د. نه‌جمه‌دین نێروه‌ی
زێده‌بوونا خواستان لسەر ژێده‌رێن ئاڤێ بوویە ئه‌گه‌ره‌ك كو خه‌لك ئاڤا پیس بۆ ئاڤدانێ بكار بینن. ل ده‌مه‌كێدا کو ئاڤدان ب ئاڤا پیس دشێت ژێده‌ره‌كێ ئاڤا پێكگۆهۆرك بۆ چاندنێ دابین بکه‌ت، لێ مەترسییەکا بەرچاڤه ژی لسه‌ر پیسبوونا ژینگەهێ و ساخله‌میا گشتی. چارەسەرکرنا ڤان نیگەرانیان پێویستی ب تێکەڵەیەکێ ل دەستێوەردانا سیاسەت، تەکنەلۆژیا چارەسەرکرنێ و هۆشیارییا گشتی هەیە.
زیانێن ئاڤدانێ ب ئاڤا پیس:
1. مەترسیێن ساخله‌می: ئاڤا پیس و ب تایبه‌ت ئاڤرێژێن مالان ماددەیێن نەخۆشخوازێن وەکو بەکتریا و ڤایرۆس و مشەخۆران تێدانە کو مەترسیێن ساخله‌می لسەر جووتیار و بکارهێنەرێن وان بەرهەمان دخۆن دروست دکەن. نەخۆشیێن ڤه‌گوهێزێن ئاڤێ وەک کۆلێرا، هەوکرنا جگەری و گەدە و ڕیڤیكان دشێن ب ڕێكا بەرهەمێن پیسبوویی و بەرکەڤتنا ڕاستەوخۆ ب ئاڤا پیس به‌ڵاڤ ببن.
2. پیسبوونا ئاخێ و بەروبوومی: کانزایێن گران (بۆ نموونە، سرکە، کادمیۆم، ئارسنیک) و پیسکەرێن کیمیایی لناڤ ئاڤا پیسدا دشێن لناڤ ئاخ و بەرهه‌ماندا کۆم ببن، ئه‌ڤه‌ژی پیتیا ئاخێ کێم دکه‌ت و بەرهەمێن چاندنێ بۆ خۆارنێ ناپارێزراو دکه‌ت. ب تێپەڕبوونا ده‌می ئەڤ پیسکەرە دشێن کوالیتیا ئاخێ تێک بدەن و بەرهەمی ژی کێم بکەن.
3. پیسبوونا ئاڤا سه‌ر زه‌ڤی و بن زه‌ڤی: چوونا پیسکەران لناڤ ئاڤا پیس بۆ ژیده‌رێن ئاڤا بن زەڤی دشێت ببیتە ئه‌گه‌رێ پیسبوونا ئاڤا ڤه‌خوارنێ. سەرەڕای وێ چه‌ندێ، ئاڤا پیس یا ئاڤدان پێ دهێته كرن دشێت ڕووبار و كانیێن نێزیك ژی پیس بکه‌ت، ئەڤێ ژی کاریگەری یا لسەر ئیکۆسیستەمێ ئاڤی و هه‌مه‌جۆرییا زیندی هه‌یه.
4. کاریگەریێن ژینگەهی: بکارئینانا درێژخایەن یا ئاڤا پیس دشێت کۆمەڵگەها میکرۆبی یا ئاخێ تێکبده‌ت، ئه‌ڤه‌ژی دبیتە ئه‌گه‌رێ کێمبوونا هەواگۆڕکێیا ئاخێ و زێده‌بوونا سوراتیێ. ئەڤ گۆڕانکاریە دشێن کاریگەریێن نەرێنی لسەر گەشەیا ڕووەکان هەبیت و هه‌روه‌سا ببنە ئه‌گه‌رێ تێکچوونا زەڤیان و ئێدی بكێر چاندنێ نه‌هێن.
