عارف حیتو

شێخێ خه‌ون و مرادان غه‌وس

د خلوه‌تگه‌هێ ڤه‌ چرایه‌ و میناكێ وی

ل به‌ر رۆناهیا ئاگری، دبیته‌ داستان

ب مه‌لوولی دگۆت:

مرنێ دادا به‌ر به‌ته‌نا و گلی دكرن

ژ ته‌ڤ گیانێن پرچ ب خه‌نا

ئه‌ڤ عه‌مرێ چووی ناڤه‌گه‌ریێت

هه‌ر خه‌ونه‌كێ عه‌مره‌ك یاره‌

پا دێ بۆچی خه‌ونێن دوهی، ئه‌ڤرۆ زینكه‌م؟

ئه‌ز ب خه‌ونان وه‌غه‌رێ دكه‌م

هه‌ر ب خه‌ونان ڤه‌گه‌ڕێ دكه‌م

لێ هه‌سپێن من دقه‌رمتینه‌ و ته‌ولخانان ده‌ر دگرتینه‌

خه‌مه‌كێ خوه‌ هاڤێته‌ سه‌ر خه‌مه‌كا دی و

خه‌مان خوه‌ دا به‌ر سیبه‌رێ

دا ب هێمنی تیرێن چاڤان به‌رده‌نه‌ كۆشا گلكه‌نا

ژنشكاڤه‌..

من خه‌نجه‌را خوه‌ ژ كاڤلانی كێشا ده‌رێ و

ب وێره‌كی كه‌تمه‌ سه‌ر ڕێ

لێ خه‌نجه‌را د ده‌ستێ من دا، دبوو قه‌لوین!

پا دێ چاوا ته‌ڤ هیڤی یێن هه‌لاویستی

پاوان كه‌م و گولا مرادێ ل سه‌ر چینم

هیڤی كت كت، گه‌هشتنه‌ جێ دیدارێ و

د بای وه‌ركرن.. گۆپالێن دووری و مفره‌قێ

كاروانیان سینگێ خوه‌ دابوو حه‌تاڤێ و

پشتا خوه‌ دابوو سوولاڤێ

لێ هێسترێن باركری ب رێڤه‌ سه‌تمین

سه‌تمین

سه‌تمین

سه‌تمین

مه‌لایه‌كێ رێهتراشی ل گوڕستانێ

قێر دكره‌ سروودێن مه‌دحین و سه‌نا

ژبۆ هه‌ر كه‌سێ سار و ته‌نا

ژبۆ له‌ڤه‌نا

ژبۆ گلكه‌نا

ئه‌و گلكه‌نێن خه‌ما ب چاڤان دوجانكرین

ل سه‌ر موغبه‌رێ بووینه‌ ته‌لقین هێژ نه‌مرین!

*

من د خه‌و دا ددیت

گوله‌كا سۆر چكلاندی بوو

ل سه‌ر روویێ به‌فره‌كا سپی

خێڤزانكی دگۆت: ئه‌و گولا سۆر

عه‌شقا ته‌یه‌ و به‌فرا سپی ژی یارا ته‌یه‌

دێ بیته‌ بووك..!

ئه‌هره‌مه‌نێ ڤه‌نووساندی ل به‌ر خه‌ونا من

ب فێلبازی دگۆت: ئه‌و گولا سۆر خوینا ته‌یه‌ و

به‌فرا سپی ژی.. وه‌لاتێ هیڤی یێن ته‌یه‌

ئوو ئه‌و كێرا خوینێ ژ جه‌ستێ ته‌ درژینیت

برێ ته‌یه‌..!

*

وه‌لاتێ من ژنه‌كا كاملان و شه‌هی

دۆم ل سه‌ر من، هه‌لوێسته‌كه‌ خاڤ و نه‌هی

لێ د من دا.. هه‌ر ڤه‌دژیت و وه‌رارێ دكه‌ت

دئه‌ڤینم و ل هیڤیێ دمینم

كو گوله‌كێ ژ دارا خه‌ونێن وێ ڤه‌كه‌م و

بكه‌مه‌ پر.. بۆ سوبه‌هی!

