مستەفا عەبدولڕەحمان ئەرەدنی
ڕۆمانا «بێسەروشوین» ڕۆمانەكا مێژووی و جوگرافی یە، دو سەردەم ، دو وولات ، دو نەتەوە ،دو دەستهەلات، دو ئاین، دو جوگرافیایێن ژئێك جودا بخۆڤە دگریت، بەلێ ئارمانج و ئاراستە و سەمت و هزر و ئاینێ هەردو دەسهەلاتێن ئەنجامدەر ئێكە و ب ئێكهزرا رەگەزپەرستی و ئایدیولۆژی و ئاینی سەرەدەریێ دژی دو نەتەوەیێن ژئێكجودا كریە.
ل ڤێرە ل سەر دارێژتن و زمانڤانی و گرێ و دابەشیا ناڤەرۆك و تەكنیكا ڕۆمانێ ناراوستم، بەلكو پتر دێ ل سەر ئارمانج ودورهێلی و مەرەم و ئاراستە و روودانێن ڕۆمانێ راوستم.
نڤیسەری بلێزانەكا بسپۆر و شارەزا و ب هوستای بزاڤكریە دو كۆمكۆژیێن تراژیدی ل دو ولاتێن جودا بۆ دو نەتەوە وئاینێن جودا لسەر دەستێ دو دەستهەلاتێن ژئێكجودا و هەلگرێن ئێك رێباز و ئێك ئاین بەرچاڤ بكەت، رودانێن كومكۆژیا رێزكرینە و خۆ دناڤدا بەردایە خوارێ، هەر چەندە دناڤبەرا هەردو كومكۆژیاندا پتر ژ(90) سالانە، بەلێ لێزانی و هۆستایا نڤیسەری دبۆارێ مێژوویێ و رووداناندا مرۆڤ وەسان هزر دكەت كو چ دویراتیا سالان دناڤبەرا هەر دو كۆمكۆژیاندا نینە.
جوگرافیا كوردستانێ و ناڤێ گەلەك دەڤەر و گوند و باژێر و چیا و دول و نهالێن كوردستانێ دڕۆمانێدا هاتینە بەرچاڤكرن، مرۆڤ دشێت پێنگاڤ پێنگاڤ دگەل بچیت، نەخاسمە ئەو كەسێن هندەك زانیاریێن جوگرافی لسەر دەڤەرێ هەین.
رۆمانا بێ سەروشوین ب خۆ یا بێسەر وشوینە، چونكە قارەمان و كارئەكتەر و روودان و جهو جوگرافی هەمی دبێسەر و شوینن، راستە ناڤێن جه و گوندان هاتینە بەرچاڤكرن، بەلێ تا نوكە ژی پرانیا وان جهان دبێ مرۆڤ و كاڤل و نەدئاڤاكرینە، گۆڕ وگۆڕستانێن وان بێ سەردانكەرن، ژیانا زیندەوەر وگیانداران لێ ناهێت دیتن، بەلكو پشتی چەند سالەكێن دیتر ئەو ناڤێ هەی ژی وەكو خودانێن خۆ دێ بێسەروشوین بن و هێنە ژبیركرن.
ل لایەكێ دیتر، روودانێن رۆمانێ قەرڤەگەراندنە یان كو ب رەنگەكێ دیتر بێژین ڤەگەراندنا باشی ب باشیێ، چاكی ب چاكیێ، گیان ب گیانی یە.
ل دەمێ مرۆڤ دناڤ لاپەرێن رۆمانێدا دچیتە خوار بێی حەزا مرۆڤی، مرۆڤی چینگلكێش دكەتە دناڤ كوراتیا رێزك و تێگەهێن خۆدا، ئەو تێگەهێ ب زنجیرەكا خەلەكێن تێكهەلكێشای پێكڤە هاتینە گرێدان، مرۆڤ بزدان و پچیانا زنجیر و خەلەكێن روودانێن وێ قەد نابینیت، بەلكو ب هۆستایەكا زێرینگرەكێ شارەزا روودان پێكڤە هاتینە پەچرۆمەكرن، هیمایێ گەلەك پسیاران دمێشكێ مرۆڤیدا چێدكەت و دئازرینیت، تێهزرینێ لسەر روودانان پەیدا دكەت، هەر چەندە ڕۆمانە، بەلێ ب دیتنا من هەلگرا چەندین راستیانە وهێڤێنێ وێ ژ راستیێن رەها هاتیە وەرگرتن.
روودانێن ڕۆمانێ ل دەڤەرا دەوروبەرێن میسل ل (تل عبتە) وژ مالا جێگرەكێ نۆژداری ب ناڤێ ( یاكوبیان) و مێهڤانەكێ وی بناڤێ «شێرۆ» دەست پێدكەن و سنووران دبڕن و ئاشۆپا وان هەلكۆلینا برینێن كەڤنن هەر وەكو چاوان شینوارناس ب تەڤركێ خۆ هەلكۆلینا شینوارێن دێرین دكەت ئها ب وی رەنگێ (یاكوبیان) و (شێرۆ ) دەردەسەریێن خۆ و مالباتێن خۆ دهەلكۆلن و پەیسك، پەیسك ل زمهەریر و مغەیرێن كویردا دچن خوار بۆ لێگەریانا گرانبهایەكی هەرە گرنگ یێ دو نەتەوەیان كو دشێین ب (مێژوو)ناڤ بكەین.
