د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
زانایێ ب ناڤوده‌نگێ ده‌روونناسیێ و ب ڕه‌گه‌ز جوهیێ ئه‌لمانیا، فرانكل، د بیاڤێ گرنگییا ئایینى ل نك مرۆڤى دبێژیت:” پێدڤیاتى ب بهایێن ئایینى ئه‌له‌مێنته‌كێ ڤه‌شارتییه‌ د ناخ و ده‌روونێ مرۆڤان دا”. به‌لێ پا جیاوازییا وان تنێ یا د ” چاوانییا تێگه‌هشتنا وان ژ وێ و خۆدایێ خۆ” وه‌كى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى دفه‌رمۆت، له‌وما چه‌ند نه‌یا به‌رئاقله‌ كه‌س و لایه‌نه‌ك منه‌ته‌كێ ل مرۆڤان بكه‌ن كه‌ئه‌وێن ئیناینه‌ د ئایینه‌كى دا، هند ژى نه‌یا ڕه‌وایه‌ خۆرتى ل وان بهێته‌ كرن بۆ وێ ئێكێ چونكى دێ كاره‌سات و جینۆسایدێن وه‌كى ئه‌رمینیا و هۆلاكۆست و كوردستان ژێ په‌یدا بیت. و ” مرۆڤ ئازادن چاوا د ئایین و خودایێ خوه‌ دگه‌هن و وى دپه‌رێستن”. دیاره‌ ئه‌ڤ جۆره‌ فه‌رمایشت و گۆتنه‌ نه‌ هه‌وانته‌نه‌. ئه‌و هزره‌ ئه‌زموونا سه‌ركرده‌یه‌كێ خۆدان سه‌ربۆره‌كا ئایینى و سیاسى و جڤاكییه‌، و یا زانایه‌كێ هه‌ڤچه‌رخه‌ ژ ژیانێ ل ڤێ جیهانێ. ڤیكتۆر فرانكل (Victor Frankl, 1905-1997) ته‌كه‌زێ لسه‌ر هندێ دكه‌ت كه‌ ئاراسته‌یا مرۆڤى بۆ ڤه‌دیتنا ڕامانێ بۆ ژیانێ و ئارمانجێن داهاتوویێن ژیانێ كه‌ وى لبه‌ره‌ بده‌ستخۆڤه‌ بهینیت، وى هند ب شیان دكه‌ت كه‌ دێ پێ كرێتن خوه‌ لبه‌ر نه‌خۆشترین و گرانترین جۆرێن ئه‌زموونێن ژیانێ و ڕه‌نج و ئێش و ئازاره‌كێ بگریت، ئه‌ڤ هزر و بنه‌مایێ به‌رهه‌مێ ئه‌زموونا وى ب خوه‌ یه‌ كه‌ ل ده‌مێ كێشانا گه‌له‌ك گڤاشتنێن سایكۆلۆژى و جه‌سته‌یى ل زیندانێن ئه‌لمانیا نازى و سه‌رده‌مێ هۆلاكۆستا ڕه‌ش و جینۆسایدا جۆهییان، شیاى پشتى كۆ خه‌لك كۆم كۆم د سۆپه‌ و ته‌نویرێن مرۆڤ سۆتاندنێ دا دمرن، ب ساخى قۆرتال ببیت. شێوازێ وى یێ بناڤ و ده‌نگ بۆ چاره‌سه‌رییا سایكۆلۆژى بناڤێ “گه‌ڕهان لدویڤ واتایا ژیانێ” دهێته‌نیاسین، ئه‌ركێ ڕینماییكرنا مرۆڤان بۆ ژیان و به‌رده‌وامیدانه‌ ب ژیانێ و بڕێكا ده‌یناندنا و هزركرن و ئارمانجان بۆ خوه‌ و ل نك خوه‌ بۆ داهاتووى، ب ئه‌ركێ خۆ دزانیت. وى باوه‌ریى ب ڤێ چه‌ندێ هه‌بى نه‌ساخیێن ده‌روونیێن مرۆڤان به‌رهه‌مێ نه‌بوونا هیچ جۆره‌ ئارمانجه‌كێیه‌ د ژیانێ دا، و ئه‌و ئێك ژ وان بناسێن مه‌زن د باوه‌را ئایینى دا دبینیت. دیاره‌ ژى مه‌به‌ستا وى ژ ئایینى باوه‌رییه‌كا مۆكم و په‌یوه‌ندییه‌كا ده‌روونییه‌ دگه‌ل خۆدایه‌كى ڕاستین و كه‌توار. