شێلادزێ، ئەسعەد رێکانی:

ئێکەم کەلەک کو بۆ بەریا دەھان سالان ڤەدگەریت و ژ کەڤەلێ بزنا و پەزی ژلایێ خەلکێ گوندێ سیریا کەڤن ل کومەلگەھا سیریێ یاسەر ب ناحیا شێلادزێ ڤە ل سەر رووبارێ شین  ھاتبوو دروستکرن بۆ ھاتن و چوونا پێشمەرگەی و رێڤینگا و رێڤەبرنا کاروبارێن خەلکی بۆ پێکڤە گرێدانا دەڤەرا بارزان وئامێدیێ دھێتە زانین.

حەجی عەبدولا سیری ل سالا ١٩٦٣ێ  روژنامەڤانەکێ فەرەنسی ب ناڤێ (فرانسوا گزاڤیێ لۆڤا) ل کەلەکا خۆ یا سادە ل رووبارێ شین دەبازکرە دەڤەرا بارزان بۆ روومالکرنا روودانێن شۆرەشا کوردی کو ئەڤ وێنەیێن کەلەکێ ژلایێ وی روژنامەڤانێ فەرەنسی ڤە ھاتینە کێشان و د پەرتوکا خۆە دا دبێژیت: ئەم ل رووباری دەربازبووین ب کەلەکەکا کەڤن و سادە کو ژ پیستێ بزنا ھاتبوو دروستکرن کو ل دەمەکێ دا ئاشوریان بەری ٢٥٠٠سالان بکاردئینان.

فاتیمە جەھوەر د ژیێ ٧٨ سالیێ دایە خەلکا گوندێ سیریا کەڤن یا سەر ب ناحیا شێلادزێ ڤە کو دبیتە ھەڤژینا خودێ ژێ رازی حەجی عەبدولا عەرەفات سیری کەلەکڤانێ سەر وی دەمی د دیدارەکێ دا بۆ روژنامەیا ئەڤرۆ دیارکر کو دروستکرنا کەلەکا گوندێ وان بو دەمەکێ دوور و کەڤنار ڤەدگەریت.

زێدەتر گۆت: ل بیرا مە نەبوو دەمێ ئەڤ کەلەکە ھاتیە دروستکرن ل سەر دەمێ باپیرێ بنەمالا عەرەفاتێ سیری ڤە کار پێ دکر و پشتی وەغەرکرنا وی ژلایێ کورێ وی حەجی عەبدولای ڤە بەردەوامی دا کارێ کەلەکڤانیێ ئەو دەمێ بیرا من دھێت ل سالێن شێتان دابوو دەمێ حەجی عەبدوولا قەستا دەڤەرا رێکانیا دکر و گوندبەر گوند دا چیتێ و کەڤلێن بزنا کۆم دکرن و دئینانە مال و ل شوونا چووپی ب کاردئینان بۆ کەلەکێ کو ھینگی ئەڤ چووپێن نوکە نەبوون.

ئەو بو ل دەستپێکا سالێن  شێستان دا کەلەک دروستکرەڤە و حەجی عەبدولا و حاجی موحەمەد بالندی کار دکر و ل وی دەمی ژی ھاتن و چوونا پێشمەرگەی بۆ دەڤەرا ئامێدیێ و ئاکرێ بەرفرەھتر لێ ھاتبوو، ژ بەر کو شورەشا ئیلونا مەزن ھاتبوو دەستپێکرن ژ بەر فرەھبوونا کاری. ئەو بۆ رەشید عەبدولرەحمانێ سیری و تاھا موحەمەدێ سیری بوونە شریک و پێکڤە کار دکر و ئەگەر داھاتەک ژی ھەبوو بۆ خوە لێکڤە دکر و ئەڤ کارە یێ بەردەوام بوو ھەتا سالا ١٩٧٥ێ شول دکر، پشتی ھینگی راوەستیا، ژ بەر کو ل وی دەمی رژێما بەرێ یا عیراقێ پرەکا دەمکی ل سەر رووبارێ شین دروستکر.