*

شیان كانیساركی

باهرا پتر یا پرتووكێن دهێن وه‌رگێڕان بۆ زمانێ كوردی (ب تایبه‌ت زاراڤێ بادینی) ل ده‌ڤه‌را مه‌ ژ زمانێ عه‌ره‌بی دهێنه‌ وه‌رگێڕان، دبیت ئه‌ڤه‌ بۆ وێ چه‌ندێ بزڤریت كۆ باهرا پترا خه‌لكی (گه‌نجێ) مه‌ هزر بكه‌ن زمانه‌كێ ب ساناهیه‌ و ڤه‌گوهاستنا وی بۆ كوردیێ دێ وه‌كی ئاڤ ڤه‌خوارنێ بیت. له‌وڕا خوه‌ ئه‌ڤ كه‌سێن كێم عه‌ره‌بیێ ژی دزانن (هه‌كه‌ خوه‌ یا كولانكی ژی بیت) دێ هزر د كارێ وه‌رگێڕانێ دا كه‌ن و ده‌ست ده‌ن پرتووكه‌كێ! بێی كۆ دخه‌ما زمان، ڕێنڤیس و په‌یڤێن خوه‌ یێن ڕه‌سه‌ن دا بن، ل ڤێرێ ڤێ چه‌ندێ ب ئێكجاری ناكه‌ینه‌ د ستویێ وه‌رگێڕی دا، به‌لكی دكه‌ینه‌ د ستویێ وان ئه‌ڤێن ڕێكا چاپكرنێ دده‌نێ دا و ل پلێ بن به‌س ئێك پرتووكێ بۆ ڤرێكه‌ت، دا ئه‌و ڤرێكه‌ن چاپێ، هه‌روه‌سان ئه‌و به‌ڕێزێن پێشگۆتنان بۆ دنڤیسن، ل گه‌ل كه‌سێن ب كارێ پێداچوونێ ڕادبن. پرسیار ئه‌وه‌: ئه‌رێ ما ئێك ژ هه‌وه‌ دخه‌ما ڤێ سه‌قه‌تیێ نینه‌؟ ما به‌س یا گرنگ ئه‌وه‌ ناڤێ ته‌ بچیت د پرتووكێ دا؟ ئه‌رێ (ئه‌و كه‌سێن پێشه‌كیا دنڤیسن و پێداچوونێ دكه‌ن) هه‌ر ته‌ به‌رهه‌م خواند و ڤاڤارتنه‌ك بۆ كر، بۆچی تو یا دروست بۆ وه‌رگێڕی/ێ نابێژی؟ ما نه‌ ژ باوه‌ری پرتووك دایه‌ د ده‌ستێ ته‌ دا؟ (دبیت ژی ته‌ هه‌ما پرتووك نه‌ خواندبیت، ئه‌ڤجا ئه‌و سوحبه‌ته‌كا دی یه‌)!

دێ ل ڤێرێ نموونه‌كێ وه‌رگێڕای وه‌رگرین، ئه‌و ژی پرتووكا (من موحه‌مه‌د س.خ بده‌ست خوه‌ ڤه‌ ئینا و من عیسا س.خ ژی ژده‌ست نه‌ دا) چیڕۆكا موسلمان بوونا دوره‌ید مه‌تی پترس، ژ نڤیسینا (دوره‌ید ئیبراهیم مه‌سلی)، هێژا (كوڤان شێرزاد) ڕابوویه‌ ب وه‌رگێڕانا وێ ژ عه‌ره‌بی بۆ به‌هدینی، هه‌روه‌سان به‌ڕێز (ئاماد كازم)ی پێشگۆتن بۆ نڤیسیه‌، پرتووك ژ وه‌شانێن پرتووكخانا نۆرسینه‌، ژ 79 لاپه‌ران پێكدهێت.

