عسمه‌ت محه‌مه‌د به‌ده‌ل

هه‌ر هونه‌ره‌ك خودان ئالاڤێن خوه‌ یێن تایبه‌تێن ده‌ربڕینێ یه‌، هه‌كه‌ر هونه‌رمه‌ند شاره‌زای وی ئالاڤی نه‌بت، نه‌شێت ب درستی و جوان ده‌ربڕینێ ژ وی هونه‌ری بكت و د وی بیاڤی دا نابته‌ هونه‌رمه‌ند. چاوا نیگاركێش نا بته‌ نیگاركێشه‌كێ سه‌ركه‌فتی و بالكێش هه‌كه‌ر شاره‌زایی ل سه‌ر جوونێن قه‌له‌م و كاغه‌ز و ره‌نگان و تێكه‌لكرنا وان نه‌بت و مۆزیكڤان نابته‌ مۆزیكڤان هه‌كه‌ر نۆتا مۆزیكی و مه‌قامان و ئامیرێن مۆزیكێ نزانت، وه‌سا نڤیسكار ژی نابته‌ نڤیسكاره‌كێ سه‌ركه‌فتی و ده‌ه‌ستهه‌ل هه‌كه‌ر شاره‌زایی ل سه‌ر رێزمان و رێنڤیس و ره‌وانبێژی و خالبه‌ندییێ نه‌بت، چونكی ئه‌ون ئالاڤێ ده‌ربرینێ یێ تێكستی و تێكست كاملان و جوان نابت هه‌كه‌ر ئالاڤێ ده‌ربرینێ پڕی خه‌له‌تی بت.

ڤان سالێن بۆری، ڕۆژ بۆ ڕۆژێ نڤیسكارێن گه‌نج دهێنه‌ مه‌یدانێ، چ د وارێ شعرێ  یان چیرۆكێ یان رۆمانێ دا، هنده‌ك ژ وان خودان به‌هره‌ و هزرێن جوانن، خودان تێكستێن جوان و به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بی یێن باشن، لێ تشتێ سه‌یر و جهێ حێبه‌تی و مخابنییێ و سه‌رباری كو وان خواندنا خوه‌ ب هه‌موو قووناغان ڤه‌ ب زمانێ كوردی ده‌رباز كرییه‌ و دبت تایبه‌تمه‌ندێ ژی ب زمان و ئه‌ده‌بێ كوردی هه‌بت و دبت باوه‌رنامه‌یێن بلند ژی هه‌بن، لێ دیسا دێ بینی رسته‌یێن وان، په‌یڤسازییا وان، رێنڤیسا وان ژ خه‌له‌تییان پرن و جوداهییێ نا ئێخنه‌ ده‌نگێن تیپان. هێژ نزانن ل كیژان جهی “ۆ”ێ ب كار بینن یان “وو” ێ یان”و”ێ. هێژ جوداهییێ نا ئێخنه‌ د ناڤبه‌را “و” ا كۆنسنانت و یا ڤاولدا و دێ بینی واوا كۆنسنانت (W)ب ئاوایێ “ۆ” ێ نڤیسییه‌. ئه‌ز نزانم ئه‌ڤه‌ ل خواندنگه‌هان فێری چ بووینه‌، چه‌وا ب ڤی ئاستێ نزمێ نڤیسینێ خواندنا خوه‌ برینه‌ سه‌ری و سه‌ركه‌فتینه‌، ئه‌رێ ئه‌ز دزانم كتێبێن خواندنگه‌هان پڕن ژ خه‌له‌تییێن وه‌سا سه‌یر كو شاخان ل سه‌رێ مرۆڤی دئینن، لێ دیسا ده‌مێ كه‌سه‌كی بڕیارا خوه‌دا كو ببته‌ نڤیسكار، ما نابت ب كێماسی خوه‌ فێری زمانێ نڤیسینێ بكت، خوه‌ هنده‌كێ زه‌حمه‌ت بدت، هزرا خوه‌ هنده‌كێ بواستینت، ئه‌رێ ئه‌ڤ په‌یڤه‌ چاوا دهێته‌ نڤیسین، ئه‌ڤ رسته‌یه‌ چاوا درستتره‌ بهێته‌ دارشتن و نه‌ هه‌ما تێوه‌راندنه‌.