گۆت ژی: کەڤلێن بزنا دا ئینن کەنە د ئاڤێ دا ھەتا نەرم د بوون و پاشێ دا گولوێرا ئینین دا ھویرکەین دا ل سەر ئاگری کەلینن و دا بیتە گەمار و پاشێ ئەو کەڤلێن بزنا دا کەنە دئاڤا گولوێرا دا کو ھینگی دگووتێ گەمار ژ بۆ ھندێ بوو دا پتر یێ قائیم بیت و دا پتر بەرگریا سەرمایێ و ئاڤێ بکەت و ئەگ ر کون ل کەڤلی ھەبانە دا باش گرێدەن، وەکی مەشکا بوون و دا ھەوای کەنێ ھەتا باش دھاتە پڤدان، پشتی ھینگی دا بەن ل وان تانا ڤە گرێدەن کو ژ تەرشڤکێن بیھوک و سپیندارا د ھاتنە چێکرن و زۆر زەحمەت د بر کو نێزیکی چاردە مەشکا ب کەلەکێ ڤە دگرێدان، ئەو ژی سێ چوار کەسەک ب تنێ رادگرتن نەشیان زێدەتر بارکەن ھەتا کو ل رووباری دەربازدکرن.

فاتیمە جەھوەر ئەو ژی گۆت: ئەو کەلەک ل سەر رووبارێ شین و زێیێ مەزن دھاتە بکارئینان و دەڤەرا مە و بارزان و ئاکرێ پێکڤە گرێددا، ژ بەر کو ل وی دەمی چو پر و رێک نەبوون ل ئاڤێ دەربازببن و ب رێکا ڤێ کەلەکێ ھاتن و چوون ھەبوو بۆ دەربازکرنا پێشمەرگە و ھاوولاتیان و کارێن بازرگانی، ھەروەسا کەسێن بیانی ژی دھاتن و دەربازدبوون و وێنە بۆ ڤێ کەلەکێ دکێشان و زۆر خزمەتا دەڤەرێ یا ب ڤێ کەلەکێ ھاتیەکرن و نەخاسمە بێ بەرامبەر خزمەتا پێشمەرگەی دکر ل دەمێ شورەشێ و زێدەباری مالێن مە بۆ پێشمەرگە و رێڤینگا د ڤەکری بوون کو ل وی دەمی گوندێ مە ژ چوار پێنج مالەکا پێک دھات و زیدەباری ڤی کاری حەجی عەبدولا پێشمەرگێ شورەشا ئیلونێ بۆ و ب مخابنی ڤە   ل سالا ٢٠١٦ د ژیێ ٨٤ سالیێ دا ل نەخوشخانا ئازادی ل دھۆکێ وەغەرا دووماھیێ کر.

*بۆ زانین: وێنە ژ ئەرشیفێ رۆژنامەڤانێ  فرەنسی (فرانسوا گزاڤیێ لۆڤا ) کو سالا ١٩٦٣ێ ئەڤ وێنە کێشاینە ھاتینە وەرگرتن.

دھۆک، نەوزاد ھلۆری:

ل سالا ١٩٩٨ ھەتا نوکە پشکەک ژ فەرمانبەرێن سەر ب رێڤەبەریا گشتی یا کاروبارێن مین و تەقەمەنیان ل پارێزگەھا دھۆکێ دناڤا ئاگر و ئاسنی و مەترسیا گیانی کار دکەن، بەلێ ھەتا نوکە پارچە زەڤی وەرنەگرتنە، رێڤەبەرێ لوجستیکی ژی دیارکر کو داخواز فەرمانبەران یا رەوایە و دڤێت جھێن شولەژێ پارچە زەڤیان پێ بدەن و گۆت: ل سالا ٢٠١٩ێ ب رێیا دەستی و سەیێن میندور و ئامیرێن دی، چوار ملیون و ٦٤٧ ھزار و ٦٨٩ مەترێن دووجا ژ مین و تەقەمەنیان ھاتینە پاقژکرن، ھژمارا ئەو مینێن دژە کەسی و دژە تانک و تەقەمەنیێن ھاتینە دیتن دناڤ زەڤیان و ھاتینە راکرن و ژناڤبرن دبنە پتری ٦٣١ ھزار و ١١٨ کو ئەڤ یەک ژی ھژمارەکا زۆرە.

