك ته‌خێن جڤاكی بكه‌ین وه‌كو دانعه‌مر و خودان پێدڤیێن تایبه‌ت و ژنێن بێ‌ هه‌ڤژین و خێزانێن زه‌لام د زیندانێ‌ دا یان زه‌لام قوتابیه‌ و بێ‌ داهاته‌. زێده‌تر كارێ‌ مه‌ ل سه‌ر ڤان ته‌خایه‌. زێده‌باری وێ‌ چه‌ندێ‌ بابه‌تێ‌ مه‌ یێ‌ گه‌له‌ك گرنگ كار ل سه‌ر وێ‌ چه‌ندێ‌ دكه‌ین كو قه‌رێن گه‌نجان ڤه‌گه‌رینن كو ئه‌ڤه‌ ژی دێ‌ رێژا بێكاریێ‌ گه‌له‌ك و گه‌له‌ك كێم بیت و دبیت رێژا چوونا گه‌نجان بۆ ژ ده‌رڤه‌ ژی گه‌له‌ك كێم بیت.

ئه‌ڤرۆ: ژبلی ڤان قه‌رزێن بچووك چ دی بهێته‌ كرن باشه‌ ب تایبه‌ت بۆ خودان پێدڤیێن تایبه‌ت؟

د. شێرزاد حه‌مید: هه‌كه‌ ئه‌م تۆمارا نوو ڤه‌كه‌ین كو ئه‌ڤه‌ ژ 2014ێ‌ وه‌ره‌ تۆمارا نوو نه‌هاتیه‌ ڤه‌كرن كو گه‌له‌ك كه‌سان رێژا په‌ككه‌فتنا وان 100% یه‌ یان گه‌له‌ك كه‌س یێن تووشی روودانان بووین و نها نه‌شێن چو كاران بۆ خوه‌ بكه‌ن، پێدڤی ب هاریكاریا مه‌یه‌ هه‌كه‌ ئه‌ڤ تۆمارا نوو بهێته‌ ڤه‌كرن و بهێته‌ كاراكرن دبیت زێده‌تری 10 هزار كه‌سان ل دهۆكێ‌ مفایی ژێ‌ ببینن.

دیسا مه‌ یانه‌كا نوو یا وه‌رزشی یا پارا ئۆلۆمپی ڤه‌كریه‌ و ره‌زامه‌ندی هاتیه‌ و ستاف هاتیه‌ هه‌لبژارتن و كۆنفرانسێ‌ خوه‌ ژی كریه‌، مه‌ ل به‌ر ب هه‌لكه‌فتا رۆژا جیهانی یا خودان پێدڤیێن تایبه‌ت ڤێ‌ یانێ‌ راگه‌هینین، جه ژی یێ‌ هه‌یی.

بابه‌ته‌كێ‌ دی یێ‌ هه‌یی نها كار ل سه‌ر دكه‌ین كو نڤیسینگه‌ها ڤه‌كۆلینێن كه‌سی ل دادگه‌ها دهۆكێ‌ بهێته‌ دانان و كاراكرن وه‌كو قانوون یا هه‌یی، به‌لێ‌ بهێته‌ كاران كرن بۆ چاره‌كرنا ئه‌ڤ كه‌سانێن تووشی نه‌خۆشیێن ده‌روونی دبن یان تووشی كێشێن به‌ردانێ‌ دبن، ئه‌ڤه‌ ژی بۆ مه‌ ئێك ژ پێدڤیێن سه‌ره‌كی یه‌. دیسا سه‌نته‌ره‌كێ‌ دی یێ‌ تایبه‌ت حوكمه‌تێ‌ ره‌زامه‌ندی ل سه‌ر كریه‌ بۆ چاره‌كرنا ئه‌ڤ سنێلێن تووشی ئاریشا دبن و تووشی تاوانان دبن كو ل وێرێ‌ بهێنه‌ پێگه‌هاندن و دووباره‌ ڤه‌گه‌ریننه‌ ناڤ جڤاكی ب تایبه‌ت ئه‌وێن ماددێن هۆشبه‌ر ژی بكار دئینن بهێنه‌ چاره‌كرن و دووباره‌ ڤه‌گه‌ریننه‌ ناڤ جڤاكی.