ئه‌رێ كی ژ ڤێ بێسه‌روبه‌رییا نڤیسینێ به‌رپرسه‌؟  په‌روه‌رده‌، یان مامۆستایێن زمانێ كوردی، یان ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ و وه‌شانخانه‌، یان ئه‌و نڤیسكار ب خوه‌نه‌ بۆ خوه‌ ناكنه‌ خه‌م ب ئاوایه‌ك درست و جوان بنڤیسن، له‌زێ دكن به‌س بنڤیسن و به‌لاڤ بكن و ناڤێ خوه‌ ده‌ربێخن، ئێك په‌یڤێ د ئێك رسته‌یێ دا ب ئاوایێن ژ یه‌ك جودا دنڤیسن. ئێك په‌یڤه‌ دڤیابت ب ئێك ئاوا بهێته‌ نڤیسین. راسته‌ جاران بۆچوونێن جودا هه‌نه‌، ده‌ڤۆكێن جودا هه‌نه‌، ئه‌و هه‌می نه‌ گه‌له‌ك ئارێشه‌یه‌، لێ ده‌مێ ده‌نگێ درستێ تیپێ نزانی ئه‌و كاره‌ساته‌.”ژ” ب “ش” بنڤیسی و “ڤ”ێ ب “ف” بنڤیسی و جاران تیپان ژ ناڤ ببی و بنیاتێ رسته‌یێ سه‌ر و بن بكی. ئه‌ڤه‌ نا بته‌ بۆچوون، ئه‌ڤه‌ دبته‌ نه‌زانین و نه‌ شاره‌زایی و نه‌خوێنده‌واری.

خوه‌زی خۆلێن فێركرنا نڤیسینێ، رێزمانێ، رێنڤیسێ، خالبه‌ندییێ  بۆ ڤان نڤیسكار و رۆژنامه‌ڤانێن گه‌نج بهێنه‌ ڤه‌كرن و فێری نڤیسینا درست ببن، فێری كرمانجییه‌كا پاقژ ببن، نڤیسینا درست دێ درستتر په‌یاما وان گه‌هینت خوانده‌واران. نڤیسینا درست دێ پتر تامێ دته‌ تێكستێ وان، دێ تێكستێ وان جوانتر و بالكێشتر لێ كت.

نایف مه‌حمود

ئێش و ژانێن وه‌لاتێ من

ل سه‌ر ده‌فته‌را دیرۆكێ

خوین و برین ژێ دبارن

ئه‌ڤ برینه‌

هند د ساخن

هێش ب كولن

پڕ ئازارن!

گه‌ر ئه‌م ڕوپه‌لێن دیرۆكێ

جار جار ڤه‌كه‌ین

په‌ڕ په‌ڕ

پیت و په‌یڤان ئه‌م تێكڤه‌ده‌ین

ئه‌ڤ برینه‌ نه‌ ئێك و دو سێ و چارن

دبێ هژمارن چه‌ند هزارن!

بو وێ زولما

هیڤی و ئومێد

ل وه‌لاتێ من

سه‌رژێكری!

