ئەرشەد زاخۆیی

مۆزیکا ڕۆژهەلاتی بشێوەیەکێ جودا دەڤەر بۆ دەڤەرێ سیما و ڕەنگ و هەستێن وێ دیار دبن و دناڤ دەریایا هەر پێنج ئامڕازێن ( دەستکرن و بێهن و تام وگوهلێبوون و دیتن ) ئەوێن ل دەف مروڤی هەین و دناڤ نەغەمێن ڕۆژهەلاتی و ئامیرە و ئاوازو مێژوویا مۆزیکا ڕۆژهەلاتی دا مەلەڤانیا دکەن . جودابوونا مۆزیکا ڕۆژهەلاتی ژ یا ڕۆژئاڤایی ژ بەر چەندین ئەگەرایە، ئەگەرێ ئێکێ دەنگێن مۆزیکینە ، مینا چارێک دەنگ (ربع صوت ) یان نیڤ بیمول ( نصف بیمول ) ئان کو ( ربع تون ) ، هەروەسا نەە دەنگ ئان کو ( تسع اصوات ) ، ئەڤەژی بهیچ ڕەنگەکی دناڤ مۆزیکا ڕۆژئاڤایی دا نینە ، ئەڤ چەندە ژی دبتە ئەگەرێ جوداهیا ئامیرێن مۆزیکیێن دهێنە بکارئینان بۆ ئاوازێن ڕۆژهەلاتی . مەقاماتێن مۆزیکی وەک پێسترکێن مۆزیکینە ، بەلێ ئەوژی جودانە ژ یێن ڕۆژئاڤایی ، یێن نە پێگیر ب دەنگێن مۆزیکی . مەقامێن مۆزیکی دبنەڕەتدا ئێک توخمە و ژ چار دەنگا پێک دئێت ، دەمێ مۆزیکییان داهێنان تێدا کری ، گەهاندنە حەفت دەنگان و بەرسڤا دەنگێ ئێکێ ژی لسەر هاتە زیدەکرن ، لەورابوونە هەشت دەنگ ئەوێن دبێژنێ ئۆکتاف . مەقاماتێن سەرەکی حەفتن و بۆ دو پشکا دهێنە بەلاڤکرن ، ئێک ژوانا وەک مۆزیکا ڕۆژئاڤایە ، ب ڕێکا مەقامێ نەهاوەند ئەوێ دناڤ مۆزیکا ڕۆژئاڤا و ڕۆژهەلاتی دا هەیە و وەک مەقامێ مینورە ئەوێ ل دەف ڕۆژئاڤاییا ، نموونە ژی وەک سترانا ( دارت الایام ) و ( رق الحبیب ) یێن ئوم کەلسومێ . مەقامێن هاوشێوەی مەقامێ مانورێ ڕۆژئاڤایی یان سللەمێ بچیک ، وەک بوسلیک و موحەییەرشیکاهو فەرەح فزی وسولتانی کاه . مەقامێ عەجەم ب زوریڤە ل ستران و تەراتیلێن کەنیسادا دئێنە بکار ئینان ، نمونە ژی مەووالا ( راح احلفك بالغصن یاعصفور ) یا سترانبێژێ وەغەر کری ودیع الصافی ، وسترانا ( یافۆادی لیه بتعشق ) یاسەید دەرویشی ، و ( فاتت جنبنا ) یا عبد الحلیم حافڤ ێ وەغەرکری ، مقامێن هاوشێوەی مەقامێ ماجورێ ڕۆژئاڤایی یان ژی سللەمێ مەزن مەقامێ ماهورو مەقامێ جهارە . ل دەمێ ڤەکۆلین ل سەر مێژوویا مۆزیکا ڕۆژهەلاتی دئێتە کرن دیاردبیت کو مەقاماتێت ( رەست و بەیات و سەبا و سێگا و حیجاز ) ژ کۆما مەقاماتێت مۆزیکا ڕۆژهەلاتیە ، مەقامێ رەست سەرکێشێ مەقاماتێت عەرەبییە و دۆرا پێنجی مەقام ژێ دەردکەڤن ، نمونە مەقامێ سۆزناک و مەقامێ سازکار و مەقامێ نیرۆز و مەقامێ ڕەهاوی و مەقامێ دەرنیشین و مەقامێك موحەییەرعراق و مەقامێ ڕاستێ دیڤک ئانکو کوری و مەقامێ مای ، ل دەمێ کو مەقامێ بەیات ب مەقامێ خوەشتڤی و هەردەم لێڤەگەڕ ل ناڤ مالێن مەدا و لسترانێن کەیف و خۆشیا ، نموونە سترانا کەیفا ئەوا دبێژیت ( دقوا المزاهر یا الله یا اهل البیت تعالوا ) . مەقامێ رەست هندەک چەق ژێدچن مینا مەقامێ عاشقێ ترکی و مەقامێ حوسەینی و مەقامێ موحەییەر و مەقام بەیاتێ شوری و مەقامێ سەبا و مەقامەک ل باکوورێ ئەفریقیا دبێژنێ مەقامێ حوسەین ، هاوشێوەیێ مەقامێ بەیاتە و هندەک چەق ژێ دەردکەڤن ، ژوانا مەقامێ حوسەین نیریز و مەقامێ حوسەین ئەسل و مەقامێ حوسەین عەشیران و مەقامێ حوسەین سەبا و مەقامێ حوسەین عەجەم . مەقامێ سەباژی ژهەمی مەقاما خەمگینترە و پتری هەمیا هەستێن مڕۆڤی و ویژدانێ دهەژینت ، نمونە سترانا ( هو صحیح الهوی غلاب ) یا ئوم کەلسومێ . مەقامێ سێگاه ل دەمێ کو خۆشیێ ددەتە روحێ و مڕۆڤی تەنا دکت ، ئەو مەقامە کۆ نیشانا چارێک دەنگا ڕۆژهەلاتی لسەر رادوەستیێت ، نموونە سترانا ( لیلە امبارح ما جانیش نوم ) یاسەید مەککاوی و سترانا ( سیرە الحب ) یا ئوم کەلسومێ . مەقامێ حیجاز ژی ئێکە ژ مەقاماتێت خودان هەڤسۆز و پشتەڤان و هەبونا جەماوەرێ بەرچاڤ ، کۆ چەق ژێ دچن وەک مەقامێ هەمایۆن و مەقامێ شاهناز ، نمونە سترانا ( فوق النخل ) یا وەغەرکری سباح فەخریێ سوری و سترانا ( انا فی انتڤارك ) یا ئوم کەلسومێ . هندەک مەقامێن دیژی دکەڤنە ژێر بنسترا مەقاماتێت ڕۆژهەلاتی هاوشێوێ بنسترا پێنجێ یا ڕەچەلەک ئەفریقی و بنستراوێ پێنج نیشانا بخوەڤە دگریت و ژ دو مەقاما پێک دهێت مەقام رەست عوبەیدی و مەقام راست کتاوی ، ل دووڤ دا هندەک مەقامێن دی تێن کۆ بنسترا پێنجی لگەل مەقاماتێن ڕۆژهەلاتی تێکەل دبن ، ئەڤ جۆرێ مەقاما ل مەراکش و گزیرتا عەرەبی و یەمەن و وەلاتێن خەلیجی دهێتە بکارئینان.

