ئەرشەد زاخۆیی

( ١ – ٢)

نڤیساندنا مۆزیکێ سیستەمەکە دهێتە بکارئینان بۆ نوونەراتیا مۆزیکا بچاڤ ئانکو ب چاڤ دیتن ، سیستەمێن نڤیساندنا مۆزیکی ب گشتی نوونەرایەتیا ڕەگەزێن پارچا مۆزیکی دکن، ئەوا کو گرنگە بۆ بجهئینانا وێ، بەهراپترا کریارا شلۆڤە کرنا نڤیساندنا مۆزیکی ب خواندنا مۆزیکێ هاتینە ناڤکرن، بدڕێژاهیا مێژویێ ڕەوشەنبیریێن جیاواز پەیدابووینە، وشێوازێن نڤیساندنێن مۆزیکیێن جودا هاتینە ب کارئینان، پێزانینێن بەردەست ل دۆرنڤیساندنا مۆزیکا کەڤن دکێمن بۆ نموونە بەهرا پتریا ژەنیارێن مۆزیکا کلاسیکی نۆتا مۆزیکییا مودەررەج واتە بلندی و نشیڤی تێدە بکاردئینن، هەروەسا ئیقاعات و کلیل و سەرکێن نۆتا ژبۆ نڤیساندنا پارچە مۆزیکا و ڤەکرنا هێمایێن وان . ل گەل ڤێ یەکێ ژی سیستەمێن دیترژی هەنە بۆ نمونە مۆزیکا گوندەواریا پیشەگری سیستەمێ ناشفیل یێ ژمارەیی رێکا سەرەکیە ل ئامیرێن تێلی ئانکو وەتەری وەکە گیتارێ . بکار ئینانا نۆتا مۆزیکی ژئالیێ ژەنیارانڤە گەلەک یا بەربەڵاڤە ، هێماژی ژیێن کەڤن و نوی پێک دئێن وەکی هێمایێن پەیکەر سازکری لسەر بەرا یانژی ل سەر تابلۆیێن ژ ئاخێ چێکری ، سەرەرای کو چەندین ڕەوشەنبیریێن کەڤن هێما بکارئیناینە ژبۆ نوونەرایەتیا ئاوازاو ئیقاعا ، بەلێ ئەو دشمولی بوینە بشێوەیەکێ تایبەت، لەورا تێگەهشتنا مۆزیکا وان یابەر تەسک بوو . سیستەمێ نڤیساندنا مۆزیکیا ڕۆژئاڤاییا نوی ل ئورۆپا ل چەرخێن ناڤین دیاربون ب ڕێکا هەولێن کەنیسا مەسیحی ژبۆ ئێکبوونا ئەدا و گۆتنا ئاوازێن سترانێن ئاسان ب شێوەیەکی کو بشێن تەرانیما بکن ئێک ل جهێن جودا . لێ ل سەردەمێ ڕابون و هشیاربونێ نڤیساندنا مۆزیکی پتر پێشڤەچون بخۆڤە دیت ، هەروەسا لسەردەمێ مۆزیکا باڕوک و ماوێ کلاسیکی و سەردەمێ مۆزیکا ڕۆمانسی ژ ساڵێن( ١٧٥٠ تا ١٩٠٠ ) . نڤیساندنا مۆزیکی یا کو ب سترانکی تێت گۆتن ژ هێمایێن پیتی یێن نەغەما پێک تێن ، ولسەر پاڕچە مۆزیکێن دەققی دەیناتینە، ئاماژە بۆ ئیقاعێ تێت کرن ب ڕێکەکی دەسپێکی ب هێمایێن کورت و دڕێژ و نەخشا سیکیلۆسی ، ب شێوەیەکێ جودا هاتیە گۆتن و روایەت کرن ، دناڤبەرا چەرخێ دوێ بەری زاینیی و چەرخێ دوێ یێ زاینی ، هەروەسا میسومیدسێ کریتی ژی سێ تەرنیمە ل ناڤ دەست نڤیساندا هەنە ، و تەرانیمێن دلفی هەنە یێن کو مێژویا وان ڤەدگەرت بۆ چەرخێ دوێ یێ بەری زاینی بەلێ نە هاتینە پاراستن ، وەسادیارە ژی کۆ نڤیساندنا مۆزیکیا یۆنانیا کەڤن ڕاوەستیایە ، ژ بکارئینانێ ل دەمێ پشت پشتکی چۆنا ئیمپراتۆریەتا ڕۆمانیا ڕۆژئاڤایی . نڤیساندنا مۆزیکیا یۆنانیا کەڤن ل بەر دەست بو ژ چەرخێ شەشێ ژ بەری زاینی و بەردەوام بی هەتا چەرخێ چارێ یێ زاینی ، بەلێ تنێ پارچەکا مۆزیکیا تمام ئەوا دبێژنێ نەخشێ سیکیلۆس یێ مای .