به‌لێ چ جار

ژ دربێ ده‌ستێن ڤه‌شارتی

به‌ژنا چیایێن وارێ من

ب ده‌ستێن نه‌یار وهۆڤان

قه‌د نا كه‌ڤن

نا شه‌وتن

و ناڕه‌ڤن

هه‌ناسه‌یه‌ك

دسینگێ ئاخا مرازان

گیانێ هیڤیا دچینیت

ئه‌ڤ دلێ هۆ

ده‌ریایه‌كا تژی ڤیان

خه‌ونا ئاشتی و ئارامیێ

دئه‌زه‌ل دا

مرۆڤاتیێ د حه‌وینیت

كه‌تواره‌كێ

هه‌می حه‌زا

ل باوه‌شا خوه‌ دئینیت

نهێنیێن ئه‌ڤان حه‌زا

دویر و نێزیك

بهۆست بهۆست

ده‌ست و گه‌زا

شه‌ڤا تاری دهه‌ڕفینیت

جاره‌كا دی

بێده‌را مه‌ تێته‌ به‌ر به‌رێ دستاری

گه‌نم و ئاری

ئالا وده‌وله‌ت

سرود مزگینیا دئینیت.

د.یاسر حه‌سه‌ن

ژبلی ڤێ ئێكێ، خۆبازدانه‌كا دوور ژ ئه‌تیكێتێن ئه‌كادیمی ب به‌رچاڤ دكه‌ڤیت، ده‌مێ به‌حسی وان كارێن ل دۆر مه‌م و زینێ به‌لاڤ بووین دكه‌ت، و سێ كارێن هه‌ره‌ بنگه‌هین یێن هه‌رسێ نڤیسه‌رێن رۆژهه‌لات، رۆژئاڤا، و باشۆرێ كوردستانێ ژ بیرا خۆ دبه‌ت، ئه‌و ژی یێن په‌رویزێ جیهانی (١٩٨٨، ٢٠٠٧)، جان دۆست (١٩٩٥، ٢٠٠٦)، و ته‌حسین ئیبراهیم دۆسكی (٢٠٠٥، ٢٠٠٨). ل ڤێرێ ژی ب تایبه‌ت گرنگ بوو ئاماژه‌ دابا هێژا ته‌حسین ئیبراهیم دۆسكی، كو وی ژبلی چاپا ٢٠٠٥ێ یا مه‌م و زینێ، چاپه‌كا دی یا جودا ل ٢٠٠٨ێ به‌لاڤ كریه‌، كو هه‌تا نۆكه‌ ره‌نگه‌ ئه‌و چاپ ب باوه‌رترین چاپ بهێته‌ هژمارتن. ئه‌ڤه‌ ژی چونكی ل سه‌ر بنیاتێ كه‌ڤنترین و نێزیكترین ده‌ستنڤیسه‌ بۆ خانی، هه‌م ژ لایێ سه‌رده‌می ڤه‌ (٤٦ سالان پشتی مرنا خانی)، هه‌م ژی ژ لایێ جهی ڤه‌ (كو خودانێ ده‌ستنڤیسێ هه‌ر یێ باژێرێ خانییه‌). ناڤه‌كێ مه‌زنێ وه‌كی مامۆستا ته‌حسین دۆسكی، نه‌دبوو بهێته‌ په‌رده‌پۆشكرن، كو هه‌كه‌ر فه‌ریادی زانی بیت و وه‌ كربیت بیت كاره‌ساته‌، و هه‌كه‌ر نه‌زانی بیت، كاره‌سات مه‌زنتره‌!