ئەرشەد زاخۆیی

ئاخفتن ل دۆر ڕەنگەکێ تایبەت ژ ڕەنگێن مۆزیکا عەرەبی ژ کارێن ئاسایی یە ئەڤ مۆزیکە بهێتە گرێدان ب بناغەیێن خوەڤە یێن کو هەموو جۆرێن مۆزیکێ ل دەردورێن وێڤە کۆم دبن ب گشتی، هەتا کو ئەگەر تایبەتمەندی و خەسلەتێن خوە هەبن، چەندین ئەگەر پشکداربووینە د پەیداکرنا جۆرێن مۆزیکا عەرەبی دا و گرنگی دانا خەلکی ب مۆزیکا عەرەبی بگشتی و مۆزیکا ئەندەلوسی ب تایبەتی یا کو ئەندەلوسیا گرنگی پێ دای . خەلکێ ئەندەلوسێ گڕنگیەکا زۆر یا ب هونەری ب گشتی و مۆزیکێ ب تایبەتی یا دای و دیار کری نەخاسمە ژ ئالیێ خەلیفە و والیان ڤە و قوتابخانەیێن تایبەت ب مۆزیکێ دامەزراندینە بۆ فێرکرنا مۆزیکێ و ڕهو ڕیشالێن وێ و باژێڕێ قورتوبە بوویە بنگەهەکێ مۆزیکی نەک بۆ ئەندەلوسیا بتنێ بەلکو بۆ وەلاتێن دەوروبەرێن وێ ژی ، وەک میناک و نموونە دکارین بێژین زریاب ب ڕاگرێ مۆزیکا عەرەبی دهێتە هژمارتن و ناڤ و دەنگێ وی ل ئەندەلوسێ بەڵاڤ بوو و ب مۆزیکا ئەندەلوسیڤە هاتە گڕێدان هەتا ڕۆژا ئەڤرۆ ، هەژی ئاماژە پێ کرنێ یە زریابی ل سەر دەستێ ئیسحاق مۆسلی خواندیە و قوتابیێ وی بوو هەمی جۆرێن مۆزیکێ یافارسی و ڕۆژهەلاتی خواندیە و گەهشتە قووناغەکێ چ مۆزیکیەک بەری وی نە گەهشتیە وێ قوناغێ و شوین تبلێن وی د مۆزیکا ئەندەلوسی دە ، دیار بووپێش ئێخست و تشتێ نوی ئینا کو کەسەکی نەشیا وێ چەندێ بکەت . دەربارەی نەمەتێن مۆزیکێ ل دەف ئەندەلوسیا ئەڤە چەند خالەکا بخوەڤە دگریت ، ژوانا گومان تێدە نینە کو جۆرێن سترانێن عەرەبی یێن کەڤن ژ شعرێن ب وەزن و قافیە لبەر دەست مان بۆ دەمەکێ دڕێژ ل ئەندەلوسێ ، وجۆرجۆریا سەروسیمایێن ژیانا نوی ل ناڤ کۆمەلگەهێ دا ژ عەرەب و عەجەم و جۆرەها ڕەوشەنبیریا بوونە ئەگەر کو داهێنانا بکەن و ژ ئەگەرێ وێ یەکێ هونەرێ موەشەحاتا پەیدابوو و بوو گرنگترین نەمەتێ مۆزیکێ ل دەف ئەندەلوسیا . ئەدیب و مێژونڤیسێ مەغربی (عەباس جیراری ) دەربارەی موەشەحێ دبژیت موەشەح هۆزانەکا شعرییە، بەلێ ناکەڤیتە ژێر بارێ ئێکبوونا دێرا شعری و قافیێ لێ یادابەش کریە بۆ بەش و پارچا هندەکا دبێژنێ قفل و هندەکا دبێژنێ دێر ، ئەڤ سیستەمێ هەنێ کو موەشەح ل سەر بڕێڤە دچیت ، وەسا دخوازیت کو موەشەحەیا پێک هاتیبت ژ هەژمارەکا قفلا و کۆمەلەکا دێرا ، قفل دوەکهەڤن ل ڕەنگ وقافیێ دە و دێر د وەکهەڤن د وەزنێ دناڤبەرا خوە دا و دجودانە ژئالیێ قافیێڤە . ژ ئالەک دیڤە بزاڤا وەرگێڕانێ پشکداربوو د ڤەگوهاستنا زانستێن مۆزیکا یۆنانی بۆ مۆزیکا عەرەبی ، ئەڤ کارەژی بوو ئەگەر کو بشێوەیەکێ مەزن زێدەهی ل سەر مۆزیکا ئەندەلوسی پەیداکر ، زێدەباری ڤەگوهاستنا زانستێن مۆزیکا عەرەبی بۆ زمانێن دیتر و بەلاڤکرنا ناڤ و دەنگێن وێ ، هەروەسا ناڤ و دەنگێن ئەندەلوسێ ب چێکرنا ئامیرێن مۆزیکی و بەڵاڤکرنا وان بۆ هەمی جیهانێ بەلاڤە بوون ، ژ وانا ژی ئورۆپا یا کو پشتی نسکۆیا ئەندەلوسێ وشکەستنا وێ ئورۆپایێ مۆزیک پێش ئێخست و پێشڤەبر.