مەھدی حەسەن، رێڤەبەرێ لوجستیکی یا سەر ب رێڤەبەریا گشتی یا کاروبارێن مین و تەقەمەنیان ل پارێزگەھا دھۆکێ  بۆ ئەڤرۆ گۆت: (کارێ رێڤەبەریا گشتی یا کاروبارێن مین و تەقەمەنیان ل پارێزگەھا دھۆکێ ئێکە ژ کارێن ھەری ب مەترسی ل سەر روویێ ئەردی کو ئەو ژی راکرنا مین و تەقەمەنیایە،  ئانکو شەرکرنە ل دژی دوژمنەکێ نەدیار، ھەر چەندە فەرمانبەرێن مە ھەمبەری موچەی ئەڤی کاری دکەن، بەلێ دڤێت نەھێتە ژبیرکرن ژی کو ئەڤە کارەکێ مرۆڤایەتی یە و راکرنا ھەر مینەکا چاندی ئانکو رزگارکرنا ژیانا کەسەکێ یان زێدەترە).

زێدەتر گۆت: (ھەر ژ سالا ١٩٩٨ێ تیمێن مە یێن راکرن و ژ ناڤبرنا مین و تەقەمەنیان دەست بکاربووینە ل گەل رێکخراوێن بیانی، ل سالا ٢٠٠٤ێ ژی رێکخراوێن بیانی ل ھەرێما کوردستانێ نەمان یان ژی کێمبوون، ئەم بوینە پارچەک و دەستەیەک ژ حوکمەتا ھەرێما کوردستانێ ب ناڤێ دەزگەھێ مینان، ژ وی دەمی ھەتا نوکە فەرمانبەرێن مە دناڤ زەڤیێن مینرێژکری و بێ راوەستیان کار کەن، د دەما بوری دا ملیونان مەترێن دووجا یێن زەڤیان ژ مین و تەقەمەنیان ھاتینە پاقژکرن و جارەکا دی دەلیڤە دایە خەلکی زەڤیێن خوە بۆ مەرەمێن وەبەرھێنان و بارزگانی و چاندنێ بکاربینن، ئەڤە زێدەباری کو ژیانا ھزاران کەسان ژ مرنێ رزگارکریە.

بۆ نموونە ل سالا ٢٠١٩ێ ب رێیا دەستی و سەیێن میندور و ئامیرێن دی چوار ملیون و ٦٤٧ ھزار و ٦٨٩ مەترێن دووجا ژ مین و تەقەمەنیان ھاتینە پاقژکرن، ھژمارا ئەو مینێن دژە کەسی و دژە تانک و تەقەمەنیێن ھاتینە دیتن دناڤ زەڤیان و ھاتینە راکرن و ژناڤبرن دبنە پتری ٦٣١ ھزار و ١١٨ کو ئەڤ یەک ژی ھژمارەکا زۆرە، دیسان ب ھزاران عبوەیێن پشتی شەرێ داعشێ ھاتینە راکرن و ژناڤبرن، جھێ داخێ یە شەش شەھید و چەندین بریندار و پەککەفتی ھەنە کو ژ وانان چوار شەھید ل سەردەمێ شەرێ داعشێ بوون ل دەڤەرا سحێلا).

پرانیا فەرمانبەرێن رێڤەبەریا گشتی یا کاروبارێن مین و تەقەمەنیان ل پارێزگەھا دھۆکێ ئەو گلەی ھەیە و دخوازن کو پارچە زەڤی ب وان بھێتەدان و ئەو ژی ببن خودان پارچەکا زەڤیێ ل پارێزگەھا دھۆکێ کو چەندین سالە ل سەر خزمەتا خەلکی دکەن.