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ئێنێرژییه‌ یا وى د ژیانێ دا بهێز دكه‌تن و وزه‌ و پۆتانسیێله‌ك پۆلاین دده‌ته‌ وى بۆ خۆڕاگرى لبه‌ر وان ئێش و ئازارێن مرۆڤى هیچ ده‌ستهه‌لاته‌ك بسه‌ر نه‌هێلانا وان دا نینه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌و بخوه‌ وه‌سا نه‌بایه‌ چ جاران د وان ئۆردیگه‌هێن زۆره‌ملێ و كۆیرهه‌خانه‌یان قۆرتال نه‌دبى و خۆ لبه‌ر وان كۆل و كۆڤانان نه‌دگرت. لێ چ گۆمان تێدا نینه‌ ئه‌و باوه‌رى و په‌یوه‌ه‌ندى ئه‌و یا مرۆڤى ب خوه‌ هه‌بیت نه‌كۆ یا كه‌س و لایه‌ن و بازرگانێن ئایینى ب شێوازێن جۆدا د هزر و مێنتالیته‌یا وى دا بچینن و ل هنده‌ك كاودانان وى بگه‌هیننه‌ ئاسته‌كێ دژوار و ده‌مارگیرانه‌ و دۆگماتى و هشكباوه‌ریێ، دلێ وى ژ مرۆڤان و كه‌سان و ئایین و نه‌ته‌وه‌ و نه‌ژادێ خۆ و یێن خه‌لكا دیتر ڕه‌ش و وان ل به‌ر چاڤێن وى تارى و ته‌حل بكه‌ت یان ژى ببیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك ته‌حلتر و هه‌ستا گونه‌هباریێ لنك كه‌سان بگه‌هینیته‌ گۆپیتكێ و ژیان ژى لبه‌ر به‌رزه‌ ببیت. به‌لێ ئانكۆ كاكل و هێڤێن و تۆڤێ ئایینى د ناخ و ده‌روونێ هه‌ر كه‌سه‌كى دا یێ هه‌ى، به‌لێ هه‌كه‌ر ده‌ستكارى و مایتێكرن تێدا هاته‌كرن ئه‌و تۆڤ، دبیت، خرش و خاڤى تێدا په‌یدا ببیت یان ژى ژ ئالیێ گه‌له‌ك لایه‌ن و هه‌لپه‌ره‌ستان بهێته‌ بكارئینان بۆ مه‌به‌ستێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى. داعش و هه‌ڤشێوه‌ى وان قۆربانیێن وێ مێنتالیته‌یا چاندنا تۆڤێ ده‌مارگیرییا ئایینى نه‌ و ئه‌و تنێ خوه‌ دبینن و هه‌مى هزر و مرۆڤ و ئایینى د دیتنا وان دا شاشن، ل ده‌مه‌كى كه‌ سه‌رچاڤه‌یێ هه‌مى ئایینان جهه‌كه‌.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
چ گۆمان تێدا نینه‌ ژاپۆن ئه‌ڤرۆ جه‌مسه‌ره‌كێ ئابوورى و پیشه‌ییه‌ ل ته‌ڤایا جیهانێ و یا شیاى جهه‌ك تایبه‌ت بۆ خوه‌ بگریت، ئه‌ڤ چه‌نده‌ جهێ پرسیارێیه‌ كو وه‌لاته‌ك یاكو تا سه‌دسالییا نۆزدێ ئێك ژ پاشكه‌فتیترین و وه‌لاته‌ك كلاسیك بوویه‌ ل جیهانێ، چاوا شیایه‌ پشتى جه‌نگێ جیهانیێ دوویێ و نه‌خاسمه‌ سالێن هه‌شتییان هۆسا زووى پێشبكه‌ڤیت؟
و به‌رسڤ ژى یا د ڤێ چه‌ندێ دا كو ئه‌ڤ پێشكه‌فتنه‌ به‌رهه‌مێ سیسته‌مێ رێڤه‌برن و كارگێڕییا وى وه‌لاتییه‌، كو تایبه‌تمه‌ندیێن خوه‌ یێن هه‌یین و خوه‌ د رێبازه‌كێ دا دبینیت كو دبێژنێ قوتابخانه‌یا كارگێڕییا ژاپۆنى، كو خودان بها و ساخله‌تێن تایبه‌ت بخوه‌یه‌ و نموونا وێ ل وه‌لاتێن دیتر كێمه‌.