ب دیڤچۆنێ مڕۆڤ دشێت بسەر شێوەیەکی ژ شێوێن نڤیساندنا مۆزیکی هلبت ، کو ل سەر تابلۆیەکی ب نڤیسینا مسماری هاتیە نڤیساندن ل پاڕێزگەها بابل ل باشورێ عیراقێ ب ١٤٠٠ ساڵا بەری زاینی ، ئەڤ تابلۆیە پێزانینێن پارچە کری تێدەنە لسەر ئەدا کرنا مۆزیکێ ، وب پایەیێن مۆزیکیێن دیاتونی هاتیە نڤیساندن و بکار ئینان . سەرەرای کۆ شلۆڤەکرنا سیستەمێ نڤیساندنا مۆزیکێ هەتا نۆکە جهێ گەنگەشێ بویە ، لێ یاڕۆن و دیارنڤیساندنا مۆزیکی ئاماژێ دکت بۆ ناڤێ تێلا ئانکو وەتەرا لسەر گیتارێ ، هەروەسا ڤەکۆلین ئاماژێ دکن کۆ ئەڤ نڤیساندنێن مۆزیکی دو مەبەست پێ هەبون ئەوژی پارچێن مۆزیکیێن ئاینی و یێن علمانی ، ژبەر کو مۆزیک پێتڤی بو ل ئاهەنگێن ئاینی و چاڵاکیێن ناڤ کۆچکو قەسڕێن پادشاهی ، و سەرەرای وێ یەکێ کۆ دپارچە کری بون، بەلێ ئەڤ تابلۆیانە ژ کەڤنترین ئاوازێن مۆزیکیێن تۆمار کری پێک تێن کۆ هاتینە دیتن . نڤیساندنا مۆزیکی بەردەوام بو لسەر پێشڤەچۆنێ لگەل پێشکەفتنا تەکنەڵۆژیایا ئامیرێن مۆزیکی . دمۆزیکا کلاسیکیا هەڤ چەرخدا ل چەرخێن بیست و بیست وئێکێدا نڤیساندنا مۆزیکی بەردەوام بو د پێشکەفتنێدا لگەل ئینان و داخلکرنا نڤیساندنا وێنەیی ژ ئالیێ هندەک ئاوازدانەرێن هەڤ چەرخ و بکار ئینانا بەرنامێن نڤیساندنا نۆتا مۆزیکی یاپەسەند کری لسەر کۆمپیوتەری ژ ساڵێن هەشتیا ژ چەرخێ بیستێ وەرە بۆ نڤیساندنا مۆزیکێ .