ژ ره‌خه‌كێ دیڤه‌، ده‌مێ به‌حسی وه‌رگێرانێن ئینگلیزی یێن مه‌م و زینێ دكه‌ت، یێن كو به‌ری وی هاتینه‌ چاپ و به‌لاڤكرن، ئه‌و وه‌سا ددانیت كو مامۆستا سه‌لاح سه‌عدوللای پشتی د. عه‌زیزی گه‌ردی ب سێ سالان ژ نوو مه‌م و زین كریه‌ ئینگلیزی، لێ یا راست سه‌لاح سه‌عدوللا یه‌كه‌مین كه‌س بوو مه‌م و زین ب تمامی كریه‌ ئینگلیزی، و ل هه‌ردو وه‌شانخانه‌یێن سپیرێز و ئاڤێستایێ ل سالا ٢٠٠٨ به‌لاڤ بووینه‌. پشتی هینگێ، د. عه‌زیز گه‌ردی (٢٠٠٩) وه‌رگێرانا خۆ یا ئینگلیزی بۆ مه‌م و زینێ به‌لاڤ كریه‌ . ئه‌ڤجا چ ئه‌ڤ خه‌له‌تیه‌ ب مه‌ره‌م بیت یان بێ مه‌ره‌م، د جیهانا ئه‌كادیمی دا ب شاشیه‌كا مه‌زن دهێته‌ هژمارتن، چونكی ژبلی مه‌سه‌له‌یا ئه‌مانه‌تا زانستی، مه‌سه‌له‌یا كورونولۆجی یا به‌لاڤبوونا به‌رهه‌مێن ئه‌ده‌بی گرنگی و ده‌لاله‌تا خۆ یا تایبه‌ت هه‌یه‌، نه‌خاسمه‌ د وارێ سوسیولۆجیا ئه‌ده‌بی دا.

گومانا خوانده‌ڤانێ بیانی:

جهێ ده‌ستخۆشی و سه‌ربلندیه‌كا مه‌زنه‌ مه‌م و زین  ب زمانێ ئه‌لمانی و ئینگلیزی چاپ و چاپ ببیته‌ڤه‌، لێ پرسیارا گرنگ ل ڤێرێ ئه‌وه‌: ئه‌رێ وه‌رگێر شیایه‌ یان شیاینه‌ وه‌شانخانه‌یه‌كا ئه‌لمانی یان ئه‌وروپی (گه‌ر ناڤه‌كێ بچوویك ژی هه‌بیت) قایل بكه‌ن كو بۆ وان مه‌م و زینێ ب زمانێ وان به‌لاڤ بكه‌ن؟ یان ژی، هه‌ما هه‌ر فه‌ریادی ب خۆ ل ده‌ڤ خۆ به‌لاڤ كریه‌؟ ئه‌ز ڤێ پرسیارێ دكه‌م، چونكی گه‌له‌ك یا ب ساناهییه‌ خودان ب خۆ به‌رهه‌مێ خۆ به‌لاڤ بكه‌ت، كو ئینگلیز دبێژنێ self-publishing، لێ گه‌له‌ك و گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته‌ وه‌شانخانه‌یه‌كا بیانی قه‌ناعه‌تێ بینیت وی به‌رهه‌می به‌لاڤ بكه‌ت. به‌لكی هه‌كه‌ر بزانن ئه‌ڤی به‌رهه‌می خوانده‌ڤانێ خۆ نابیت یان ناهێته‌ فرۆتن، خۆ ب حوكمێ پاره‌یان ژی به‌لاڤ ناكه‌ن. ب گۆتنه‌كا دی، من دڤێت بێژم، ئه‌و هه‌رایا مامۆستا فه‌ریاد ل سمینار و دیدارێن خۆ یێن ته‌له‌فزیۆنی دبێژیت، كو وی ب ڤی كارێ وه‌رگێرانێ مه‌م زین گه‌هاندیه‌ یان دێ گه‌هینیته‌ خانه‌یا ئه‌ده‌بێ جیهانی وه‌همه‌كا مه‌زنه‌. ئه‌ڤه‌ ژی نه‌كو ئه‌م حه‌ز ناكه‌ین، لێ تاكو ئه‌ده‌به‌كێ بلندێ مینا مه‌م و زینێ ببیته‌ “ئه‌ده‌به‌كێ جیهانی”، ژبلی شه‌رتێ وه‌رگێرانێ بۆ ئینگلیزیێ، دڤێت ئه‌ڤ به‌رهه‌مه‌ گه‌له‌ك به‌ربه‌لاڤ – circulate ببیت. ئانكو هه‌كه‌ر وه‌شانخانه‌یه‌كا جیهانی خۆ لێ نه‌كه‌ته‌ خودان، مه‌م و زین ژبه‌ر ده‌رازینكا خودانێ خۆ گه‌له‌ك وێڤه‌تر ناچیت. دیاره‌ ژی، هه‌ڤكارێ فه‌ریادێ فازل یێ وه‌رگێرانا ئینگلیزی، مستر میچ كۆهن Mitch Cohen، باش د ڤێ سحبه‌تێ دگه‌هیت، له‌وا ل پلاتفۆرمه‌كا ئه‌لكترونی گازیه‌ك به‌لاڤ كربوو و داخازا هاریكاریێ دكر بۆ ڤه‌دیتنا وه‌شانخانه‌یه‌كێ بۆ به‌لاڤكرنا مه‌م و زینێ ب زمانێ ئینگلیزی. لێ مخابن، دیاره‌ كه‌س ل هه‌وارا وان نه‌چوویه‌ و ئه‌و ژی نه‌شیاینه‌ قه‌ناعه‌تێ بۆ چ وه‌شانخانه‌یان چێكه‌ن، له‌وا ل دوماهیێ مامۆستا فه‌ریادی هه‌ر دوهنێ خۆ د سه‌رێ خۆ دایه‌ و ل په‌یمانگه‌ها خۆ ب خۆ چاپ كریه‌. بۆ ڤێ ئێكێ ژی، مخابن به‌ربه‌لاڤبوونا ڤێ په‌رتووكا هێژا و گه‌له‌ك زه‌حمه‌ت پێڤه‌ هاتیه‌ دیتن دێ یا سنۆردار بیت و ل ناڤ خوانده‌ڤانێ بیانی به‌لاڤ نابیت وه‌كی دهێته‌ گۆتن!