رێڤەبەرێ ناڤبری د درێژاھیا ئاخفتنێن خودا دیارکر ژی کو فەرمانبەرێن وان میترەکا پارچە زەڤیان ژی وەرنەگرتیە و گۆت ژی: (دەما پارچە زەڤی ل سەر فەرمانبەرێن ھەژی یێن رێڤەبەریێن دی ھاتینە دابەشکرن، فەرمانبەرێن مە بێ بەھر بوون، لەوا دخوازین جھێن شولەژێ ب تایبەتی کارگێریا پارێزگەھا دھۆکێ ل گەل وەزارەتا پەیوەندیدار پێداچۆنەکێ بکەن و فەرمانبەرێن مە ژی مینا ھەمووان پارچە زەڤیان بدەنێ، ژبەرکو ئەگەر ب گورەی نمرەیان ژی بیت پرانیا فەرمانبەرێن مە ژ ھەژی وەرگرتنا پارچە زەڤیانن ژ خوە ئەگەر ٢٠٠٤ێ وێڤە ژی بۆ بھێتە ھژمارتن دیسان ھەر ھەژی وەرگرتنا پارچە زەڤیانن).

ئەڤرۆ، ھەرھین محەمەد:

نەخوشیا ئوتیزمێ جورەکێ پەککەفتنێ یە و ژ دەە زارۆیان بیست زارۆ تووشی ڤێ نەخوشیێ دبن ڤەکولەرەکێ دەروونی دیار کر کو زارۆیێن تووشی ڤێ نەخوشیێ دبن حەز ژ بتنێ بوونێ دکەن و دەمێ کەسەک گازی دکەتێ لدووڤ ناڤێ خوە نازڤرن ھەروەسا رێژا توشبوویا رەگەزێ نێر پتر ژ رەگەزێ مێ.

ڤەکولەرێ دەروونی نەجمەدین زیباری د دیدارەکی دا بۆ ئەڤرۆ دیار کر کو ئوتێزم جورەکێ پەککەفتنێ یە و ڤەدگەریت بۆ ئەگەرێن وەزیفی ل مێشکێ مرۆڤی و ھەتا نوکە ئەگەرێن ڤێ نەخوشیێ ب رەنگەکێ زانستی نەھاتیە دەستنیشان کرن و گۆت: ئەڤ نەخوشیە ل دەستپێکا سالێن سەرەتایی ل ژیانا زاروکینیێ دەردکەڤیت زارویێ نەخوش ب نەخوشیا ئوتیزمێ دەمێ پەیدا دبیت زارۆیەکێ سرۆشتیە ژلایەکێ لەشی ڤە ھێدی ھێدی ئەڤ نەخوشیە لێ دەردکەڤیت، ب رەنگەکێ ئەڤ نەخوشە تێکەل نابیت ل گەل دەوروبەرێن خوە و چەند مەزن دبیت شیانێن دروستکرنا پەیوەندێن جڤاکی نینە.

نەجمەدین زیباری گۆتژی: سیفەتێن زارۆیێن نەخوش ب ئوتیزمێ ئەوە دەمێ گازی دکەنە ڤی زارۆیی ب ناڤێ وی بەرسڤ نادەت و بەری َخوە نادەتە وی کەسی یێ ل گەل دئاخڤیت و گەلەک حەز ژ تێلەڤزیونێ دکەت و پتریا دەمی َخوە ب تێلەڤزیونێ ڤە دبورینت و ناگونجیت ل گەل دەوروبەرێن خوە و حەز دکەت ھەموو دەمان یێ بتنێ بیت و ئەو زارویێ شیانێن ئاخفتنێ ھەین دەمێ پسیار ژێ دھێتە کرن وێ پرسیارێ دوبارە دکەت کو بەرسڤێ بدەتە ڤە و حەز ژ وی تشتی دکەت یێ ب زڤریت بو نمو نە (پانکی)  ھەروەسا مەرج نینە ئەڤ ھەموو سیفەتە ل دەف زارۆیێ نەخوش ب ئوتیزمی ھەبن ل دەف ھندەک زارۆکێن ئوتیزمێ ھەموو سیفەتێن ھەین و لدەف ھندەکێن دی پشکەک ژ ڤان سیفەتا یێن ھەین.