ل ڤێرێ ب تنێ دێ بابه‌تێ وان په‌یڤێن عه‌ره‌بی ئازرینین ئه‌ڤێن نه‌هاتین وه‌رگێڕان بۆ كوردی و وه‌كی خوه‌ ماین، ئه‌م به‌حس ل ڕێنڤیس و پێداچوونا زمانی ناكه‌ین (هه‌رچه‌نده‌ بێ سه‌روبه‌ریه‌كا دیار یا تێدا هه‌ی، لێ ئه‌و دێ مینیت بۆ گۆتاره‌كا جودا). وه‌رگێڕ ب جوانی یێ شیای ناما نڤیسه‌ری بگه‌هینیت و تاما خوه‌ ژی به‌رامبه‌ر یا عه‌ره‌بی ژ ده‌ست نه‌دایه‌، لێ مه‌ دڤێت وێ چه‌ندێ بێژین: هه‌ر پرتووك ژ زمانه‌كێ بیانی بهێت ڤه‌گوهاستن (وه‌رگیڕان) بۆ زمانێ مه‌ یێ دایكێ، بۆچی ئه‌ز هنده‌ك په‌یڤان نه‌ وه‌رگێڕم، هه‌كه‌ من وه‌كی وان په‌یڤان د زمانێ خوه‌ دا هه‌بن! ئه‌ز باوه‌رناكه‌م چو به‌هانه‌یێن ب هێز هه‌بن بۆ پشتگوه هاڤێتنا ڤی بابه‌تی، هنده‌ك جاران ئه‌م ڤی تشتی بۆ وه‌رگێڕ و نڤیسه‌رێن خوه‌ دیار دكه‌ین، چونكی بۆ مه‌ ژی زمان، ڕێنڤیس، ڕێزمان و ده‌ڤۆكا مه‌ خه‌مه‌، مه‌ ژی دڤێت ڕۆژ بۆ ڕۆژێ به‌ر ب باشتر بچیت، ئه‌ڤه‌ ژی ژ به‌رپرسیاریا وه‌رگێڕانه‌، چونكی ئه‌و بریارا ڤه‌گوهاستنێ (وه‌رگیڕانێ) دده‌ن.

هه‌ژمارا وان په‌یڤێن عه‌ره‌بی ئه‌ڤێن ماین وه‌كی خوه‌ و نه‌هاتینه‌ كوردیكرن پترن ژ 40 په‌یڤان كۆ 93 جاران دوباره‌بوونه‌، پرتووك ب خوه‌ 79 به‌رپه‌ڕه‌، گه‌له‌ك ژ وان په‌یڤێن ب به‌رچاڤێن مه‌ كه‌فتین، ئه‌ز بێژم وه‌رگێڕانا وان نه‌ هند یا ب زه‌حمه‌ت و ئاسێ یه‌، باهرا پترا ژ وان مه‌ ب به‌هدینی یێن هه‌ین، دێ نوكه‌ هه‌ژماره‌یه‌كا وان په‌یڤێن وه‌كی خوه‌ ماین نڤیسم و به‌رامبه‌ر په‌یڤه‌كا كوردی (به‌هدینی و سۆرانی) كۆ دشێت جهێ وێ بگریت بێی ڕامانا خوه‌ یان تاما خوه‌ ژ ده‌ست بده‌ت، ل گه‌ل لاپه‌رێ وێ:

*حه‌مد (ل 78)/ سوپاس، پێزانین، ستایش.

*ئیجازه‌ (ل76)/ ده‌ستویری، ده‌ستووری، موله‌ت.

*مه‌جبور (ل66)/ نه‌چار، ناچار.

*نه‌فس (ل75)/ ده‌روون، ناخ.

*عه‌جێب (ل58)/ سه‌یر، سودایی.

*گه‌راج (ل56)/ جهێ ڕاوه‌ستاندنا ترۆمبێلان.

*غه‌ریب (ل49)/بیانی، نامۆ.

*دوعا (ل45)/ نزا، لاڤه‌، پاڕانه‌وه‌.

*فه‌رقی (ل44)/ جوداهی، جیاوازی.

*ێه‌لیبكرن (ل43)/ ل خاچدان، ب دارڤه‌كرن.

*عه‌ره‌ق (ل43)/ مه‌ی، باده‌.

*شاهد (ل38)/ دیده‌ڤان، گه‌واهی.

*ته‌سلیم (ل38)/ ڕاده‌ست.

*ده‌لیل (ل33)/ گرۆڤه‌.

*ئیللا (ل30)/ ئه‌گه‌ر، نابیت، ڤیابیت.

*قه‌در (ل24)/ ڕێز، بوها.