ئه‌ڤ رێبازه‌ ته‌كه‌زیێ لسه‌ر هنده‌ك تێگه‌هێن كارگێڕى دكه‌تن كو دبنه‌ ئه‌گه‌رێ په‌یدابوونا سازانه‌ك جڤاكى هه‌ره‌وه‌زى یا تایبه‌ت د ناڤ ئه‌ندامێن رێكخراو و داموده‌زگه‌هان دا، لسه‌ر بنه‌مایێ فه‌لسه‌فه‌یا كارگێڕییا كو ژاپۆنیان باوه‌رى پێهه‌ى و گونجاى و ئاڤاكرییه‌ لسه‌ر بنه‌مایێن بهایێن جڤاكا ژاپۆنى، كو تاك تێدا پێگه‌هشتى.
ژاپۆنى ب چاڤه‌كێ وه‌سا سه‌حدكه‌نه‌ رێكخراو و دامه‌زراوێن كارگێرى هه‌روه‌كو ره‌فتاره‌ك مرۆڤى و ب كۆم دهێته‌ ئه‌نجامدان و تێدا ره‌فتارێن تاكى دگه‌ل یێن جڤاكى و ب كۆم تێكهه‌ل دبن، وه‌كى كیانه‌كێ جڤاكى و هه‌ره‌وه‌زى هه‌ڤئاهه‌نگ دبن و تێدا به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى جهێ به‌رژه‌وه‌ندیێن تایبه‌ت و كه‌سۆكى دگرن، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ نه‌ ب خۆرتى و نه‌ ب زۆرى، به‌لكۆ ب هه‌مى قه‌ناعه‌تڤه‌ ژ لایێ ئه‌ندامێن وێ رێكخراوێ دهێته‌ ئه‌نجامگرتن و هێڤێنێ وێ ژی كارێ هه‌ڤپشك و پرۆگرامه‌كێ دیمۆكراسیانه‌ و پشكدارییا هه‌مه‌لایه‌نه‌یه‌. و رێكخراو و ده‌زگه‌هێ تاك تێدا كار و شۆل دكه‌ت جهێ كارى و یێ ژیانێیه‌، و ئارمانجێن جڤاكى و ب كۆم دگه‌ل ئارمانجێن تاكى تێكهه‌ل دبن و هه‌مى پێكڤه‌ كاردكه‌ن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وان و سه‌ركه‌فتنا وى ده‌زگه‌هى و كارگه‌هێ ئانكۆ سه‌ركه‌فتنا هه‌میان و مفایێ وێ ژى یێ هه‌میانه‌.
ب ڤى ره‌نگى و ڤێ فه‌لسه‌فێ رێكخراو و دامه‌زراوه‌، خانه‌یه‌كا جڤاكى و هه‌ڤگرتییه‌ وه‌ك خێزانه‌كێ و هه‌ر ئه‌ندامه‌كى تێدا ئه‌ركه‌كێ لسه‌ر ملى و پێدڤییه‌ كار بكه‌ت بۆ سه‌ركه‌فتنا وێ، چونكى ژێده‌رێ ژیار و ژیانا وییه‌، و دگه‌ل هندێ ئه‌ڤ كارگه‌هه‌ جهێ ئارامى و ته‌ناهیێ یه‌ بۆ وى و دبته‌ ئه‌گه‌رێ جێگیرییا ئابوورى ل نك وان تاكان، په‌یدا ببیت و ل دویڤدا ژی ته‌ناهییا ده‌روونى و جڤاكى ل نك وان ئه‌ندامان مسۆگه‌ر بكه‌ت و پێدڤیاتى و داخوازیێن وان بجه بینیت و تێر بكه‌ت. تێدا رێزگرتن و به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و هه‌ڤپشك و ژێیاتى و ڤیان و نێزیكبوون بسه‌ر سه‌قایێ رێكخراوێدا زاله‌.
هه‌مى ئه‌ندامێن ڤێ دامه‌زراوێ و كارگه‌هێ هاریكارن د كاركرنێ دا و د چاره‌سه‌رییا ئاریشه‌یێن وێ، و بلندكرنا ئاستێ به‌رهه‌مئینانێ، و باوه‌رى د ناڤ وان دا و ل هه‌مى ئاستێن به‌رپرسیاره‌تیێدا، د بلندترین ئاستێ خوه‌ دایه‌، و پالده‌ره‌كێ ئه‌رێنى یێ كارى و ره‌فتارێن تاكینه‌. چاڤدێرییا خۆدى و تاكى جهێ چاڤدێرییا فه‌رمى دگریت و هه‌ر كه‌سه‌ك به‌رپرسه‌ ژ كار و ره‌فتارێن خوه‌ و ئه‌ڤه‌ به‌رپرسیاره‌تییه‌كا ئه‌خلاقییه‌ لنك هه‌میان.
