د. نەسرەدین ئیبراهیم گۆلی *
شرۆڤەیا بابەتێ سیاسی ل وەلاتەكی بێی شرۆڤەیا سایكۆلۆژییا خەلك و سەركردەیێن وی وەلاتی چ رامان و بهایێ خۆ نینە، چونكی ئەو بڕیارێن د ڤی بیاڤیدا دهێنەدان ب شێوەیەكێ ئێكسەر گرێداینە ب كەساتی و بیروباوەر و سایكۆلۆژییا وان ڤە و نەخاسمە كەسێن بڕیاردەر. پشتی كو كەسێن ئایینی ل وەلاتێ ئیرانێ و پشتی راپەرینا سالا 1979 ژ دەستێن خۆدانێن رەسەن و خەلكێ ئینایەدەر و كۆنترۆلكری، هەمی بڕیارێن سیاسی كەفتنە دەستێن خومەینی و پشتی وی ژی خامەنەیی. ڤان هەردو رێبەرێن بالایێن ویلایەتا فەقیە ل ڤی وەلاتی پشكەك مەزن ژ بڕیارێن خۆ یێن سیاسی ل سەر بنەمایێ وێ یاسایا سایكۆلۆژی دەینان ئەوا ئێدوارد سۆرندایك، دەروونناسێ مەزنێ ئەمریكی، د تیۆرییا خۆ یا بناڤۆدەنگ ل دۆر پرۆسێسا فێربوونێ ئاماژە پێدای و ناڤێ وێ بزاڤ و خەلەتیكرنە (trial and error). ئانكۆ كەسەك كارەكی بكەت و پاشی بەرێ خۆ بدەتێ كا دێ ئەنجام چ بیت. ئەڤ یاسایە بنەمایێ گەلەك ژ رەفتار و كریارێن رۆژانەیێن مرۆڤ و گیانەوەرانە و گرنگییەكا تایبەت یا هەی. ڤی كاری نێزیكی 46 سالێن دەستهەلاتا سیاسییا ڤان هەردو كەساتییان كاكلا بڕیار و ئەنجامێن سیاسی بوون، بۆ نموونە د شەڕێ هەشت سالیێ ئیران و ئیراقێ دا شكەستنەك مەزن بۆ ڤی وەلاتی ب دیاری ئینا. ئیران بزاڤا دوبارەكرنا وێ دكەت.
بەلێ د كاودانێ نوكە دا هێدی بۆ تاقیكرنا ڤێ یاسایێ گەلەك درەنگە. ئیران یا د ناڤبەرا دو ڕێیان یان باشترە بێژین چەند رێیانەكێ دایە كو ل دویڤ باوەرا هندەك شارەزایێن سیاسی و لەشكری كیژكێ هەلبژێریت هەر دۆڕاندنە. بەلێ ب شێوەیەكێ گشتی كاودانێن نۆكە یێن گۆڕەپانا سیاسییا ئیرانێ یا د رەوشەك وەسا دا دەرباز دبیت كو تەخمین دهێتەكرن ئەڤێن خوارێ دیارترین سیناریۆیێن وێ بن:
یان ئیران دێ دەست ژ زڕتەكییا خۆ بەردەت و ب سەرشۆڕیڤە تەسلیمی داخوازیێن ئەمریكا بیت و پرۆگرامێ ئەتۆمی و مووشەكێن بالیستیێن خۆ راوستینیت و بهێزترین پالدەر ژی بۆ ڤێ چەندێ ئەون ئیرانێ هێدی ئەو هێزێن هەرێمی یێن وەكی حزبۆللا و حەماس و حەشدا شەعبی و حۆسی و… هتد، نینن پێش ڤی وەلاتیڤە شەڕێ ب وەكالەت دگەل نەیارێن ئیرانێ بكەت و ئەمریكا و ئیسرائیلێ هەمی ئەو لایەن یێن لاواز یان بێدەنگ كرین و هێدی هێز و شیان بۆ وان نەهێلاینە. ژ لایەك دیترڤە ئیرانێ د پرۆژەیا ب شیعەكرنا دەڤەرێ دا و بەلاڤكرنا وێ و دروستكرنا هیلالا شیعی شكەستنەك مەزن ئینایە و د