ئەرشەد زاخۆیی

گەلەک زانا یێت ڕابووین ب ڤەکۆلینا ل دۆر کارتێکرنا مۆزیکێ ل سەر ناخ و مەژیێ مرۆڤی ، ژ دەسپێکا چەرخێ بوری ژوانا ژی نشتەرکارێ دەمارا ( تشاڕلز لیمب ) ، ئەڤی زانای زنجیرەیە کاڤکۆلینالسەر پەیوەندییا مۆزیکێ ب مەژیێ مرۆڤی پارچەیەک مۆزیکی پێک تینت ، یان گوهداریێ لێ دکەت و هەوڵدایە ب کویری بچتە ناڤ بابەتی دا بۆ زانین و تێگەهشتنا ژێدەرێ داهێنانا مۆزیکی ، ب ڕێیا داخوازێ ژ چەندین ستێرێن مۆزیکێ کو ئامیرێن مۆزیکێ ب ژەنن و ئەوژی ژەنینا وان وێنە بکەت ب ڕێیا دەزگایێ ڕەنینا مگناتیسی ، ل ئەنجام دا ئەڤ زانایە گەهشتیە وێ یەکێ کو ئاواز دشێن چەندین جها ژ مەژیێ مرۆڤی ب لڤینن و گەشێ بکت ل دەمێ گوهداریکرنا مۆزیکێ ، هەروەسا یا سەلماندی کو جوداهی ل قەبارەیێ وێ پارچا بڕەنگێ فیلی و ڕساسی ڤە هەنە یا کو د مەژیێ مرۆڤی دا ، ئەو پارچە چەلەنگ و کارا دبت دەما ژەنینا مۆزیکێ ، بۆ دیاربوویە کو هەر ئامیرەک مۆزیکێ کارتێکرنا خوە هەیە ل سەر جهەکێ دیارکری ژ مەژی و ل داویێ ژی کارتێکرنا مۆزیکێ ل سەر ناخ و لەشی نە ب تنێ چارەسەری یە ، بەلکو ژەنینا مۆزیکێ ژی کارتێکرنا تایبەت هەیە د مەژیێ مۆزیکژەنان ژی دا، مۆزیک کارتێکرنێ لسەر هەمی چێکری و گیانەوەرا دکەت هەتا ڕوەکا ژی و زانا و ڤەکۆلەر هەتا نوکە حەیبەتی ماینە و شڕۆڤەکا تێروتەسەل بۆ نە دیتنە . زانستێ ( ئیزوتیریک ) ل دەرسەکێ دە بناڤ ونیشانێ سایکۆڵۆجیا مۆزیکێ و کارتێکرنا وێ یاباتنی و هناڤی ئانکو ناڤخۆیی کۆ ژلایێ مامۆستا ( ج ب م ) ڤە هاتیە ، دبێژیت تێکەلی لگەل مۆزیکێ پەیدا دبت و بڕێکا باغێ کەهڕۆتیسی تمام دبت ئەڤجا چ مڕۆڤ بت یان ئاژەڵ بت یان ڕوەک ، ئەڤ تێکەلی یە ژی بڕێکا زەبزەبێن مۆزیکی لگەل دەزگایێن ناهێنە دیتن ل دەف مڕۆڤا واتە دناڤ ناخێ مڕۆڤیدە تێکەل دبن . ژئالەک دیڤە دپەڕتۆکا مامۆستای دە ئەوا ب ناڤێ جیهانا هونەرا دە هاتیە ، مۆزیک دبتە ئەگەرێ پەیدابونا وەک هەڤیێ کیانێ مڕۆڤی یێ ناڤخۆیی و ژدەرڤەیی ب ڕێکا زەبزەباتا کۆ دشێن بچن ناڤ ناخێ مڕۆڤی دە و لگەل زەبزەبێن وی تێکەلببن ، گونجاندن ژی لگەل مۆزیکا هەرەباش و تام ژێ وەرگڕتن دبنە ، ئەگەرێ پەیدابونا لڤاندنێن دەستنیشانکری ل بەڕامبەر پەنجەڕەیێن گڕتی ئەوێن ل دەوروبەرێن ناڤخۆ یێن لەشی پچ پچڤەدبن . تام ژێ وەڕگرتن ژ مۆزیکێ چاڕەسەرەک دەرونی یە وڤەکرنەکا دەزگایێن تێگەهشتنا ناڤخوییا مڕۆڤی یە ، بەلێ ژەنینا مۆزیکێ گوهاڕتنا پێکهاتەیا مەژی یە و هاریکارە لسەر هشیارکرنا ڕەهوڕیشاڵێن داهێنانێ . ئەو