ئەرشەد زاخۆیی

مۆزیکا وێنەکری ئانکو تەسویری ئەو مۆزیکا تۆمارکری یا ل گەل فلم و بە رنامەیێن تەلەفزیۆنی یان گەمێن ڤیدیۆیی یان هەر کارەکێ دیترە، ئانکو کارێن ب چاڤ دهێنە دیتن. ل دووماهیا چەرخێ بیستێ وهێرڤە پشتی مۆزیکێ ب گشتی پێشڤەچوونێن بەرچاڤ ب خوەڤە دیتین و مۆزیک پێشڤەچووی و پێشکەتی ب هەموو لایەنێن خوەڤە مۆزیکا وێنەکری هاتە د مەیدانا مۆزیکێ دا و بکارئینان د فیلمێن تەلەفزیۆنی و سینەمایی و پاشان د خەلەکێن تەلەفزیۆنی ژی دا هاتە بکارئینان، مۆزیکا وێنەکری یا پێکهاتیە ژ چەندین پارچەیێن مۆزیکێن رەسەن یان ژسترانێن هەیی یان ژی یێن تێکەل ژ هەردویان، ئارمانجا مۆزیکا وێنەکری ژی پشتگیرییا ئەزمۆنا ب چاڤ دیتی و یا گوهـ لێبویا جەماوەرییە ، ژ ئالیەکێ دی ڤە پەیداکرن و رەخساندنا کەشەکێ عاتفی و دڕامییە و ئاراستەکرنا هزرا بینەرییە بەر ب لایەنێن دەستنیشانکریە ژ چیرۆکێ د بەرێ خوەدانا بەرفرەها هەموو لایەنێن پەیوەست و گرێدایی ب بابەتێ مۆزیکێ ب گشتی و مۆزیکا وێنەکری ب تایبەتی ، بابەتێ ڕۆل گێرانێ دهێتە پێش چونکی مە بوارێ فیلم سازی یێن تەلەفزیۆنی و سینەمایی و هەروەها بوارێ خەلەکێن چ کورت یان دڕێژ یێن تەلەفزیۆنی ژی هەنە، لەورا ڕۆلێ مۆزیکا وێنە کری د فیلمان دا چەند ڕۆلەکن ژوانا پەیداکرنا کەشەکێ ئەرینی وەکو کەیف و خوەشی یان ژی نەرینی وەک خەمباری ، هەروەسا مۆزیکا وێنەکری دبیتە هاریکار بۆ ڤەگوهاستنا هەستێن هەژی و دجهێ خوە دا بۆ هەر دیتکەرەکی ئانکو بۆ هەر. دبوارێ کارتێکرنێ دا ژی مۆزیکا وێنەکری کارتێکرنەکا باش و ئەرینی دکەتە سەر کار و کردەوەیێن بینەرا و کویرکرنا کارتێکرنێ لسەر دیمەنێن عاتفی و خەمباری . ژلایێ پێکڤە گرێدانێ ژی مۆزیکا وێنە کری پێکڤە گڕێدانەکا باش دناڤبەرا دیمەنێن جیاواز و جۆرا و جۆر دکەت ، ژبلی ڤێ یەکێ هاریکارە ل سەر هاتنا بشێوەیەکێ سرۆشتی یا کارو کریارو ڕوودانێن چیڕۆکێ . دبوارێ دەربرینێ مۆزیکا وێنە کری دەربرینێ دکەت ژ کەسایەتیێن پشکدار دفلمی دا و هاریکارە ل سەر تێگەهشتنا پالدەرێن کەسایەتیێ و رەفتارێن وان . مۆزیکا وێنەکری و گرنگیا وێ ڕەگەزەکێ سەرەکیە د هەر کارەکێ هونەرێ دیتکیدا ، و ل هەمان دەم دا هاریکارە ژبو پەیداکرنا ئەزمۆنەکا تێر و تەسەل ، بۆ بینەری و کویرکرنا کارتێکرنا چیڕوکێ و هێلانا حەزو ئارەزویەکا بەردەوام، ل دەف جەماوەری کو دووڤچوونەکا زێدەتر بکەت ل سەر بابەتان د بوارێ دانانا مۆزیکا وێنەکری دا گەلەک ناڤ و کەسێن دیار بەرچاڤ دبن ، ژ دیارترین دانەرێن فیلما (هانز زیمەر) ێ ئەلمانی یە ئەو دانەرێ کو فیلمێن زەخم و مەزن مۆزیکا وێنە کری بۆ دانایە ، ئەڤە ژی چەند نمونەیەکن ژوان فلما ( چۆکەر – زەلامێ وتوات – ئینیستیللا – قەرسانێن کاریبی ) ، نمونەک دی ( جون ولیامز ) ئەمریکی یێ کو مۆزیکا فلمێن ( جەنگا ستێرا – ئی تی – ئیندیانا جونز ) ، نمونەیەکا دی ( ئینو مورکوین ) ێ ئیتالی ، هەروەسا ژدانەرێن مۆزیکا وێنە کری کەسانێن نەتەوە عەرەب ژی هەنە کو دڤی واری دا کارکریە مینا ( تارق ئەلناسری) یێ ئۆردنی کو مۆزیکا وێنە کریا چەندین خەلەکێن تەلەفزیونیێن عەرەبی داناینە . مۆزیک ب گشتی چەند جۆرا بخۆڤە دگریت ، لەورا مۆزیکا وێنە کری ژی چەندین جۆر هەنە ، ژوانا مۆزیکا سیمفۆنی کۆ تێدە تیما ئۆرکیسترایێ ب تمامی دهێتە بکارئینان بۆ دارشتنا مۆزیکەکا بەرفرهـ و ئاڵۆز ، مۆزیکا ئەلیکترۆنی ئەوا کو ئامیرێن مۆزیکیێن ئەلیکترۆنی بکاردئینت بۆ داڕشتنا مۆزیکا هەڤ چەرخ و پێشکەفتی ، هەروەسا مۆزیکا مللی ئەوا کو ئامیرێن مۆزیکا ناڤخۆیی بکاردئینیت ژبۆ داڕشتنا مۆزیکا ڕەوشەنبیریا ناڤخۆیی وێنەدکەت ، ل داویێ دێ بێژین هوسا دیارە دانانا مۆزیکا وێنەکری تام و چێژەکا خوەشتر ددەتە فلمێن تەلەفزیۆنی و سینەمایی و خەلەکێن تەلەفزیۆنی ژی ، لەورا مۆزیک دانەرا گرنگی دایە بابەتی و پشتی مۆزیک بگشتی پێشڤەچوویی و پێشکەفتی مۆزیکا وێنەکری هاتە دانان.