سیسته‌مێ كارگێڕییا ژاپۆنى باوه‌رییا ب هندێ هه‌ى د بابه‌تێ سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل كاركه‌ر و پاله‌یاندا هه‌مى بزاڤ بێنه‌كرن دادپه‌روه‌رى و بابه‌تیانه‌بوون هه‌بیت، و یێ كار نه‌كه‌ت و به‌رهه‌م نه‌بیت جهێ وى د رێكخراوێدا نینه‌، (وه‌كى كورده‌وارییا مه‌ دا دبێژن: نانێ نه‌كه‌ران ل چ ئه‌ردان نینه‌). و كار و بزاڤ و پاداشتكرن ب ڕه‌نگه‌كێ پێكڤه‌یه‌ ژ پێخه‌مه‌ت سه‌ركه‌فتن و به‌رهه‌مئینانا گشتى و ب كۆم، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ د بڕیارێن گرنگدا ژی ل به‌رچاڤ دهێته‌ وه‌رگرتن و بڕیار ب گشتى و ب هاریكارى و پشكدارییا هه‌میان دهێنه‌دان، كار لسه‌ر هندێ دهێته‌كرن ئه‌ڤ بڕیاره‌ ببنه‌ كه‌توار و تنێ مه‌ركه‌به‌ك نه‌بن لسه‌ر كاغه‌زان، ئانكۆ تنێ گۆتن نه‌بن به‌لكۆ ببنه‌ كریار، و هه‌ر تاكه‌ك به‌رامبه‌رى وێ بڕیارێ به‌رپرسیاره‌تیێ هلدگریت، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ پالده‌راتییه‌ك بۆ بجهئینانا وێ بڕیارێ ل نك هه‌میان په‌یدا ببیت.
سیسته‌مێ كارگێڕییا ژاپۆنى بزاڤێ دكه‌ت تۆڤێ ڤیانێ و ژێیاتیێ د ناڤ دامه‌زراوه‌ و كارگه‌هان دروست بكه‌ت و هه‌مى خه‌ما وێ بخۆن و به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ بپارێزن و ب خه‌مخۆری ڤه‌ ئه‌ركێ لسه‌ر ملێن خوه‌ راپه‌ڕینن، و كاره‌ك بێته‌كرن پاله‌ و كاركه‌ر هه‌ست ب هندێ بكه‌ت ژ ئالیێ وێ رێكخراوێڤه‌ چ مه‌ترسى و گه‌ف لسه‌ر وى نینن، و به‌رده‌وام ژ ڤى كارى بۆ كاره‌ك دیتر دهێته‌ ڤه‌گۆهاستن داكۆ شه‌هره‌زاى د هه‌مى كار و ئه‌ركان دا په‌یدا بكه‌ت و رێخۆشكه‌ر بیتن بۆ پێشكه‌فتن و سه‌ركه‌فتنا وى د كاری دا.
هه‌كه‌ر ئه‌م به‌رێ خوه‌ بده‌ینه‌ ژینگه‌ها ژاپۆنى دێ بینین ئه‌ڤ پره‌نسیپ و بنه‌مایه‌ یێن ژ كاكلكا بهایێن وێ جڤاكێ هاتینه‌ وه‌رگرتن و بینه‌ ئه‌گه‌رێ گرنگیپێدانا تاكێ ژاپۆنى ب كار و پیشه‌یێ خوه‌ ل هه‌ر جهه‌ك و هه‌ر ئاسته‌كێ هه‌بت، و چ جهێ گۆمانێ نامینیت دێ زانین بۆچى جڤاكه‌كا وه‌كى ژاپۆنى ل بن سیبه‌را ڤێ سیسته‌مێ رێڤه‌برنێ ئه‌ڤرۆ جهه‌ك تایبه‌ت ل جیهانا پێشكه‌فتیدا یێ هه‌ى.