*شریك (ل25)/ هه‌ڤپشك، هه‌ڤكویف، به‌شدار.

*وه‌خت (ل27)/ ده‌م.

*موعجیزه‌ (ل26)/ په‌رچۆ، ده‌رئاسا.

*وه‌سف (ل26)/ سالۆخدان، پێناسه‌.

*ته‌حه‌دی (ل25)/ قه‌بخوازی، به‌رهه‌ڵست.

*ئیشاره‌ت (ل25)/ ئاماژه‌، نیشان.

*حه‌رف (ل25)/ پیت.

*كیتاب (ل23)/ پرتووك، نڤیسار، په‌ڕاو.

*ناحیه‌ (ل14)/ ناوچه‌، كومه‌ڵگه‌ه.

*ئه‌خلاق (ل12)/ ڕه‌وشت.

*ێه‌بر (ل12)/ هه‌دار، بێهنفره‌هی، ئارامی.

*خه‌له‌ت (ل11)/ شاش، هه‌ڵه‌.

*مه‌دح (ل11)/ په‌سن، ستایش.

*ئیمان (ل8)/ باوه‌ری.

*ئیخلاێ (ل6)/ وه‌فاداری، دلسوزی.

*ئه‌قل (ل6)/ مه‌ژی، ژیر، هوش، سه‌ودا، تێگه‌هه‌شتن، مێشك.

*وه‌حی (ل4)/ سرۆش.

*حه‌قی (ل4)/ ڕاستی، ماف، مافداری.

*حه‌تا (ل4)/ تا، تاكۆ، هه‌تا.

هه‌ر په‌یڤه‌كا ئه‌ز لێ بمینم ئاسێ و ڕامانا وێ نه‌زانم ب كوردی كا چیه‌، بۆچی ئه‌ز پرسیارا كه‌سێن بسپۆر نه‌كه‌م؟ مه‌  ب ده‌هان شاره‌زایێن زمانی یێن ل ڤێ دهۆكێ هه‌ین، چو شه‌رم و كێماتی  د پرسیاركرنێ دا نینه‌، ب تایبه‌ت د ڤی ده‌مێ پێشكه‌فتنێ دا په‌یوه‌ندی گه‌له‌ك یا ب ساناهی كه‌تی هه‌ر ل مال دشێی په‌یوه‌ندیێ ب هه‌می جیهانێ بكه‌ی.

دبیت ژی پشتی هه‌می ئه‌ڤا مه‌ دیاركری هنده‌ك وه‌كی به‌هانه‌ (هێجه‌ت) بێژن: ب په‌یڤێن عه‌ره‌بی پتر ڕامان دگه‌هیت و پتر خوانده‌ڤان دێ تێگه‌هیت، ئه‌ز ژی دێ بێژمێ خوشتڤیێ من هه‌كه‌ ده‌ه وه‌رگێڕ و نڤیسه‌رێن مه‌ په‌یڤێن خوه‌ (زمانێ دایكێ) بكارئینابان دا خه‌لك و خوانده‌ڤان تێگه‌هن و بۆ وان یا ب سناهی بیت، لێ هه‌كه‌ من و ته‌ پشتگوه ڤه‌ هاڤێت كه‌س یا دروست ده‌ستپێ ناكه‌ت، ما بۆچی ئه‌ز و تو نابینه‌ پێنگاڤا ئێكێ بۆ گوهۆڕینێ؟

ژێده‌ر:

*ته‌ها مه‌زهه‌ر مایی، فه‌رهه‌نگا مایی، ده‌زگه‌هێ سپیرێز، چاپا ئێكێ2009.

*خالد موحومه‌د سندی، فه‌رهه‌نگا سندی، به‌رگێ دویێ، چاپا ئێكێ، 2010.

*فازل نیزامدین، فه‌رهه‌نگی ئه‌ستێره‌ گه‌شه‌، ده‌زگای ڕوشنبیری و بلاوكردنه‌وه‌ی كوردی، 1976.

*موحه‌مه‌د ئه‌مین دوسكی، فه‌رهه‌نگا سپیڕێز، ده‌زگه‌هێ سپیڕێز، چاپا دویێ، 2016.