ئەرشەد زاخۆیی

2-2

ل سەر دەمێ ئیمپراتۆریەتا بیزەنتی مۆزیک ژ ئاهەنگێن د ناڤا کۆچک وتەلاڕێن شاهـ ومیران پێک دهات . ژ چەرخێ شەشێ وەرە بەش بەشکرنا تیورا یۆنانی ڕۆلەکێ هەڕێمی گێڕا دتێگەهشتنا مۆزیکا بیزەنتی وڤەگوهاستنا وێ ، نەخاسمە کلتورێ دیمەشقێ کار تێکرنەکا بهێزهەبوو ل سەر ڕۆژهەلاتا خواڕێ، ژبەری ئاینێ ئیسلامێ و کارتێکرنا وێ بەرامبەریا مۆزیکا فارسی بوو، کەڤنترین بەڵگە ل سەر ڤێ چەندێ پارچێن بەردیێن یۆنانی بوو ئانک ( شڤایا البردی الیونانیە ) ئەوێن ئاماژێ ب زانستێن مۆزیکێ ددەن ، کو دەققەکی وەکی تەرنیمە پشتی واژۆکرنێ یان کلیلێ پێشکێش دکەن، ب پێچەوانەی نڤیساندنا مۆزیکیا ڕۆژئاڤایی، نومێن بیزەنتیێن بکاردهاتن ژچەرخێ دەهێ وەرە ئەڤ کلیلەهەردەم دگرێدایی بوون ب پێنگاڤێن نەغەمی ، بهەمان پلە چ پلەیەک کێم یان دوو پلە بلندتر ، دەربارەی کلیلا نەغەمی ژی دەسپێکا ئاوازا هەڤپشک ، بەسی ئاماژەکرنێ بوو بۆ نمونەیەکێ ئاوایا دەستنیشانکری بوو دناڤ دەنگڤەدانادا، زێدەباری نڤیساندنا دەنگی یا دهاتە بکارئینان د ناڤ پرتووکێن خواندنان دا، بۆ ئاماژەکرنێ بۆ وان شێوازێن ل وانەیێن نڤیسکی دا دهاتنە بکارئینان . نڤیساندنا ئاوازێ پێشڤەچون بخوەڤە دیت د ماوێ هەردوو چەرخێن نەهێ و دەهێ دا، ل دەمێ کو ئێک ئۆکسیا یان دوو ئۆکسیا پیتا هاتیە نڤیساندن ل بن پارچەیەکا پەیڤێ یا دەست نیشانکری ژدەققی ، هەردەمێ هەبونا میلیسمایەکا دڕێژ چاڤەڕێکریبا ئەڤ شێوێ دەسپێکی بناڤێ پیتا یان ژی نڤیساندنا دوقۆلی هاتیە ناڤکرن . د رۆژا مە یا ئەڤرۆ دا دشیاندایە ڤەکۆلین ل سەر ڤێ نڤیساندنێ بهێنەکرن، ل پرتووکێن تەڕانیمێن ڕەبەنێن یۆنانی وەکی پەرتۆکێن ستیخیراریۆن و هیومولۆجیون . بەر ب پێشڤەچوونێن نڤیساندنا مۆزیکی گەهشتنە وی ئاستی کو نۆتە بهێنە بکارئینان، وحەفت ناڤێن نۆتەیێن قیاسی بۆ سۆلفێجا باڕالاجی هاتینە بکار ئینان، ژ کریسانپوس مادیتوسی وهرڤە ناڤ ژی ئەڤەنە ( با – فو – دی – کی – زو – نی ) ، لێ نڤیساندنا بیزەنتی هەشت پیڤەرێن سڕوشتی هەنە ژبلی ئیکۆی وهاتینە ڕاست ڤەکرن و ڕەگەزێن وێ هاتینە دەست نیشانکرن بڕێکا دەنگا ، ئەوژی ب بکار ئینانا هندەک هێمایا بناڤێ نیومی دئێنە ناسکرن ، وکەڤنترین نڤیساندنا مۆزیکی ژڤی جۆری یامای و دمۆزیکا دیسپلین یا ئۆریلیانێ ڕومی دەهەیە ل دۆرێت ساڵا٨٥٠ دا. نڤیساندنا مۆزیکی پێشکەت ب پلەیەکی باش بۆ نڤیساندنا ئاوازێ، بەلێ چ سیستەم نەبوون بۆ نڤیساندنا ئیقاعێ . ڤەکۆلەرێ مۆزیکی ئیزودورێ ئشبیلی دبێژیتن ئەگەر دەنگ نەهێنە پاراستن دهزرا مرۆڤاندە ، دێ ژناڤ چن چۆنکی ناهێنە نڤیساندن ، لەورا ل نیڤا چەرخێ نەهێ شێوەیەکێ نڤیساندنا مۆزیکی پێشڤەچوون بخوەڤە دیت، ل دێروکەنیسەیێن ئۆڕۆپا وەکو دەزگایەک بیرئانینێ ژبۆتەڕانیمێن غریغۆری وەکو نوونەرایەتیا نۆتەیان وەک بەش پلەکلیل، دهێنە پاراستن برێکا ئاماژا یێن نڤیسکی دناڤبەرا ڤان نۆتەیاندا ب مەرەکەب، ئانکو ب حوبرێ سۆر دهێنە نڤیساندن ، ژبۆئینانەبیر ل دووڤ حەزوڤیانا مرۆڤی ل ڕۆژهەلاتا ناڤین ل چەرخێ سێزدێدە ل ساڵا ١٢٥٢ صفی الدین ێ ئەڕمۆدی شێوازەکێ نڤیساندنا مۆزیکی پێشڤە بر، ئەوژی بڕێیا ئیقاعاتێن ئەندازیاری . ئەڤڕۆکەژی پێشڤەچونا مۆزیکی مومکینە دیراسات لسەر بێنە کرن و کەڤنترین پەرتۆک یاهاتیە ڕزگارکرن پەرتۆکا ( کونداکار ) ە ب وەرگێڕانا سڵاڤی کو ب سیستەمەکێ نڤیساندنی هاتیە دیارکرن بناڤێ کونداکار ، ل ئەلف بێیا یۆنانی ژ دەستێ چەپێ دەست پێ دکن بۆ ئالیێ ڕاستێ . کەنیسەیا کاسۆلیکی پشتی چاکسازیا ئاینی شێوازێ باڕوک ل بەرچاڤ وەرگرتیە ، ئەوچاکسازی یا دبوارێ مۆزیکێ و هونەری و ئاڤەدانکرنێ ب شێوەیەکێ تایبەت هاتینە درست کرن، و ئەڤ شێوازە یێت بوینە ئامڕاز بۆ دەڕبڕینا ئاینی یا سەڕنج ڕاکێش کو ئاڕمانج ژێ جۆش وخڕۆشا ئاینی بچەسپینن و ب پاڕێزن . ل دۆر مۆزیکا هەڤ چەرخ مۆزیک ژەنێن جۆڕەها جۆڕێن مۆزیکێ ل دەردۆڕێن جیهانێ نڤیساندنا مۆزیکا نوی و هەڤچەڕخ بکارئینایە بشێوێ پایە پایە یا مۆزیکی پێکدئێت و دبێژنێ ستاف ل ئنگلیزییا بەریتانی یا کو ژ پێنج خیچێن ئاسۆییێن هەڤ تەریب پێک دئێن . دامەزڕێنەرێ تاخما مۆزیکی غیدۆ کو ڕەبەنەکێ ئیتالیە و لساڵا ٩٩١ هەتا ١٠٣٣ یێ ژیای ، بڕگا ئێکێ ژ هەر ڕێزەکا مۆزیکی ونۆتەیان بکار ئینایە، ئەو بڕگە ژی ئەڤەنە ( Ut _ Re Fa _ sol _ L a _ Si _Me _ ) کو هەتا ڕۆژا مەیا ئەڤڕۆژی هەما ن نۆتە دهێنە بکار ئینان و دیراساتێن بەردەوام لسەر مۆزیکێ و نۆتەیا دئێنە کرن و باوەرنامەیێن ماستەر و دکتۆرایێ ژی لسەر دهێنە وەرگرتن و ب دەستڤەئینان.