هه‌كه‌ر مه‌ بڤێت ڤان بهایان دگه‌ل ژینگه‌ها كوردستانی دا به‌راورد بكه‌ین دێ بینین ده‌لیڤه‌ بۆ بجهئینانا وان د جڤاكا كورده‌واریدا یێ هه‌ى و مه‌رجێ وێ یێ سه‌ره‌كى ژى ئه‌وه‌ تاكێ كوردى، وه‌ك تاكه‌كێ ژاپۆنى، هزر و ره‌فتار بكه‌ت و ڤێ چه‌ندێ چ حنێره‌كا مه‌زن و جادۆگه‌رییه‌ك پێنه‌ڤێت تنێ به‌رپرسیاره‌تى و خه‌مخۆرى و چاكسازییا خۆیه‌تى دڤێت، كو هه‌ر تاكه‌ك ل راستا خوه‌ پێڕابیت بۆ سه‌ركه‌فتنا جڤاكا كورده‌وارى، چونكى چاكسازییا خۆدى، چ كێمتر نینه‌ ژ چاكسازییا ئابوورى و جڤاكى و سیاسى به‌لكۆ تمامكه‌رێن هه‌ڤدۆنه‌.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
هندى مه‌ ل بیره‌ و مه‌ خواندى، هه‌ر ژ قۆناغا كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌ر و هه‌تا نۆكه‌، كورد د شۆڕش و راپه‌ڕیناندا بیه‌. هه‌تاكۆ ژبه‌ر ڤان هه‌مى شۆڕشان هنده‌ك كوردان ب تێكده‌ر دزانن و هه‌رده‌م ئه‌ڤێ بێبه‌ختیێ بدویڤ كوردانڤه‌ دنن. وان چ به‌لگه‌ هه‌نه‌ بۆ ڤێ گۆتنێ؟ ئایا چ راستییه‌ك بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌یه‌؟
پێدڤییه‌ بێته‌ گۆتن به‌رى مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌ك جڤاكى بیت بوونه‌وه‌ره‌كێ بایلۆژیكیه‌، و وه‌ك گیانه‌وه‌رێن دیتر، هه‌ر وه‌كى چه‌وا زانایێ مه‌زن چارلز دارڤین ئاماژه‌ى پێدده‌ت و باوه‌را وى ئه‌وه‌ ئه‌و- مرۆڤ، یێ ژ سروشتى بى، و بوونه‌وه‌ره‌كێ فیزیۆلۆژیكه‌، و مه‌ژیێ وى كۆنترۆلێ لسه‌ر ره‌فتار و كریارێن وى دكه‌ت. ده‌مێ مرۆڤ یێ دلخۆش و ئارام بیت خانه‌یێن مه‌ژیێ وى ژى وه‌كى هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌كێ دیتر و مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر دهێته‌ ئازراندن و ڤه‌دژیت و ئارام و هێدییه‌ و به‌رۆڤاژى وێ، ده‌مێ یێ تووڕه‌ و تژى كه‌ربوكین بیت، خانه‌یێن مه‌ژیێ وى شه‌پرزه‌ و ئالۆز دبن و تووشى تێكچوونێ دبن، ل دویڤدا ژى دوه‌ستن و ماندى و بێزار دبن.
له‌وما مرۆڤێ كورد ژی وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌ك ئاسایێ دیتر ل هه‌ر جهه‌كێ جیهانێ حه‌ز ژ ئارامى و ته‌ناهى و ره‌حه‌تیێ و كه‌یفخۆشیێ و ڤیانێ دكه‌ت و بزاڤێ دكه‌ت خوه‌ ژ كه‌ربوكین و خرابیێ و حه‌سوودیێ و هه‌لچوونێ و هه‌ر ره‌فتاره‌كا خراب و ئازرێنه‌ر بپارێزیتن، داكۆ مێشكێ وى یێ ئارام بیت.
به‌لێ ل ڤێرێ تشته‌ك دیتر دهێته‌ گۆڕێ و ئه‌و ژى ئاسته‌نگێن لبه‌ر تێربوون و دابینكرنا پێدڤیاتیێن (الحاجات) وینه‌. هه‌روه‌ك زانایێ مه‌زنێ ئه‌مریكى د بیاڤێ ده‌روونناسیێ دا، ئابراهام ماسلۆ، ژى د بیردۆزه‌یا خوه‌ دا ل دۆر پێدڤیاتیێن ئاماژه‌ى پێدده‌ت، مرۆڤ بوونه‌وه‌ره‌كه‌ ژ كۆمه‌كا پێدڤیاتییان پێكهاتییه‌:
پێدڤیاتیێن سه‌ره‌كى و بایلۆژیكى، وه‌كى خوارن و ڤه‌خوارن، هه‌وا و ئاڤ و سكس، و …هتد، كو كارتێكرنێ لسه‌ر مان و نه‌مانا مرۆڤان دكه‌ت و دگه‌ل گیانه‌وه‌رێن دیتر هه‌ڤپشكن د ڤى جۆرێ پێدڤیاتییان دا و پێدڤیاتیێن ئابوورى یێن وه‌كى ژێده‌رێن ژیارا خێزانه‌كێ، پێدڤیاتیێن جڤاكى وه‌كى رێزگرتن ل تاكى و بوونا وى، و پێدڤیاتیێن زانه‌كى (مه‌عریفى) و جوانیێ، وه‌كى بده‌ستڤه‌ئینانا زانستى و زانینێ، و كه‌لتوور و تام و چێژوه‌رگرتن ژ تشتێ جوان و لێكداى و بسه‌روبه‌ر و پێدڤیاتیێن ژێیاتیێ وه‌كى ژێیاتى بۆ گرۆپه‌كى و نه‌ته‌وه‌ و ئایین و پارته‌كا سیاسى، و تێدا ئه‌و تاك هه‌ست ب ئارامى و ئێكگرتنێ دكه‌ت و هه‌ست دكه‌ت ده‌مێ زیانه‌ك ب وان دكه‌ڤیت زیان دێ گه‌هیته‌ وى ژى.