زێباری دا زانین کو ئەمریکا و بریتانیا گەلەک ڤەکولین ل سەر ڤێ یەکێ کرینە ب مەرەما زانینا ڤێ نەخوشیێ و رێژا وان کەسێن نەخوش ب ئوتیزمێ و ئەنجامێ وان ڤەکولینان دیار بۆ کو ژ دەە ھزار زارۆیان بیست زارۆ تووشی ڤێ نەخوشیێ دبن و رێژا توشبوویا رەگەزێ نێر پتر ژ رەگەزێ مێ و گۆت: چارەسەری ئەوە گەلەک پیتە ب ڤان جورە زارۆیان بھێتە دان و ئەڤ زارۆیە بچیتە سەنتەرێن تایبەت ب نەخوشیا ئوتیزمێ کو ماموستا و ڤەکولەرێن جڤاکی و دەروونی لێ ھەبن و بشێن سەرەدەریەکا باش ل گەل بکەن.

ھەولێر، قائید میرۆ:

دیاردا ئەنجامدانا قومارێ ل ھەرێما کوردستانێ بەر ب زێدەبوونێ یە و وەک پۆلیس ئاشکرا دکەن چەندین جورێن قومارێ ب رێیا ئامیرێن ئەلکترۆنی پەیدا بووینە شارەزایەکێ قانوونی ژی دبێژیت: ل ھەرێما کوردستانێ چو قانوون بۆ سزادانا کەسێن قومارێ دکەن نینن و پێدڤیە قانوونەک بھێتە دەرکرن نەک ب قانوونا عێراقی قومارچی بھێنە سزادان.

جەواد ستوپەیی، شارەزایێ قانوونی بۆ ئەڤرۆ دیار کر ل روژێن بوری ل پارێزگەھا دھوکێ بزاڤەکا باش ھاتە کرن ژ بۆ کێم کرن و داخستنا چەندین جھێن قومار تێدا دھێتە ئەنجام دان، ئەڤە ژی جھێ دەستخوشیێ یە بو پولیسێن دھوکێ، ل دووڤ قانوونا سزادانا عێراقێ قومار و ئەگەرێن ئەنجامدانا قومارێ تاوان(جنایە) نینە (جنح)ە ئانکو سزایێ وێ زۆر کێمترە ژ سێ ساڵا و گۆت: زێدەبوونا قومارێ ل کوردستانێ بۆ چەندین ئەگەرا ڤەدگەریت ، ئێک ژ وان ھەتا نوکە ل کوردستانێ کار ب قانوونا ھژمار٣٨٩یا قانوونا سزادانا عێراقێ دھێتە کرن، کو بەری پێنجی و دو ساڵایە، ئانکو ل ساڵا ١٩٦٩ دەرچوویە، ژبلی ڤێ قانوونێ چ قانوونەکا دی ل کوردستانێ و عێراقێ نینە کو قومارێ قەدەغە بکەت و ب تاوان دانیت. سەرباری ڤێ چەندێ د ڤان پێنجی ساڵا دا چەندین گۆڕانکاری روو داینە، وەک پێشڤە چوونا تەکنولوجی و زانستی و ئەگەرێن گەھاندنێ و بەرھەڤ بوونا دەرفەتێت زێدەتر یێت نیڤدەولەتی د بوارێت جورار و جور و رێخوشکەر بۆ ئەنجامدانا قومارێ ب ساناھی.

شارەزایێ قانوونی ئاشکرا کر سەرباری ھندێ د ڤێ قانوونێدا یاسادانەرێ عێراقێ ھیچ سزایەکی قورس نەدانایە بو ئەنجامدەر و رێخوشکەرێن ئەنجامدانا قومارێ، و ھەتا نوکە  قومار ب تاوان (جنایە) نەدانایە بەلکو(جنح)ە و سزایەکی سڤک یێ بو ھاتیە دانان کو ل برگێ ئێکێ ل مادێ ٣٨٩دا سزایێ دیار کری بو ئەنجامدەر و ئەو کەسێن جھی ئامادە دکەن و سەرپەرشتیا قومارێ دکەن و گۆت: زیندان کرن کێمتر ژ سالەکێ یان پێبژارتن ب کوژمێ ٢٢٥٠٠٠ دینارا. ھەروەسا ل بڕگێ ٣ی د ھەمان مادەدا دبێژیت ئەو کەسێن قومارێ لڤان جھێن ل برگا ئێکیدا دیارکر کری دکەن سزایێ وان نابیت زیندان کرن ژ ھەیڤەکێ زێدەتر بیت، یان پێبژارتن ب کوژمێ ٤٥٠٠٠دینارا، ھەروەسا د برگا ٥ یا ڤێ مادێدا دبێژیت دادگەە دشێت جھێ ئەنجامدانا قومارێ قەپات کەت ب مەرجەکێ ماوێ وێ کێمتر بیت ژ سالەکێ، ھەکە ئەم ژ ئالیێ زانستیڤە سەحکەینە ڤێ تاوانا مەزن ل گوڕ ڤی مادەی کو ئەڤە ھەموو سزایێن زۆر سڤکن و نابنە ئەگەرێ کێمکرن یان بنبڕ کرنا کریارا قومارێ.