ئەرشەد زاخۆیی

( ١ – ٢)

نڤیساندنا مۆزیکێ سیستەمەکە دهێتە بکارئینان بۆ نوونەراتیا مۆزیکا بچاڤ ئانکو ب چاڤ دیتن ، سیستەمێن نڤیساندنا مۆزیکی ب گشتی نوونەرایەتیا ڕەگەزێن پارچا مۆزیکی دکن، ئەوا کو گرنگە بۆ بجهئینانا وێ، بەهراپترا کریارا شلۆڤە کرنا نڤیساندنا مۆزیکی ب خواندنا مۆزیکێ هاتینە ناڤکرن، بدڕێژاهیا مێژویێ ڕەوشەنبیریێن جیاواز پەیدابووینە، وشێوازێن نڤیساندنێن مۆزیکیێن جودا هاتینە ب کارئینان، پێزانینێن بەردەست ل دۆرنڤیساندنا مۆزیکا کەڤن دکێمن بۆ نموونە بەهرا پتریا ژەنیارێن مۆزیکا کلاسیکی نۆتا مۆزیکییا مودەررەج واتە بلندی و نشیڤی تێدە بکاردئینن، هەروەسا ئیقاعات و کلیل و سەرکێن نۆتا ژبۆ نڤیساندنا پارچە مۆزیکا و ڤەکرنا هێمایێن وان . ل گەل ڤێ یەکێ ژی سیستەمێن دیترژی هەنە بۆ نمونە مۆزیکا گوندەواریا پیشەگری سیستەمێ ناشفیل یێ ژمارەیی رێکا سەرەکیە ل ئامیرێن تێلی ئانکو وەتەری وەکە گیتارێ . بکار ئینانا نۆتا مۆزیکی ژئالیێ ژەنیارانڤە گەلەک یا بەربەڵاڤە ، هێماژی ژیێن کەڤن و نوی پێک دئێن وەکی هێمایێن پەیکەر سازکری لسەر بەرا یانژی ل سەر تابلۆیێن ژ ئاخێ چێکری ، سەرەرای کو چەندین ڕەوشەنبیریێن کەڤن هێما بکارئیناینە ژبۆ نوونەرایەتیا ئاوازاو ئیقاعا ، بەلێ ئەو دشمولی بوینە بشێوەیەکێ تایبەت، لەورا تێگەهشتنا مۆزیکا وان یابەر تەسک بوو . سیستەمێ نڤیساندنا مۆزیکیا ڕۆژئاڤاییا نوی ل ئورۆپا ل چەرخێن ناڤین دیاربون ب ڕێکا هەولێن کەنیسا مەسیحی ژبۆ ئێکبوونا ئەدا و گۆتنا ئاوازێن سترانێن ئاسان ب شێوەیەکی کو بشێن تەرانیما بکن ئێک ل جهێن جودا . لێ ل سەردەمێ ڕابون و هشیاربونێ نڤیساندنا مۆزیکی پتر پێشڤەچون بخۆڤە دیت ، هەروەسا لسەردەمێ مۆزیکا باڕوک و ماوێ کلاسیکی و سەردەمێ مۆزیکا ڕۆمانسی ژ ساڵێن( ١٧٥٠ تا ١٩٠٠ ) . نڤیساندنا مۆزیکی یا کو ب سترانکی تێت گۆتن ژ هێمایێن پیتی یێن نەغەما پێک تێن ، ولسەر پاڕچە مۆزیکێن دەققی دەیناتینە، ئاماژە بۆ ئیقاعێ تێت کرن ب ڕێکەکی دەسپێکی ب هێمایێن کورت و دڕێژ و نەخشا سیکیلۆسی ، ب شێوەیەکێ جودا هاتیە گۆتن و روایەت کرن ، دناڤبەرا چەرخێ دوێ بەری زاینیی و چەرخێ دوێ یێ زاینی ، هەروەسا میسومیدسێ کریتی ژی سێ تەرنیمە ل ناڤ دەست نڤیساندا هەنە ، و تەرانیمێن دلفی هەنە یێن کو مێژویا وان ڤەدگەرت بۆ چەرخێ دوێ یێ بەری زاینی بەلێ نە هاتینە پاراستن ، وەسادیارە ژی کۆ نڤیساندنا مۆزیکیا یۆنانیا کەڤن ڕاوەستیایە ، ژ بکارئینانێ ل دەمێ پشت پشتکی چۆنا ئیمپراتۆریەتا ڕۆمانیا ڕۆژئاڤایی . نڤیساندنا مۆزیکیا یۆنانیا کەڤن ل بەر دەست بو ژ چەرخێ شەشێ ژ بەری زاینی و بەردەوام بی هەتا چەرخێ چارێ یێ زاینی ، بەلێ تنێ پارچەکا مۆزیکیا تمام ئەوا دبێژنێ نەخشێ سیکیلۆس یێ مای .
ب دیڤچۆنێ مڕۆڤ دشێت بسەر شێوەیەکی ژ شێوێن نڤیساندنا مۆزیکی هلبت ، کو ل سەر تابلۆیەکی ب نڤیسینا مسماری هاتیە نڤیساندن ل پاڕێزگەها بابل ل باشورێ عیراقێ ب ١٤٠٠ ساڵا بەری زاینی ، ئەڤ تابلۆیە پێزانینێن پارچە کری تێدەنە لسەر ئەدا کرنا مۆزیکێ ، وب پایەیێن مۆزیکیێن دیاتونی هاتیە نڤیساندن و بکار ئینان . سەرەرای کۆ شلۆڤەکرنا سیستەمێ نڤیساندنا مۆزیکێ هەتا نۆکە جهێ گەنگەشێ بویە ، لێ یاڕۆن و دیارنڤیساندنا مۆزیکی ئاماژێ دکت بۆ ناڤێ تێلا ئانکو وەتەرا لسەر گیتارێ ، هەروەسا ڤەکۆلین ئاماژێ دکن کۆ ئەڤ نڤیساندنێن مۆزیکی دو مەبەست پێ هەبون ئەوژی پارچێن مۆزیکیێن ئاینی و یێن علمانی ، ژبەر کو مۆزیک پێتڤی بو ل ئاهەنگێن ئاینی و چاڵاکیێن ناڤ کۆچکو قەسڕێن پادشاهی ، و سەرەرای وێ یەکێ کۆ دپارچە کری بون، بەلێ ئەڤ تابلۆیانە ژ کەڤنترین ئاوازێن مۆزیکیێن تۆمار کری پێک تێن کۆ هاتینە دیتن . نڤیساندنا مۆزیکی بەردەوام بو لسەر پێشڤەچۆنێ لگەل پێشکەفتنا تەکنەڵۆژیایا ئامیرێن مۆزیکی . دمۆزیکا کلاسیکیا هەڤ چەرخدا ل چەرخێن بیست و بیست وئێکێدا نڤیساندنا مۆزیکی بەردەوام بو د پێشکەفتنێدا لگەل ئینان و داخلکرنا نڤیساندنا وێنەیی ژ ئالیێ هندەک ئاوازدانەرێن هەڤ چەرخ و بکار ئینانا بەرنامێن نڤیساندنا نۆتا مۆزیکی یاپەسەند کری لسەر کۆمپیوتەری ژ ساڵێن هەشتیا ژ چەرخێ بیستێ وەرە بۆ نڤیساندنا مۆزیکێ .