یا فه‌ره‌ ئه‌ڤ پێدڤییاتییه‌ د ئاسته‌ك گۆنجایدا بهێنه‌ دابینكرن و تێركرن، به‌روڤاژى ده‌مێ ئێك یان هنده‌ك ژ وان دكه‌ڤنه‌ د مه‌ترسیێدا و گه‌ف لسه‌ر وان په‌یدا دبن یان ئاسته‌نگ لبه‌ر تێركرنا وان په‌یدا دبن، هنگى تاك تووشى كارڤه‌دانێ به‌رامبه‌ر ب ژێده‌رێ وێ ئاسته‌نگیێ دبیت، ڤێجا چ ئه‌و لایه‌ن كه‌سه‌ك یان پارته‌ك یان هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كا دیتر بیت. ئه‌ڤ كارڤه‌دانه‌ خوه‌ ب ره‌نگێن جودایێن بچویك وه‌كى خه‌به‌رگوتنه‌كێ یان لێدانه‌كا بچویك ب ده‌ستى یان پێى بیت یان هه‌لچۆنه‌ك بچویك بیت وه‌ك كه‌رب هه‌لگرتنه‌ك و یان دبیتن تووڕه‌ بیت و دبیت كارڤه‌دانێن مه‌زن بدویڤ خۆ دا بینن وه‌ك شۆڕش و راپه‌ڕینه‌ك مه‌زن ل وه‌لاته‌كێ دیكتاتۆریدا یان خۆپێشاندانه‌كا هێمنانه‌ بیت ل وه‌لاته‌كێ دیمۆكراسی دا.
هه‌كه‌ر ئه‌م پێداچوونه‌كا هویر د دیرۆكا كوردان بكه‌ین دێ بینین تژییه‌ ژ وان ره‌فتار و كریارێن دبنه‌ ئاسته‌نگ ل به‌ر تێر و دابینكرنا پێدڤیاتیێن وى یان وان كه‌سان ل گوند و باژێڕان ب گشتى.
دهێته‌گۆتن ل سه‌رده‌مێ عوسمانیان، ره‌شه‌كێن خه‌لیفه‌ى ل گۆند و باژێڕان ب زۆرى خویك ژ خه‌لكێ د ستاندن و گۆتنا ” مالێ نه‌خارى رزقێ چه‌كمه‌پۆشی یه‌” ئێكه‌ ژ وان گۆتنێن وى سه‌رده‌مێ ته‌حل بیرا مه‌ دئینن كو پشكه‌ك مه‌زن ژ رزق و قویتێ خه‌لكێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا ئوسمانیان دچوو. ئه‌وێن سه‌رده‌مێ به‌عسێ ب چاڤێن خوه‌ دیتین ڤه‌دگێڕن ل (سه‌یته‌را) سه‌رباز و زه‌لامێن رژیمێ قویتێ خه‌لكێ، ئار و تۆڤچا و شه‌كر، و …هتد، ژ خه‌لكێ دستاند و ب عه‌ردى وه‌ردكر و ب پیاڤه‌ دچوونه‌ سه‌ر.
ئه‌ڤه‌ و ژبلى وان تاوانێن دژى خه‌لكێ كوردستانێ دهاته‌كرن و ژ ئه‌نفالێن به‌عسێ بگره‌ هه‌تا به‌رزه‌كرنا گه‌نج و خه‌لكێ لسه‌ر ده‌ستێ زه‌لامێن (ئه‌منێ) و كێمیابارانكرن و تێكدانا هزاران گوند و باژێڕان و…هتد. دژایه‌تیكرنا فه‌رهه‌نگ و عه‌ده‌ت و ره‌وش و تیتالێن جڤاكى و رێگریكرن ل جێبه‌جێكرنا وان و هه‌مى ئه‌و ئاسته‌نگێن لسه‌ر ئاستێ جڤاكى و ئابوورى و كه‌لتوورى و نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و…هتد، لدژى وان دهاته‌كرن، ئه‌و ئاسته‌نگ بین ئه‌وێن نه‌دهێلان تاكێ كوردستانى ژ لایه‌نێ كه‌لتوورى و ئابوورى و نه‌ته‌وه‌یى و مادى و بایلۆژیكى و جڤاكى تێر ببیت، و بێگومان به‌رسڤا تاكێ كورد بۆ وان ئاسته‌نگان، شۆڕش و راپه‌ڕین بین لدژى ده‌ستهه‌لاتێ و ژێده‌رێ ڤان هه‌مى گه‌فان بۆ سه‌ر ژیار و مان و نه‌مانا تاكێ كورد، چونكى هه‌كه‌ر ڤى تاكى وه‌نه‌كربایه‌ دا زیانێن مه‌زنتر گه‌هنێ.