چارەسەری بۆ ئاڤدانه‌كا ب سه‌لامه‌ت ب ئاڤا پیس
1. ستانداردێن پاقژکرنێ و بکارئینانا ئاڤا پیس: جێبەجێکرنا تەکنەلۆژیایێن پێشکەڤتی ژبۆ پاقژکرنا ئاڤا پیس، وەکو پاڵاوتن، چارەسەرکرنا بایۆلۆژی و تەعقیمکرنا کیمیایی، ئه‌ڤه دشێن پیسکەرێن دناڤ ئاڤا پیس به‌ری ئاڤدانێ ب شێوەیەکێ بەرچاڤ کێم بکه‌ن. پێویستە ڕێسا و ستانداردێن توند جێبەجێ بکه‌ن ژ بۆ دڵنیابوون ل وێ چه‌ندێ کو ئاڤا پیس یا پاقژکری هه‌موو پیڤەرێن ساخله‌میێ بۆ بکارئینانا چاندنێ ئیناینه دی.
2. چاڤدێری و هەڵسەنگاندنێن مەترسیان: ژبۆ کێمکرنا مەترسییان چاڤدێریکرنا بەردەوام یا کوالیتیا ئاڤا پیس، بارودۆخێن ئاخێ و ئاستێ پیسبوونا بەرهەمان گه‌له‌ك گرنگە. دامەزراندنا تاقیگە و سەنتەرێن ڤه‌كۆلینان ژ بۆ شیکاركرنا ئاڤا پیس دشێت هاریكار بیت ژ دڵنیابوونێ ل پابەندبوونێ ب ستانداردێن ساخله‌میێ و سەلامەتیا ژینگەهی.
3. بەرنامەیێن پەروەردە و هۆشیارییا جووتیاران: بەرنامەیێن ڕاهێنانان ژ بۆ جووتیاران لسەر مەترسیێن بکارئینانا ئاڤا پیس و كارتێكرنا وان لسه‌ر ساخله‌میێ و ژینگه‌هێ. هەڵمەتێن هۆشیاریێ پێویستە جەخت لسەر پاقژیه‌كا دروست، ڕێكێن پاراستن و تەکنیكێن ئاڤدانه‌كا سەلامەت بکەن، ئه‌وژی ژ بۆ کێمکرنا مەترسیێن بەرکەڤتنێ.
4. پەرەپێدانا ستراتیژیێن ئاڤدانه‌كا بەردەوام: شێوازێن جێگر یێن ئاڤدانێ، وەکو ئاڤدانا دڵۆپ دڵۆپ و خشتەیا ئاڤدانا کۆنترۆڵکری، ئه‌ڤه دشێن بەرکەفتنا ڕاستەوخۆ لگەڵ ئاڤا پیس کێم بکەن و مەترسیێن پیسبوونێ کێم بکەن.
5. چوارچێوەیا سیاسەت و ڕێکخستنێ: پێویستە حکومەت و دەسەڵاتا ناڤخۆیی سیاسەته‌کێ دابڕێژن و جێبەجێ بکەن کو دووبارە بکارئینانا ئاڤا پیس ل چاندنێ دا ڕێکبێخن. دانانا ڕێنماییان بۆ پاقژکرنا ئاڤا پیس، سنوورێ بکارئینانێ، و سزایێن پابەندنەبوونێ دشێن د هاریكار بن بۆ دڵنیابوون ل شێوازێن ساخله‌م بۆ ئاڤدانێ.
ده‌رئەنجام، ل ده‌مه‌کێدا ئاڤدان ب ئاڤا پیس دشێت چارەسەریه‌کێ بۆ کێمیا ئاڤێ دابین بکه‌ت، بەڵێ دڤێت مەترسیێن ساخله‌می و ژینگەهی یێن پەیوەست ب ڤێ چه‌ندێ ب ڕێكا چارەسەرکرنا دروست و ڕێسایێن توند و هۆشیارییا کۆمەڵگەهێ چارەسەر بکه‌ن. جێبەجێکرنا شێوازێن بڕێڤەبرنا ئاڤا پیس بەردەوام دشێت هاریكار بیت ل پاراستنا ساخله‌میا گشتی، پاراستنا کوالیتیا ئاخێ، و پشتگیری ل بەرهەمئینانا چاندنه‌كا درێژخایەن ل هه‌ر ناوچەیه‌كێ دا.