نوكە دا مەزنترین ئارمانجا وێ پاراستنا خۆیە، چونكی هەبوونا وێ یا كەفتیە بە هێڕش و گەفێن ئەمریكا و ئیسرائیلێ، و لدویڤ فەتوایێن مەرجەعێن بلایێن وەكی خۆمەینی « پاراستنا حوكمەتا ئیسلامییا ئیرانێ ژ نڤێژا شەڤێ ژی فەرترە»، ئەڤ كارە پێدڤییە ب هەر رەنگەكێ هەی بهێتەكرن، هەتاكو هەكەر ب بهایێ ژ دەستدانا گەلەك بها و پرستیژ و بیروباوەر و بنەمایێن دۆكتۆریەنا دانەرێن بناغێ كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ و شیعەگەریێ ژی بدوماهی بێت. و دویر نینە ئەڤ سیناریۆیە ب بهایێ بۆردۆمانكرن و ژناڤبرنا هەمی بنگەهێن چەكێ ئەتۆمی و بالیستی یێن وی وەلاتی ژی بدوماهی بێت بەلێ ئیران دێ پێ رازی و دلخۆش بیت چونكی هیچ نەبیت دێ بۆ ماوەیەكێ دیتر دەستهەلاتا وان بەردەوام بیت.سیناریۆیەك دیتر یێ كو دهێتەچاڤەڕێكرن ئەوە ئیران دەست ب ركمانەیێ بكەت و دگەل ئەمریكا و ئیسرائیلێ بكەڤتە شەڕەكی دژوار، و ئەڤە ژی سیناریۆیەك لاوازە چونكی ئیرانێ ئەو شیان نینن دگەل ڤان دو وەلاتێن پێشكەفتی بكەڤیتە د رووی ب روویبوونەكا ئێكسەر دا كو خۆدان شیانێن لۆجستیكی و تەكنەلۆژییەكا پێشكەفتی و سەردەمیانەنە و دشێن عەجەلۆكا لەشكەرییا ئیرانێ د ماوەیەكێ كورت دا، هەروەكی ل گەل سەدامێ گۆڕ ب گۆڕ هاتەكرن، ژناڤ ببەن. نەخاسمە ئەڤ دو وەلاتە خالێن لاوازیێن ئیرانێ باش ناس دكەن و ب سەدان سیخۆرێن ل ئاستێن بالا د ناڤ تەخا سیاسی و لەشكەری یا ئیرانێ دا هەی و ژ لایەك دیترڤە ل دوماهی هێڕشا ئیسرائیلێ بۆ سەر بنگەهێن لەشكریێن ئیرانێ پشكەك ژ ئالاڤێن وێ ژناڤبرن و هەتاكو ئەو چەكێ رۆسیا ژی دابیە ئیرانێ بۆ پاراستنا ئەسمانی یان یێ ژ كاركەفتی یان كیماسی د بكارئینانا وان دا هەبیە و ب كێر ناهێن. ژلایەك دیترڤە ئەو فاكتەرێن ئەگەرا ڤێ سیناریۆیێ لاوازتر دكەن ئەڤەنە: ئیرانێ نەك تنێ پشتەڤانییا جڤاكی یا خەلكێ ئیرانێ نینە بەلكو پشتی دۆرپێچێن توندێن ئەمریكا و رۆژئاڤا لسەر ڤی وەلاتی نەخاسمە لایەنێ ئابووری و ژێدەرێن پارەداركرن و فرۆتنا پەترۆلا وێ، هێدی چ باوەری ب هندێ نینە بێژین بەلكو خەلكەك هەبیت وەكی سەردەمێ شەڕێ ئیران و ئیراقێ ب هزار هزاران بچن و بۆ ڤی وەلاتی شەڕی بكەن و هەمی بزاڤێن كۆمارا ئیسلامی بۆ ڤێ چەندێ چ مفایێ خۆ نەبینە. هەتاكۆ بڕیار و گۆتار و رەفتارێن رێبەر و سەركردەیێن بالایێن ئیرانێ كارتێكرنەك نەرێنی یا لسەر سایكۆلۆژییا دویڤەلانك و ئالیگرێن رژێمێ بخۆ ژی كرین و هێدی