نۆڕا جەعفەر شیمۆ
كورد هەر ژ سەدێ «٢٠» هەتا نهۆ ب بەردەوامی ل ماف و دەستهەلاتداری و سەروەریا نەتەوەی و سەرخوەبوونێ گەریایە، پەیوەندیا كوردان و حوكمەتا ئیراقێ د چەندین قووناغێن سەرەكی دا دەربازبوویە.
قووناغا پشتی شەڕێ جیهانی یێ ئێكێ ل سالا (١٩٢١ _ ١٩٥٨) د ڤی سەردەمی دا كورد بتایبەتی ل باشورێ كوردستانێ (كوردێن ئیراقێ) بەشەك بوون ژ خاكا نوویا یا بریتانی كو ئیراق پێكئینایە، ب هیچ شێوەیەكی دانپێدان ب هەبوونا كوردان نەكریە، هەردەم نەتەوا كورد ب پارچەك ژ ئیراقێ دهاتە دانان، هەروەسا د دەستوورێ ئیراقێ یێ سالا (١٩٢٥) كو ب دەستوورێ هەردەمی دهێتە بناڤكرن، د بەندێن ڤی دەستووری دا ب هیچ رەنگەكی بەحس ل ماف و زمان و هەبوونا كوردان نەهاتیەكرن، هەروەسا د ڤی ماوەیێ دەستهەلاتێ دا حوكمەتا (ملك فیصل) بریارێن خۆ لسەر كوردان و خاكا كوردستانێ ددا بێی رێزێ ل خواستێن نەتەوەیی بگریت.
پشتی ڤێ قووناغێ؛ قووناغا خۆنیشادانێ و نشتیمان پەروەریێ دهێت ل سالا (١٩٦١ _ ١٩٧٥) و ژ دیارترین كەسایەتی و شۆرەشگێرێن ڤێ قووناغێ پێشەوا قازی محەمەد و (مەلا مستەفا بارزانی) د ڤێ قووناغێ دا كوردان راگەهاند كو دێ چنە د شەڕێن مەزن دا بەرامبەر مافێن خۆ.
پشتی ڤێ قووناغێ هەر ژ سالا (١٩٧٥ _ ٢٠٠٣) دەستهەلاتا بەعسی دەستپێدكەت كو ئەڤ قووناغە دڕندانەترین قووناغا مێژوویی یە ل بەرامبەر گەلێ كورد، د ڤێ قووناغێ دا هەمی بزاڤێن ژدل بۆ نەهێلان و ژناڤبرنا گەلێ كورد هاتنەدان، ژ وان (ئەنفالكرن، كیمیا بارانكرن، كوشتنا ب كۆم، گوند خرابكرن، زیندانكرن، برسی كرن، ب ساخی بنئاخكرن) و چەندین كریارێن دی یێن دڕندانە بەرامبەر گەلێ كورد هاتنە ئەنجامدان د وی سەردەمی دا، لێ یا گرنگ ئاماژەیە ب وێ چەندێ پشتی ڤان هەمی كریارێن دڕندانە مللەتێ كورد دەستبەرداری مافێن خۆ نەبوویە و هەردەم هەولدایە حوكمێ ئۆتۆنۆمی/حكم زاتی) بدەستخۆڤە بینیت و هەردەم ب دژی دوژمنی راوەستایە بەرامبەر بدەستڤەئینانا ئازادیا خۆ.
پشتی نەمان و ژناڤچوونا دەستهەلاتا رژێما بەعس و دانانا دەستوورەكێ نویی ل سالا ٢٠٠٥ كو ب دەستوورێ هەمیشەیی دهێتە ناڤكرن ب شێوەیەكێ فەرمی هەرێما كوردستانێ سەربەخۆیا خۆ وەرگرتییە و د بەندێن دەستووری دانپێدان ب گەلێ كورد هاتییەدان، سیستەمێ حوكمرانیێ ل ئیراقێ پشتی سالا ٢٠٠٥ ئیراقێ سیستەمەكێ فیدرالی _ دیموكراتی _ پەرلمانی پەسەند كریە.
لێ ئەڤ سیستەمە بەرامبەر هەرێما كوردستانێ ب شێوازەكێ دادپەروەرانە نەهاتیە ئەنجامدان و د نها دا ئەو سیستەمێ دەستهەلاتێ یێ بەرامبەر كوردان دهێتە ئەنجامدان وێنەیەكە ژ شێوازێ دەستهەلاتا رژێما بەعس یا بەرێ ل ژێر ناڤونیشانێ (برسیكرنا گەلێ كورد)، و ئەڤ كریارا دهێتە ئەنجامدان ژ لایێ حوكمەتا ئیراقێ ل بەرامبەر هەرێما كوردستانێ د هیچ بەندێن یاسایی دا ئاماژە پێ نەهاتیەدان، هەروەسا ئەڤ كریارە ب هیچ رەنگەكی یا قەبوولكری نییە، كو پێدڤیە ئەڤ كێشەیە د دەمێن نێزیك دا بهێنە چارەسەركرن، ژبەركو نەیا رەوایە گەلەك بەرامبەر واژویەكێ ب برسی بمینیت.
بۆ بیرئینان كورد ئەو گەلە بوویە كو ب چەكێ بڕنۆیێ ل بەرامبەر (تۆپ و تەیارێن) چەندین دەولەتێن بهێز راوەستایە، ئەو گەلە بوویە كو ب درێژاهیا مێژوویا خۆ چەندین شۆرەش و تێكۆشان ل بەرانبەر بدەستڤەئینانا ماف ئازادیا خۆ ئەنجامداینە، ئەو گەلە بوویە كو ل دژی نەدادپەروەریێ راوەستیایە، هەردەم هەولا بدەستڤەئینانا ئازادیێ و سەربەخۆیێ دایە. كورد نە ئەو مللەتە مێژوویا وێ ببیتە قوربانیا واژویەكێ.