دەرسا بەری نۆکە مە ئاماژە پێکری ل دۆڕ سایکۆڵۆژیا مۆزیکێ و کارتێکرنا وێ یاناڤخۆیی ، کارەکی بۆمە دیاردکت کۆ زانستی هەتا ڤێ گاڤێ پێ چێنەبیە دیاربکت ، ژکارتێکرنائامیرێن مۆزیکێ لسەر ناخێ مڕۆڤی و وەکهەڤیا تەرتیبکرنا ئامیرێن ئۆڕکیستڕایێ لگەل تەرتیبکرنا دەزگایێن تێگەهشتنا مڕۆڤ ، لەوڕا ئامیرێن داڤ داڤی لگەل هزرێن مڕۆڤی دگونجن و ئامیرێن ب لێدانێ کاردکن لگەل جەستەیێ مڕۆڤی دگونجن و ئامیرێن ب پف کرنێ کاردکن لگەل هەستێن مڕۆڤی دگونجن . دەنگێن خوە ددن لگەل ئێکا ڤان هەمی ئامیرا لگەل ئێک ودو ب ئیقاعەکا دەستنیشانکری و نۆتەیێن دەستنیشانکری ، هزرێ دئازرینن و هەفسارێ داهێنانا هزری بەر ددن ، ئەڤەژی پەیڤا زانایێ فیزیکی ( ئەلبێرت ئاینشتاین ) یە ل دۆڕ مۆزیکێ شڕۆڤە دکت ، دەماگۆتی بیڕدۆزا ڕێژەیی بۆ من هات وەک ئیلهامەک و مۆزیک پاڵدەر بو بۆ وێ ئیلهامێ ، وە ئەگەر ئەز نەباما فیزیائی دابمە مۆزیکڤان . ژئالیەک دیڤە زانستێ ئیزوتیریک دیاردکت کۆ وەکهەڤیا کارکرنێ دناڤبەرا پێکهاتەیێن نەفسا مڕۆڤی ( هزرو هەست و لاشە ) بناغێ ڕەحەتی و تەناهی یادەرونی یە . ژەنینا مۆزیۆێ گڕۆتێنەکێ ددتە ڤێ وەکهەڤیێ چونکی سیستەم وڕێکخستن وهویربینیێ داخازدکت و وەدکت دەزگایێن تێگەهشتنێ ب گونجاندی کار بکن وەکە ئێک تیم ، وەئەگەر ژەنین کەری بەرێ خوە داخوەوژەنینا خوە ل دەمێ ژنینێ ، دێ بۆ دیاربت کۆ هەمی نەستەیێ وی ب جۆش وخڕۆش دبت ودکەفتە خۆ ئامادەکرنێ و کاری لگەل ئاوازا ، هزر دبتە سەرکردێ ئۆرکیسترایێ ئەرکا ڕێکتێخیت و دابەشدکت و هەست ژی ب پێل پێل دکەڤت ولگەل هزرێ دکەڤنە ئاخفتنێ و دان و ستاندنێ و ئاماژێ ب جوانیا نەغەما و جەستە ژی ئیقاعا ڕێکدئێخیت و لگەل هەمی ئەندامێت خوە و هەتا هورترین دەمار ڕەفتارێ دکت . ل داویێ ژی نەک تنێ مۆزیک هاریکاریا مڕۆڤی دکت لسەر پێشکەفتنا تێگەهشتنێ ، بەلکو هەمی پشکێن هونەرا هەمان کارتێکرن هەیە ، چونکی پشکداریێ دکەت د ڤەژاندن و پێشکەفتنا نەفسێ .
ل ڤێرێ دێ ئاماژێ ب دەرسەکا مامۆستای کین بناڤونیشانێن ڕۆلێ هونەرا د پێشڤەبرنا کەسایەتییا مرۆڤی دا ، دەما دبێژیت هونەرا کارتێکرنەکا مەزن یا هەی لسەر ناڤخۆییا مرۆڤی، ڕاستە هونەر رۆناهیێ بەرددن سەر چەندین لایەنێن ژیانێ ، بەلێ ڕۆلێ سەرەکیێ هونەرا تەکەزیێ لسەر وێ یەکێ دکت کو نویکرنا ناڤخۆیی پەیدا دکەت و هونەر ڕەفتارا ل گەل لایەنێن ژبیرکری ل ناڤخۆیا تێگەهشتنا نەفسێ دکت و لڤینێن نوی کری دگەهینتێ و جهێ مت و بێ دەنگ تێدا دکەتە جهەکێ کارا و کارتێکەر .