ئه‌ڤرۆ: ب ره‌نگه‌كێ‌ گشتی ل دهۆكێ‌ چه‌ند خودان پێدڤیێن تایبه‌ت هه‌نه‌ و چه‌ند كه‌س مفایی ژ هاریكاریێن دارایی وه‌ردگرن؟

د. شێرزاد حه‌مید: مه‌ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ زێده‌تری 30 هزار خودان پێدڤیێن تایبه‌ت هه‌نه‌ و ژ ڤێ‌ رێژێ‌ ژی زێده‌تری 22 هزار كه‌سان مفایی ژ به‌رنامێ‌ مه‌ یێ‌ هاریكاریا دارایی وه‌ردگرن. هه‌ر چه‌نده‌ هاریكاریه‌كا كێمه‌، به‌لێ‌ هنده‌ك ژ ئاریشێن وان یێن سه‌ره‌كی چاره‌ دبن.

ئه‌ڤرۆ: زێده‌تر ئه‌ڤ كه‌سه‌ كی نه‌؟

د. شێرزاد حه‌مید: زێده‌تر ئه‌و كه‌سن یێن پارچه‌ك ژ جه‌سته‌یێ‌ خوه‌ ژ ده‌ست دایی. پتریا وان ئه‌ون یێن زكماكی د وه‌سا. بابه‌تێ‌ ئینفلنجا مێشكی و ئۆتیزمێ‌ و روودانێن هاتنوچوونێ‌ مه‌ یێن هه‌ین. پشتی نها ڤاكسین بۆ زارۆیان دهێنه‌ دانان، ئه‌و رێژه‌ گه‌له‌ك یێن كێم بوون، ئه‌ڤ حاله‌تێن هه‌ین ژی زێده‌تر ئه‌ون یێن ل ده‌ڤه‌رێن دوور ده‌ست و زارۆیێن خوه‌ ڤاكسین نه‌ده‌ن.

ئه‌ڤرۆ: چو تشتێ‌ دی وه‌كو ئاریشه‌ زێده‌ بوویه‌؟

د. شێرزاد حه‌مید: بابه‌تێ‌ خوه‌كوشتنێ‌ یێ‌ زێده‌ دبیت و به‌رده‌وام ژی به‌ر ب زێده‌بوونێ‌ یه‌. بابه‌تێ‌ دانه‌شوویا زوویه‌، ب تایبه‌ت ئه‌ڤ ده‌ڤه‌رێن ده‌سته‌لاتا عه‌شیره‌تێ‌ یا خورت و د ناڤ ئێزدیان ژی دا. دڤێت كار ل سه‌ر هندێ‌ بهێته‌ كرن ئه‌ڤ دانه‌ شوویا زوو نه‌مینیت، چونكو ب گۆره‌یی ئه‌و داتایێن ل به‌ر ده‌ستێ‌ مه‌، پتریا حاله‌تێن به‌ردانێ‌ یێن وان كه‌سانه‌ ئه‌ڤێن هه‌ڤژینێ‌ ل ژیه‌كێ‌ بچووك پێك ئینایی یان هه‌ست ب خێزانێ‌ نه‌كریه‌ و تووشی ئاریشان بووینه‌. ئه‌ڤه‌ ئێك ژ وان بابه‌تانه‌ یێن ب ره‌نگه‌كێ‌ به‌رچاڤ كار ل سه‌ر هوشیاریا وێ‌ دكه‌ین.

هه‌بوونا ئاواران و په‌نابه‌ران پتریا رێژێن مه‌ به‌ر ب زێده‌ترێ‌ برن، ب رێژا نێزیكی 20% بۆ نمۆنه‌ خازوكی، نها رێژا خازوكیێ‌ ل پارێزگه‌ها دهۆكێ‌ گه‌له‌ك بلند بوویه‌ و ب رێژه‌كا هه‌ره‌ به‌رچاڤ ژی ئاواره‌ و په‌نابه‌رن. دیسا بابه‌تێن جڤاكی ژی، هه‌كه‌ نها سه‌ره‌دانا دادگه‌ها دهۆكێ‌ بكه‌یی دێ‌ بینی چه‌ندین ئاریشێن جڤاكی یێن ڤان ئاواره‌ و په‌نابه‌رانه‌.