خالا بالكێش هەلبژاردنا دەڤەرا دەوروبەرێن میسل ژلایێ نڤیسه‌ریڤه بخۆ یا مەبەستدارە و نڤێسەری ڤیایە بێژیتە مە؛ ئەڤە دەڤەرە جهێ رەسەنێ كوردان بوویە ب درێژاهیا مێژوویێ، بەلێ هاتیه (عه‌ره‌بكرن)، به‌لێ میژوو بۆ مه ڤه‌دگێریت كو ل سەردەمی سولتان عەبدومەجید(1823-1861)ی، هوزێن عەرەب ئینان ل رەخ و رویێن روبارێ فوراتی و دەڤەرێن دەروبەرێن میسل ئاكنجیكرن و كورد و ئێزدی ژ وان دەڤەران دەرئێخستن، كو ئەو ژی دچیتە دقۆناغێن عه‌ره‌بكرنا كوردستانێدا، مه‌به‌ستا هەلبژاردنا نڤیسەری ژ وێ دەڤەرێ بۆ روودانێن رۆمانا خۆ ڤیایە ڤەگەریت و رهوریشالێن جوگرافیا مێژووی یا وێ دەڤەرێ نیشامە بدەت و بێژیت، ئەڤ دەڤەرە دكۆكا خۆدا دەڤەرەك كوردستانییە و نه‌یا عه‌ره‌بانه.
مێهڤان پێشمەرگەیەكە و ژكۆمكۆژیا زیندەبەچالكرنا ئەنفالان رزگار بوویە، ئەو دگەل كۆمەكا دیتر بەرەڤ زیندەبەچالكرنێ بربوون وپشتی گولەبارانكرن و ئاخرادانا سەر ب شوفەلان ب برینداری ژ بن كەلەخان دەركەفتییە و ل بیابانێ ده‌رباز دبیت و ل (تل عبتە) ل مالا ئەرمەنییەكی دبیتە مێهڤان، كو ئەو ژی هەلگرێ هەمان ئێش و ئازارە و مالباتا وی ژ قوتبریا(ئەرمەنان) قورتالبوویە، ل مالا وی روودان و فلاش بەگێن هزری و خەون و سەربۆر و سەرپێهاتیێن وان هەر دو كارئەكتەران دكتۆرێ ئەرمەنی و پێشمەرگەهێ كورد تێكهەلی ئێكدبن وبناغە وناڤەرۆكا ڕۆمانێ پێكدئینن.
ئەرمەن ئەو نەتەوەیا ب ئاین مەسیحی كو ل سەر دەستێ سولتانێ ئوسمانیا توشی مەزنترین قوتبری بووین و سەر و سامانێ وان هاتیە رەوا (حلال)كرن و كوشتنا وان بوویە ئێك ژ ئەركێن هەرە گرنگێن دەستهەلاتا ئوسمانی، كوشتنا ئەرمەنان ب سنگۆیا و تەقا راستەوخۆ، (سەبی)كرنا كچ و ژنێن وان، كویلەكرنا زارۆك وگەنجێن وان، نەخۆشیێن رێكێ برس و ترس هەمی هەڤالبەندێن قوتبریا ئەرمەنییان بوون، ونە هەر ئەڤە بتنێ، بەلكو ئەگەر دەستهەلاتا سولتانێن ئوسمانی زانیبایە مالباتەكا كوردان ژی كەسەكی ئەرمەنی ڤەحەواندیە یان ڤەشارتییە چارەنڤیسێ وێ مالباتێ ژیێ مالباتەكا ئەرمەنیا باشتر نەدبوو، ل سەرەرای هندێ ژی گەلەك مالبات و كەسایەتیێن كوردان جانگێ خۆ ل سەرێ خۆ دئالاند و ئەرمەنی و مالبات و كەس و كارێن ئەرمەنییا دپاراستن و ڤەشارتن، بەلكو نە مالباتەك ب دەهان مالباتان قەبخوازیا دەولەتا ئوسمانی كربوو و ئەرمەنی ڤەشارتن و چەندین نمونە و دیدەڤانی ژی تا نوكە دزیندینە. ویا ژهەمیان بەرنیاستر مالباتا هونەرمەندێ مەزن (ئارامێ تیگران) چاوان ژلایێ مالباتەكا كوردانڤە هاتبوونە رزگاركرن و ئەڤە بوویە هوكار كو هەتا ئەڤرۆ ژی هونەرمەندەكێ مەزن مینا ( ئارامێ تیگران) ئەرمەنی، قەرێ مالباتا خۆ ب دەنگ و سازا خۆ ڤەگەرینیت و ببیتە كریڤ و مریدێ كوردان، نمونە گەلەك زۆرن ژبیر نەكەین(محمد ئاغایێ سلێڤانەی) ژی هەمان قەنجی و ئەركداری كربوو و ژمارەكا مەزن یا ئەرمەنیا قورتالكرن و ڤەشارت بوون.