ئەرشەد زاخۆیی

مۆزیکا کلاسیکی : مۆزیکا کلاسیکی ئانکو نمونەیی بۆ هەر ڕەوشەنبیرییەکێ و مللەتەکێ ، مللەت کارێن خوەیێن هونەری ب ڕێیا دەمی و قەناعەتا گشتی دکنە پشک پشک ، لسەر بنەمایێ کۆ کلاسیکینە ، ژ بەرکو جوانی و ئاست بەرزیا وێ بۆ هەر سەردەمەکی بکێردهێت، مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی یاجودایە ژ یێن نەئوڕوپی، یا ئورۆپی ڕەنگە وەسفاکارێن مۆتسارتی ژ١٧٥٦ تا ١٧٩١ێ ویۆهان باخ ژ ١٦٨٥ تا ١٧٥٠ێ و شوستاکوفیتش ژ ١٩٠٦ تا ١٩٧٥ ێ وهندێن دی بکت ، کو دجودانە ژ مۆزیکا کلاسیکیا عەرەبی ئەوا بۆ نمونە وەسفا سترانا( الاگلال ) یا ئوم کەلسومێ دکت . مۆزیکا کلاسیکیا ئوڕۆپی جورەکە ل ئورۆپا سەرهلدای دناڤبەرا چەرخێ هەژدێ تا نۆزدێ ، هزرا کلاسیکی یا بوویە زارڤەکرنەکا سرۆشتیا خودان داخازی ، کلاسیک یانێزیک بوی پتر ژ کەتواری ئانکو واقعی ، ل فرەنسا ململانێ لسەر ئۆپرایێ بو وتنێ ( غلوک ) ێ ئەڵمانی شیا نویخازیێ دئۆپڕایێدا بکت . لوی سەردەمی کلاسیکییەت شیا پێشکەفتنێ بدەست خوەڤە بینت ، دناڤ هندەک شێوازێن دی دا کو ل دەوروبەرێن وێ بوو وەک باڕۆک و غالدنت ، دناڤ پێشکەفتنا ئامەژە پێ کری قوتابخانێن مۆزیکی پەیدابوون ، وەک قوتابخانا فینا یا تایبەت ب مۆزیکا هایدن و موتسارت و بیتهۆڤنی ڤە ، شیا هەمی کارتێکرنێن هونەری یێن بەر بەڵاڤ ل ئورۆپا بمێژت و یاهەڤ دژبوو لگەل قوتابخانا فایمارا کلاسیکی یا کەلتوریا غوتە و شیللەری . ژئالیێ ناڤەڕۆکی ڤە کلاسیکیەت دو پشکن یا ئێکێ چەڕخێ هەڤدێیە کو دامەزراندن و دژاتیا لگەل باڕۆکی بخەوەڤە دگرت ، و یادووێ قوناغا گەشاندنێ یە ل چەڕخێ هەژدێیە و پەیوەندیا وێ لگەل شۆڕشا فەرەنسی و کارتێکرناوێ لسەر ئۆڕۆپایێ . کلاسیکییەت ل فرەنسا لژێر حوکمڕانییا مەلیکییا ڕەها بۆڕاند و بناغە و یاسایێن وێ دیارکرن ، ل دەسپێکێ ل بوارێ کەلتورو شانۆیێ ژلایێ ( لافونتین و بوالو وکورنی وڕاسینی ) ڤە ، پاشی ل بوارێ مۆزیکێ ڤە ژلایێ ( لوللی) ڤە ، ئەوێ کو جورێ تڕاژیدیا سترانێ ئافراندی یا نێزیک ژتڕاژیدییا فەڕەنسیا شانۆیی ، ئوپڕات لوللی ژجوداهیێن ل دەف وی بابەتێن ئەفسانەیی و قارەمانیا بلند و شێوازێ پایە بلند دئاڤا کرنا ئۆپڕایێ داو ڕۆنکرنا لۆژیکی و پێشکەفتنا مۆزیکێ بوو . ناڤەڕۆکا هزرا کلاسیکی دقەناعەتا کویرا مڕۆڤی دایە ، کو ژیان لۆژیکە و گونجایە لگەل سڕوشتی و تەئکید کرنە لسەر سیستەمێ ئێک لاجیهانێ بڕێڤە دبت ، ژڤێرێ ژی ئەم دشێین تێبگەهین ئەوان داخازیێن هونەرمەندا ڤیاین ژ هونەری بخوە کو ئێکە ژ مەزنترین بەرهەمێن زیرەکیا مرۆڤی .