ئەوان ژی باوەری ب درووشمێن حوكمەت و رێبەرێ خۆ نەماینە. خەلكێ ئیرانێ ل بن سیبەرا رەشا كۆمارا ئیسلامییا ئیرانێ د ژەنگا ددانی دا دژین و سفرا خەلكێ هند ڤالەیە هێدی وان شیانێن پەیداكرنا كێمترین پێدڤیاتیێن وەكی خوارنێ ژی نەماینە. بێگومان ڤێ رەوشا ئابوورییا نەخۆش مەزنترین كارتێكرنێن جڤاكی و سایكۆلۆژی لسەر كەساتییا تاكێ ئیرانێ هەبیە و خەلك دزانیت ئەگەرێ ڤی كاودانێ خراب دەستهەلاتا سیاسییا وەلاتییە كو ب ڕێیا سیاسەتا شاشا خۆ دروستكری و ل شوینا مەزاختنا وی پارەی و داهاتێ وەلاتی ل خزمەتگۆزاریێن گشتی و خۆشتركرنا ژیانا خەلكێ ل دروستكرنا چەكێ ئەتۆمی و بالستیكی و ژ وان وێڤەتر ژی ل هێز و ل لاتێن هەرێمی و دەرڤەی وەلاتی دمەزێخیت.
سیناریۆیەكا دیتر ژی دهێتە چاڤەڕێكرن و ئەو ژی لاوازكرنا دەستهەلاتا سیاسی یە ژ لایێ ئەمریكا و ئیسرائیلێ ڤە ب ڕێیا تیرۆركرنا سەركردە و فەرماندەیێن بالایێن سیاسی و لەشكری یێ وێ، هینگی دەلیڤەیەك بۆ خەلكێ چیببیت ب سەرهلدانەك مەزن ب ئێكجاری ره و ریشالێن حوكمەتا نۆكە بهەڕفینن و دەستهەلاتەك سیاسی و دیمۆكراسی ل ڤی وەلاتی بێتە سەر كۆرسیكێ دەستهەلاتێ، كو وێ ژی گەلەك لایەنێن ئەرێنی و نەرێنی و ئاستەنگیێن خۆ یێن هەین كو ژ دەرڤەی ڤێ گۆتارێیە، كو یا ش هەمییا دیارتر نەبینا ئۆپۆزیسیۆنەك ئێكگرتی و رێكخستییە بۆ بڕێڤەبرنا وێ سەرهلدانێ و نەخاسمە چەندین جاران سەرهلدانێن د ماوەیێ 46 سالێن دەستهەلاتا سیاسییا كۆمارا ئیسلامیدا یێن چێبووین بەلێ ب دڕندانەترین شێوە هاتینە تەپەسەركرن و چ بەرهەمەك ژێ شین نەبیە.
ل دوماهیێ پێدڤییە بهێتە گۆتن تنێ بۆرینا دەمی دشێت بەرسڤا ڤێ پرسیارێ بهێتەدان كا دێ چ روویدەت و نەخاسمە وەكی ئەمیر تاهری، سەرنڤیسەرێ بەرێ یێ رۆژناما ب ناڤۆدەنگا كەیهانا ئیرانی، دبێژیت كەساتی و سایكۆلۆژییا رێبەرێ ئیرانێ نە یێ رۆهن و زەلالە و مرۆڤ نەشێت پێشبینی بكەت دێ د ڤان هەلوەست و كاودانێن هۆسا ئالۆز دا چ بەرسڤ و رەفتار و بڕیارەك هەبیت و یا دیارە ترەمپ ژی ژ وی باشتر نینە و دبیت زێدەبار و بەروڤاژی وێ توندییا نوكە نیشاددەت رەفتارەك و بڕیارەكا نەچاڤەڕێكری هەبیت. بەلێ ئەوا گرنگە خەلكێ ئاسایی د ڤی كاودانی دا نەبیتە پێخوارن و قوربانیێ سیاسەتێ، چونكی ژ روویێ سایكۆلۆژیڤە گەلەك یێ هەڕفتی و نەیا بەرئاقلە دیساڤە باجا ڤان هەمی بڕیار و رەفتارێن خەلەت بدەن.
* پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