ئەرشەد زاخۆیی

گەلەک زانا یێت ڕابووین ب ڤەکۆلینا ل دۆر کارتێکرنا مۆزیکێ ل سەر ناخ و مەژیێ مرۆڤی ، ژ دەسپێکا چەرخێ بوری ژوانا ژی نشتەرکارێ دەمارا ( تشاڕلز لیمب ) ، ئەڤی زانای زنجیرەیە کاڤکۆلینالسەر پەیوەندییا مۆزیکێ ب مەژیێ مرۆڤی پارچەیەک مۆزیکی پێک تینت ، یان گوهداریێ لێ دکەت و هەوڵدایە ب کویری بچتە ناڤ بابەتی دا بۆ زانین و تێگەهشتنا ژێدەرێ داهێنانا مۆزیکی ، ب ڕێیا داخوازێ ژ چەندین ستێرێن مۆزیکێ کو ئامیرێن مۆزیکێ ب ژەنن و ئەوژی ژەنینا وان وێنە بکەت ب ڕێیا دەزگایێ ڕەنینا مگناتیسی ، ل ئەنجام دا ئەڤ زانایە گەهشتیە وێ یەکێ کو ئاواز دشێن چەندین جها ژ مەژیێ مرۆڤی ب لڤینن و گەشێ بکت ل دەمێ گوهداریکرنا مۆزیکێ ، هەروەسا یا سەلماندی کو جوداهی ل قەبارەیێ وێ پارچا بڕەنگێ فیلی و ڕساسی ڤە هەنە یا کو د مەژیێ مرۆڤی دا ، ئەو پارچە چەلەنگ و کارا دبت دەما ژەنینا مۆزیکێ ، بۆ دیاربوویە کو هەر ئامیرەک مۆزیکێ کارتێکرنا خوە هەیە ل سەر جهەکێ دیارکری ژ مەژی و ل داویێ ژی کارتێکرنا مۆزیکێ ل سەر ناخ و لەشی نە ب تنێ چارەسەری یە ، بەلکو ژەنینا مۆزیکێ ژی کارتێکرنا تایبەت هەیە د مەژیێ مۆزیکژەنان ژی دا، مۆزیک کارتێکرنێ لسەر هەمی چێکری و گیانەوەرا دکەت هەتا ڕوەکا ژی و زانا و ڤەکۆلەر هەتا نوکە حەیبەتی ماینە و شڕۆڤەکا تێروتەسەل بۆ نە دیتنە . زانستێ ( ئیزوتیریک ) ل دەرسەکێ دە بناڤ ونیشانێ سایکۆڵۆجیا مۆزیکێ و کارتێکرنا وێ یاباتنی و هناڤی ئانکو ناڤخۆیی کۆ ژلایێ مامۆستا ( ج ب م ) ڤە هاتیە ، دبێژیت تێکەلی لگەل مۆزیکێ پەیدا دبت و بڕێکا باغێ کەهڕۆتیسی تمام دبت ئەڤجا چ مڕۆڤ بت یان ئاژەڵ بت یان ڕوەک ، ئەڤ تێکەلی یە ژی بڕێکا زەبزەبێن مۆزیکی لگەل دەزگایێن ناهێنە دیتن ل دەف مڕۆڤا واتە دناڤ ناخێ مڕۆڤیدە تێکەل دبن . ژئالەک دیڤە دپەڕتۆکا مامۆستای دە ئەوا ب ناڤێ جیهانا هونەرا دە هاتیە ، مۆزیک دبتە ئەگەرێ پەیدابونا وەک هەڤیێ کیانێ مڕۆڤی یێ ناڤخۆیی و ژدەرڤەیی ب ڕێکا زەبزەباتا کۆ دشێن بچن ناڤ ناخێ مڕۆڤی دە و لگەل زەبزەبێن وی تێکەلببن ، گونجاندن ژی لگەل مۆزیکا هەرەباش و تام ژێ وەرگڕتن دبنە ، ئەگەرێ پەیدابونا لڤاندنێن دەستنیشانکری ل بەڕامبەر پەنجەڕەیێن گڕتی ئەوێن ل دەوروبەرێن ناڤخۆ یێن لەشی پچ پچڤەدبن . تام ژێ وەڕگرتن ژ مۆزیکێ چاڕەسەرەک دەرونی یە وڤەکرنەکا دەزگایێن تێگەهشتنا ناڤخوییا مڕۆڤی یە ، بەلێ ژەنینا مۆزیکێ گوهاڕتنا پێکهاتەیا مەژی یە و هاریکارە لسەر هشیارکرنا ڕەهوڕیشاڵێن داهێنانێ . ئەو