فه‌ره‌ ئه‌و لایه‌ن و وه‌لاتێن دیكتاتۆرى پێداچوونه‌كێ د سیاسه‌تا خوه‌ دا بكه‌ن و ب ڕێكێن یاسایى و دیمۆكراسى و لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانى، ئازادى، دویر ژ كه‌ربوكین و تۆلڤه‌كرن و ته‌په‌سه‌ركرنێ، سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل پێدڤیاتیێن بایلۆژیكى و مادى و ئابوورى و جڤاكى و نه‌ته‌وه‌یى و ژێیاتیێن كوردستانیان بكه‌ن، و بزان نكو كورد نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ئاشتیخواز و زه‌حمه‌تكێشن، كو دڤێت لسه‌ر بنه‌مایێن دادپه‌روه‌رى و رێزگرتنا دو ئالى و ئێكدو په‌ژراندن و قه‌بوولكرن و مرۆڤدۆستیێ و دویر ژ تووندوتیژى و خورتیلێكرنێ سه‌ره‌ده‌رى دگه‌لدا بهێته‌كرن و مافێن وان یێن سه‌ره‌كى و دستوورى و یاسایى بهێنه‌پاراستن، و برایه‌تى د گۆپیتكا خوه‌ دا بیت، چونكى هه‌روه‌كى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى زۆر جاران ئاماژه‌ى پێدده‌ت “ئه‌م د مرۆڤبوونێ دا برایێن هه‌ڤدونه‌”، و چاوا دبیت برا زۆلمێ ل برایێ خوه‌ یێ مرۆڤ بكه‌ت؟
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
د زانستێ ده‌روونناسیێ دا تیۆره‌ك یا هه‌ى ب ناڤێ بیردۆزا به‌رپرسیاره‌تیێ. ئه‌ڤ بیردۆزه‌ به‌رده‌وامییا رێبازا فه‌لسه‌فییا ئێكزێستێنشیالیزم (وجوودى) یه‌، و نێزیكه‌ ژ بیردۆزا واتا (المعنى) یا ڤیكتۆر فرانكلى..
ئه‌ڤ تیۆره‌ وه‌سا دبینیت كو ئاریشه‌ و كێشه‌یێن مرۆڤى و نه‌خۆشیێن وى یێن ده‌روونى، نه‌ ژ ئه‌گه‌رێ خه‌لكێ دیتر یان كاودانێن ده‌رڤه‌یى یێن ژیانێیه‌ به‌لكۆ به‌رۆڤاژى بۆ كار و كریار و ره‌فتارێن مرۆڤى ب خوه‌ دزڤڕن. ب دیتنا ڤێ بیردۆزێ مرۆڤ ئافه‌رێنه‌رێ هه‌ر تشته‌كى یه‌، كو د ژیانا وى دا رووى دده‌ن. ئه‌ڤه‌ ئانكۆ ژ ئه‌گه‌رێ هندێ كو مرۆڤ ب خوه‌ دروستكه‌رێ ئه‌زموونێن خوه‌یه‌، واته‌ ئه‌و ب تمامى به‌رپرسیارێ هه‌مى وان ره‌فتار و كریار و بڕیارانه‌، و هه‌كه‌ر مرۆڤ به‌رپرسیاره‌تییا وان وه‌ربگریت، دێ گه‌هیته‌ راستیان، و ژ وان وه‌هم و سه‌راب و خه‌یالێن بێ بنه‌ما رزگار بیت، ئه‌وێن وى بۆ خوه‌ دروستكرین و ب ڤى ره‌نگى دێ ژ زنجیرێن وان بیروباوه‌رێن دره‌وین رزگار بیت و بیته‌ كه‌سه‌كێ ئازاد و سه‌ربه‌ست و سه‌ربه‌رداى، كو دشێت ئه‌و تشتێ ل دویڤ حه‌ز و ڤیان و ئاره‌زوو و دلێ خوه‌ هه‌لبژێریت، ب ڤى ره‌نگى دێ بیته‌ ئافه‌رێنه‌ر و دروستكه‌رێ چاره‌نڤیسا خوه‌. ب گۆتنه‌ك دیتر مرۆڤ دشێت ئه‌وان هه‌سته‌وه‌ران ژێبگریت، یێن وى به‌ر ب به‌خته‌وه‌رى یان به‌ختڕه‌شیێ، یا چالاك و ب بزاڤبوونێ یان ماندیبوون و شه‌كتیێ ئاراسته‌ بكه‌ت.