ستوپەیی ئاماژە پێ کر کو ژبەر ڤی ئەگەری پێدڤیە پەرلەمانێ کوردستانێ یاسایەکێ دەرکەت و سزایەکی قورس بو تاوانا قومارێ و ئەو کەسێن رێخوشکەر بۆ ئەنجامدانا وێ یان جھی بو ئەنجامدان و ئەگەرێن ئەنجامدانا قومارێ بەرھەڤ دکەن کو ھەر ئێک ژ ئەڤانە ب تاوان (جنایە) بێتە ھژمارتن و سزایێ ھەر ئێک ژ وان ٣سال زیندان کرن کێمتر نەبیت، چونکی نھا بارودوخ یێ ھاتیە گوھوڕین و وەکی بەری پێنجی ساڵا نییە و گۆت: نھا قومارچی ب رێکا ئونلاینێ ل ماڵا خوە دشێت ڤی کاری ئەنجام بدەت، ئەڤ کارە یێ بوویە گەمەکێ نیڤدەوڵەتی و رۆژانە ژ ئەگەرێ ئەنجامدانا قومارێ ملیونەھا دوڵار ژ وەڵاتی دچنە دەر، ل ڤێرە  ھاولاتیێن کوردستانێ دبنە نێچیرا کەسێن شارەزا ئەزمون دیتیێت بیانی، ئەڤە ژی کار دکەتە سەر لاواز بوونا ئابوورا ھەرێمێ و تێکدانا شیرازا خێزانی و زۆر بوونا رێژا تەلاقێ دناڤبەرا ھەڤژینادا و زێدەبوونا خوکوشتنێ و چەندین ئەگەرێن دی یێن نەرێنی د جڤاکی دا.

جەواد ستوپەیی د بەردەوامیا ئاخفتنا خوە دا دیار کر ژبەرکو ڤی کاری پەیوەندیا راستەوخو یا ھەی ب وەزارەتا ناڤخوڤە، ژبۆ گرتنە بەرا رێ و شوینێت گونجاو، و وەزارەتا گواستنەوە و گەیاندن، ژبۆ دانانا کونترولێ ل سەر سایتێت ئەلکترونی، و وەزارەتا کاروبارێن جڤاکی و رەوشنبیری و دەزگەھێن راگەھاندنێ بو ھشیار کرنا ھاولاتیاو قەدەغە کرنا قومارێ ب ھەموو رەنگاڤە، ھەبوونا ڤێ دیاردێ د جیھانێ دا مێژوویەکا کەڤنا ھەی، ھەتا بەری سەردەمێ ئیسلامێ دا ژی ھەبوو ژبەر ھندێ خودایێ مەزن د قورئانێدا ئەڤ کریارە قەدەغە کریە.

ل دووماھیێ جەواد ستوپەیی شارەزایێ قانوونی گۆت: بەڵێ ژ ئالیێ زانستیڤە دوور کەفتن ژ ڤێ کریارا پیس رێ و شێوازێن جودایێن ھەی پێدڤیە حوکمەت ب رێکێت جودا جودا ژێدەرێت ئەنجامدانا ڤێ کریارێ قەدەغە بکەت، کا ب چ رەنگ دێ شێت ڤێ دیاردێ بنبڕ یان کێم کەت و بڕیارا قەدەغە کرنا ھەموو وان ژێدەرا بدەت ئەوێن ئەڤ کریارە پێ دھێتە ئەنجامدان.