دەرسا بەری نۆکە مە ئاماژە پێکری ل دۆڕ سایکۆڵۆژیا مۆزیکێ و کارتێکرنا وێ یاناڤخۆیی ، کارەکی بۆمە دیاردکت کۆ زانستی هەتا ڤێ گاڤێ پێ چێنەبیە دیاربکت ، ژکارتێکرنائامیرێن مۆزیکێ لسەر ناخێ مڕۆڤی و وەکهەڤیا تەرتیبکرنا ئامیرێن ئۆڕکیستڕایێ لگەل تەرتیبکرنا دەزگایێن تێگەهشتنا مڕۆڤ ، لەوڕا ئامیرێن داڤ داڤی لگەل هزرێن مڕۆڤی دگونجن و ئامیرێن ب لێدانێ کاردکن لگەل جەستەیێ مڕۆڤی دگونجن و ئامیرێن ب پف کرنێ کاردکن لگەل هەستێن مڕۆڤی دگونجن . دەنگێن خوە ددن لگەل ئێکا ڤان هەمی ئامیرا لگەل ئێک ودو ب ئیقاعەکا دەستنیشانکری و نۆتەیێن دەستنیشانکری ، هزرێ دئازرینن و هەفسارێ داهێنانا هزری بەر ددن ، ئەڤەژی پەیڤا زانایێ فیزیکی ( ئەلبێرت ئاینشتاین ) یە ل دۆڕ مۆزیکێ شڕۆڤە دکت ، دەماگۆتی بیڕدۆزا ڕێژەیی بۆ من هات وەک ئیلهامەک و مۆزیک پاڵدەر بو بۆ وێ ئیلهامێ ، وە ئەگەر ئەز نەباما فیزیائی دابمە مۆزیکڤان . ژئالیەک دیڤە زانستێ ئیزوتیریک دیاردکت کۆ وەکهەڤیا کارکرنێ دناڤبەرا پێکهاتەیێن نەفسا مڕۆڤی ( هزرو هەست و لاشە ) بناغێ ڕەحەتی و تەناهی یادەرونی یە . ژەنینا مۆزیۆێ گڕۆتێنەکێ ددتە ڤێ وەکهەڤیێ چونکی سیستەم وڕێکخستن وهویربینیێ داخازدکت و وەدکت دەزگایێن تێگەهشتنێ ب گونجاندی کار بکن وەکە ئێک تیم ، وەئەگەر ژەنین کەری بەرێ خوە داخوەوژەنینا خوە ل دەمێ ژنینێ ، دێ بۆ دیاربت کۆ هەمی نەستەیێ وی ب جۆش وخڕۆش دبت ودکەفتە خۆ ئامادەکرنێ و کاری لگەل ئاوازا ، هزر دبتە سەرکردێ ئۆرکیسترایێ ئەرکا ڕێکتێخیت و دابەشدکت و هەست ژی ب پێل پێل دکەڤت ولگەل هزرێ دکەڤنە ئاخفتنێ و دان و ستاندنێ و ئاماژێ ب جوانیا نەغەما و جەستە ژی ئیقاعا ڕێکدئێخیت و لگەل هەمی ئەندامێت خوە و هەتا هورترین دەمار ڕەفتارێ دکت . ل داویێ ژی نەک تنێ مۆزیک هاریکاریا مڕۆڤی دکت لسەر پێشکەفتنا تێگەهشتنێ ، بەلکو هەمی پشکێن هونەرا هەمان کارتێکرن هەیە ، چونکی پشکداریێ دکەت د ڤەژاندن و پێشکەفتنا نەفسێ .
ل ڤێرێ دێ ئاماژێ ب دەرسەکا مامۆستای کین بناڤونیشانێن ڕۆلێ هونەرا د پێشڤەبرنا کەسایەتییا مرۆڤی دا ، دەما دبێژیت هونەرا کارتێکرنەکا مەزن یا هەی لسەر ناڤخۆییا مرۆڤی، ڕاستە هونەر رۆناهیێ بەرددن سەر چەندین لایەنێن ژیانێ ، بەلێ ڕۆلێ سەرەکیێ هونەرا تەکەزیێ لسەر وێ یەکێ دکت کو نویکرنا ناڤخۆیی پەیدا دکەت و هونەر ڕەفتارا ل گەل لایەنێن ژبیرکری ل ناڤخۆیا تێگەهشتنا نەفسێ دکت و لڤینێن نوی کری دگەهینتێ و جهێ مت و بێ دەنگ تێدا دکەتە جهەکێ کارا و کارتێکەر .