گومانا وه‌رگێرانا ئینگلیزی:

ده‌ما مرۆڤ پێشه‌كیا كتێبا فه‌ریادێ فازل دخوینیت و دهێته‌ سه‌ر هووركاریێن پرۆسه‌یا وه‌رگێرانا مه‌م و زینێ بۆ زمانێ ئینگلیزی، ئه‌و گه‌له‌ك ب بسته‌یی دبێژیت كو وه‌رگێرانا وان یا ئینگلیزی كاره‌كێ سه‌ربه‌خۆیه‌ و نه‌ ل به‌ر وه‌رگێرانا ئه‌لمانی هاتیه‌كرن، به‌لكی ب ته‌مامی كاره‌كێ نوویه‌ و مامه‌له‌یه‌كا نوو ژی ل گه‌ل تێكستی هاتیه‌كرن. ئه‌ڤه‌ ب خۆ گۆتنه‌كا جوانه‌ و چ تێبینی ل سه‌ر نینن، لێ ده‌مێ مرۆڤ ل ئه‌نترنێتێ دووڤچۆنه‌كێ بۆ گۆتنێن هه‌ڤكارێ وی یێ وه‌رگێرانێ مستر میچ كۆهنی دكه‌ت، میچ ل وێبسایتێن جوداجودا دبێژیت “من” مه‌م و زینا ئینگلیزی ژ “مه‌م و زینا ئه‌لمانی” وه‌رگێرایه‌، ئانكو وه‌رگێرانا وه‌رگێرانێیه‌! ل ڤێرێ جاره‌كا دی، گومانه‌ك ل ده‌ف مرۆڤی په‌یدا دبیت، ئه‌رێ ئه‌م باوه‌ر ژ كیژ وان بكه‌ین: مامۆستا فه‌ریادی یان مستر میچی؟ و بۆچی میچ كۆهن ئاماژه‌ ناده‌ته‌ ناڤێ فه‌ریادی و دبێژیت “من” و بۆچی دبێژیت “ژ ئه‌لمانی”؟ ئه‌ڤه‌ هه‌می ب راستی كۆمه‌كا گومانان د سه‌رێ مرۆڤی دا چێدكه‌ن، كو مرۆڤ ل دوماهیێ بێ دودلی بێژیت: موویه‌كێ د ڤی ماستی دا هه‌ی!