دەستە واژەیێ کلاسیکیا مۆزیکا ئوڕۆپی ژی ژ هونەرێ وێنەکرنا کلاسیکی هاتیە کو لوی سەردەمی ئەڤ دەستە واژەیە یێ بەربەڵاڤ بوو ، داکو ئەم ڤێ وشێ تێبگەهین بشێوەیەکێ ڕووهنتر دڤێت ئەم وشا ڕۆمانسی تێبگەهین چ ڕامانەکێ ددت ، ئەڤ هەردو دەستە واژەیە ژ یونانیێن کەڤن هاتیە و ئاماژێ ب چێگرتنا دوو جۆران ژ شێوازێن هونەری ددن ، ئەڤ یەکە ژ نڤیسینێن یونانیا گەهشتیە مە وەسا دیاردکن کلاسیکیەتێ ، پەیوەنددی ب پەرستنا خوداوەندێ ڕۆژێ و ڕاستیێ ئەبولوی هەبو ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت یاژ پەرستنا خوداوەند دیونیسوسی هەبوو ، مەبەست ژڤێ چەندێ یونانیا یاگۆتی شێوازێن مۆزیکێ و هونەری دکەڤن ناڤبەرا عەقلانی و عاتفی دا . یاڕۆنە کلاسیکیەت هونەرێ عەقلانی بەرجەستە دکت و ئامیرێ وێ وەکی قیسارێ یە ، لدەمێ کو ڕۆمانسیەت مۆزیک و هونەرێ عاتفی یە وئامیرێ وێ زوڕنایە . بەرێ خودانا کلاسیکییەتێ بۆ جهانێ ئاقلی و دادپەروەیێ و گەشبینی ب پاشەڕۆژێ بخوەڤە دگرت وئەم، ئەڤێ دکارێن موتسارت و هایدنی دا دبینین و ئەڤە دیتنا وانا بۆ ژیانێ وێنە دکن ، ژئالەک دیڤە ئەگەر ئەم بەرێ خوە بدینێ ئاواز نە سەربەخۆ بووینە و نە بێلایەن بووینە ، لەوڕا ژی کاڕتێکرنێ لسەر بهیستەڤانا دکن و ئاواز هەمی دەما گشتی بووینە و دەربڕینێ ژ ڕوودانا و هەلویستا بۆ هەر مڕۆڤەکی دکن و ل نک تایبەتمەندیێن وی ڕاناوەستن ، بەلکو لگەل هەستێن هەڤ پشکێن هەمی خەلکێ دئاخڤن . ژ بەر ڤی ئەگەری ئەم دبینین مۆزیکا کلاسیکیا فینا خودانا پشتەڤانیەکا جیهانیا مەزنە . مۆزیکا کلاسیکیا ئۆڕوپی یاجودایە ب شێوەیەکێ مەزن ژگەلەک جۆڕێن مۆزیکا کلاسیکیا نە ئوڕوپی ، ژ ئەگەرێ سیستەمێ تۆمارکرنا مۆزیکێ یادهێتە ب کارئینان ئەوەی چەرخێ یازدێ ، ل دەمێ کو هندەک ڕەبەنێن دێرا یێن کاسولیک ، ئێکەم شێوازێ تۆمارکرنا مۆزیکا ئوڕۆپیا هەڤ چەرخ پێش ئێخستی ، ب ئارمانجا ئێکبونا قوداسێ کنیشتا ل هەمی جیهانێ . داهێنەر تۆمارکرنا مۆزیکی یاڕۆژئاڤایی ب کار دئینن ژبو پێناسەکرنا ستران بێژی ب کات و دەمێ پارچا مۆزیکی ، ب پێچەوانیا هندەک جۆرێن بەرنیاسێن گرنگی ب شکلێ سترانێ دای . مۆزیکا کلاسیکی یا هاتیە ناسکرن ب پێشڤەبرناجۆرێن پێشکەفتی ژ مۆزیکا ئامێری وەک سیمفۆنیاتا و کۆنشرتو وفۆغا و سۆناتا و جۆرێن گرێدای ب ئامیرێن مۆزیکی وەک ئۆپڕا و کنتاتا و قداسا .