ئەرشەد زاخۆیی

مۆزیکا کلاسیکی : مۆزیکا کلاسیکی ئانکو نمونەیی بۆ هەر ڕەوشەنبیرییەکێ و مللەتەکێ ، مللەت کارێن خوەیێن هونەری ب ڕێیا دەمی و قەناعەتا گشتی دکنە پشک پشک ، لسەر بنەمایێ کۆ کلاسیکینە ، ژ بەرکو جوانی و ئاست بەرزیا وێ بۆ هەر سەردەمەکی بکێردهێت، مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی یاجودایە ژ یێن نەئوڕوپی، یا ئورۆپی ڕەنگە وەسفاکارێن مۆتسارتی ژ١٧٥٦ تا ١٧٩١ێ ویۆهان باخ ژ ١٦٨٥ تا ١٧٥٠ێ و شوستاکوفیتش ژ ١٩٠٦ تا ١٩٧٥ ێ وهندێن دی بکت ، کو دجودانە ژ مۆزیکا کلاسیکیا عەرەبی ئەوا بۆ نمونە وەسفا سترانا( الاگلال ) یا ئوم کەلسومێ دکت . مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی جورەکە ل ئورۆپا سەرهلدای دناڤبەرا چەرخێ هەژدێ تا نۆزدێ ، هزرا کلاسیکی یا بوویە زارڤەکرنەکا سرۆشتیا خودان داخازی ، کلاسیک یانێزیک بوی پتر ژ کەتواری ئانکو واقعی ، ل فرەنسا ململانێ لسەر ئۆپرایێ بو وتنێ ( غلوک ) ێ ئەڵمانی شیا نویخازیێ دئۆپڕایێدا بکت . لوی سەردەمی کلاسیکییەت شیا پێشکەفتنێ بدەست خوەڤە بینت ، دناڤ هندەک شێوازێن دی دا کو ل دەوروبەرێن وێ بوو وەک باڕۆک و غالدنت ، دناڤ پێشکەفتنا ئامەژە پێ کری قوتابخانێن مۆزیکی پەیدابوون ، وەک قوتابخانا فینا یا تایبەت ب مۆزیکا هایدن و موتسارت و بیتهۆڤنی ڤە ، شیا هەمی کارتێکرنێن هونەری یێن بەر بەڵاڤ ل ئورۆپا بمێژت و یاهەڤ دژبوو لگەل قوتابخانا فایمارا کلاسیکی یا کەلتوریا غوتە و شیللەری . ژئالیێ ناڤەڕۆکی ڤە کلاسیکیەت دو پشکن یا ئێکێ چەڕخێ هەڤدێیە کو دامەزراندن و دژاتیا لگەل باڕۆکی بخەوەڤە دگرت ، و یادووێ قوناغا گەشاندنێ یە ل چەڕخێ هەژدێیە و پەیوەندیا وێ لگەل شۆڕشا فەرەنسی و کارتێکرناوێ لسەر ئۆڕۆپایێ . کلاسیکییەت ل فرەنسا لژێر حوکمڕانییا مەلیکییا ڕەها بۆڕاند و بناغە و یاسایێن وێ دیارکرن ، ل دەسپێکێ ل بوارێ کەلتورو شانۆیێ ژلایێ ( لافونتین و بوالو وکورنی وڕاسینی ) ڤە ، پاشی ل بوارێ مۆزیکێ ڤە ژلایێ ( لوللی) ڤە ، ئەوێ کو جورێ تڕاژیدیا سترانێ ئافراندی یا نێزیک ژتڕاژیدییا فەڕەنسیا شانۆیی ، ئوپڕات لوللی ژجوداهیێن ل دەف وی بابەتێن ئەفسانەیی و قارەمانیا بلند و شێوازێ پایە بلند دئاڤا کرنا ئۆپڕایێ داو ڕۆنکرنا لۆژیکی و پێشکەفتنا مۆزیکێ بوو . ناڤەڕۆکا هزرا کلاسیکی دقەناعەتا کویرا مڕۆڤی دایە ، کو ژیان لۆژیکە و گونجایە لگەل سڕوشتی و تەئکید کرنە لسەر سیستەمێ ئێک لاجیهانێ بڕێڤە دبت ، ژڤێرێ ژی ئەم دشێین تێبگەهین ئەوان داخازیێن هونەرمەندا ڤیاین ژ هونەری بخوە کو ئێکە ژ مەزنترین بەرهەمێن زیرەکیا مرۆڤی .
دەستە واژەیێ کلاسیکیا مۆزیکا ئوڕۆپی ژی ژ هونەرێ وێنەکرنا کلاسیکی هاتیە کو لوی سەردەمی ئەڤ دەستە واژەیە یێ بەربەڵاڤ بوو ، داکو ئەم ڤێ وشێ تێبگەهین بشێوەیەکێ ڕووهنتر دڤێت ئەم وشا ڕۆمانسی تێبگەهین چ ڕامانەکێ ددت ، ئەڤ هەردو دەستە واژەیە ژ یونانیێن کەڤن هاتیە و ئاماژێ ب چێگرتنا دوو جۆران ژ شێوازێن هونەری ددن ، ئەڤ یەکە ژ نڤیسینێن یونانیا گەهشتیە مە وەسا دیاردکن کلاسیکیەتێ ، پەیوەنددی ب پەرستنا خوداوەندێ ڕۆژێ و ڕاستیێ ئەبولوی هەبو ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت یاژ پەرستنا خوداوەند دیونیسوسی هەبوو ، مەبەست ژڤێ چەندێ یونانیا یاگۆتی شێوازێن مۆزیکێ و هونەری دکەڤن ناڤبەرا عەقلانی و عاتفی دا . یاڕۆنە کلاسیکیەت هونەرێ عەقلانی بەرجەستە دکت و ئامیرێ وێ وەکی قیسارێ یە ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت مۆزیک و هونەرێ عاتفی یە وئامیرێ وێ زوڕنایە . بەرێ خودانا کلاسیکییەتێ بۆ جهانێ ئاقلی و دادپەروەیێ و گەشبینی ب پاشەڕۆژێ بخوەڤە دگرت وئەم، ئەڤێ دکارێن موتسارت و هایدنی دا دبینین و ئەڤە دیتنا وانا بۆ ژیانێ وێنە دکن ، ژئالەک دیڤە ئەگەر ئەم بەرێ خوە بدینێ ئاواز نە سەربەخۆ بووینە و نە بێلایەن بووینە ، لەوڕا ژی کاڕتێکرنێ لسەر بهیستەڤانا دکن و ئاواز هەمی دەما گشتی بووینە و دەربڕینێ ژ ڕوودانا و هەلویستا بۆ هەر مڕۆڤەکی دکن و ل نک تایبەتمەندیێن وی ڕاناوەستن ، بەلکو لگەل هەستێن هەڤ پشکێن هەمی خەلکێ دئاخڤن . ژ بەر ڤی ئەگەری ئەم دبینین مۆزیکا کلاسیکیا فینا خودانا پشتەڤانیەکا جیهانیا مەزنە . مۆزیکا کلاسیکیا ئۆڕوپی یاجودایە ب شێوەیەکێ مەزن ژگەلەک جۆڕێن مۆزیکا کلاسیکیا نە ئوڕوپی ، ژ ئەگەرێ سیستەمێ تۆمارکرنا مۆزیکێ یادهێتە ب کارئینان ئەوەی چەرخێ یازدێ ، ل دەمێ کو هندەک ڕەبەنێن دێرا یێن کاسولیک ، ئێکەم شێوازێ تۆمارکرنا مۆزیکا ئوڕۆپیا هەڤ چەرخ پێش ئێخستی ، ب ئارمانجا ئێکبونا قوداسێ کنیشتا ل هەمی جیهانێ . داهێنەر تۆمارکرنا مۆزیکی یاڕۆژئاڤایی ب کار دئینن ژبو پێناسەکرنا ستران بێژی ب کات و دەمێ پارچا مۆزیکی ، ب پێچەوانیا هندەک جۆرێن بەرنیاسێن گرنگی ب شکلێ سترانێ دای . مۆزیکا کلاسیکی یا هاتیە ناسکرن ب پێشڤەبرناجۆرێن پێشکەفتی ژ مۆزیکا ئامێری وەک سیمفۆنیاتا و کۆنشرتو وفۆغا و سۆناتا و جۆرێن گرێدای ب ئامیرێن مۆزیکی وەک ئۆپڕا و کنتاتا و قداسا .