د په‌یوه‌ندییا د ناڤبه‌را هه‌رێمێ و حوكمه‌تا ناڤه‌ندى دا، چ ل رابردووى و چ ل ماوه‌یه‌كى پێش نۆكه‌دا، ئه‌ڤ به‌رپرسیاره‌تییه‌ به‌رزه‌ بوویه‌، و حوكمه‌تا ناڤه‌ند وه‌ك پێدڤى ئه‌ركێ به‌رپرسیاره‌تییا ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه‌ ب ستۆیێ خوه‌ڤه‌ نه‌گرتیه‌، ئه‌ڤه‌ ل ده‌مه‌كیدایه‌ كو كوردان ژ ده‌رڤه‌ى مافێن یاسایى و ئاسایى و دستووریێن خوه‌، چ تشته‌كێ زێده‌تر نه‌خواستیه‌ و هه‌رده‌م به‌رپرسیارانه‌ سه‌ره‌ده‌رییا دگه‌ل كاودانێن سیاسى دا كرین، و تنێ داخوازا وان تشتان كریه‌ كو هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ دیتر ل جیهانێ دا یا ڤیاى و داخوازكرى، به‌لێ حكومه‌تا ناڤه‌ندى خوه‌ ژ به‌رپرسیاره‌تیێ ڤه‌دزییه‌ و به‌رهه‌مێ وێ ژى مه‌ ل رژێما پێشترا به‌عسا رۆخیاى و سه‌دامێ گۆڕ ب گۆڕ دیت كو چه‌ندین كاره‌سات و شه‌ڕێن مالوێرانكه‌ر و سه‌دان هزار شه‌هید و ئه‌نفال و كێمیا بارانكرن و تێكدانا سه‌دان گۆند و باژێڕێن كوردستانێ بووینه‌، كو جڤاكا نێڤده‌وله‌تى ژى خوه‌ ژ به‌رپرسیاره‌تییا وان تاوانان ڤه‌دزى و خوه‌ لێ بێده‌نگ كربوو.
به‌لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ بهێته‌ پرسیاركرن: پا چاره‌سه‌ر چیه‌؟ بۆ به‌رسڤێ ژى پێدڤیه‌ بهێته‌گۆتن: تنێ زڤڕینه‌ بۆ هه‌لگرتنا ئه‌ركێ به‌رپرسیاره‌تیێ به‌رامبه‌ر وان ره‌فتار و كریار و بڕیارێن حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ئه‌نجامدده‌ت، وه‌ك ئه‌وا د تیۆرییا سه‌ریدا هاتیه‌گۆتن.
ده‌مێ حوكمه‌تا ناڤه‌ندى ب به‌رپرسیاره‌تى ڤه‌ ته‌ماشه‌ى دۆزا ره‌وایا كوردستانیان دكه‌ت و ب ترازوویه‌كا تژى دادپه‌روه‌رى وێ هه‌لبسه‌نگینیت، دێ بینیت كو كوردان تنێ دڤێت وه‌كى هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ پله‌ ئێك بهێته‌ هژمارتن و سه‌حكرن، و وه‌كى هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك دیتر ب شانازى و سه‌رفیرازى، و ئازادى، و دویر ژ خۆسه‌پاندن، و ل سه‌ر بنه‌مایێ وى دستوورێ مه‌ هه‌میان ده‌نگێ خوه‌ دایێ، بژیت و دان ب مافێن وى یێن ده‌ستوورى بهێته‌دان و ژ زمانێ ترساندن و گه‌فان و ترش و ته‌حل دویر بیت.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى
دێنیس سوون (Dennis Coon, 1997) د په‌رتووكا خوه‌، ب ناڤێ ” بنه‌مایێن سایكۆلۆژیێ” دا، تێگه‌هێ هه‌ڤسۆزیێ ب “ئاستێ تێگه‌هشتن ژ بیروباوه‌رێن كه‌سه‌كى یان شیانا هه‌ستكرن ب هه‌ستێن كه‌س یان خه‌لكه‌ك دیتر” پێناسه‌ دكه‌ت و هه‌ڤسۆزییا دیرۆكى ژى ب “هزركرن و تێگه‌هشتن ژ ره‌وش و ئه‌زموونا كه‌سانه‌ك دیتر د قۆناغه‌كا دیرۆكیدا” دهێته‌پێناسه‌كرن.
د دیرۆكێدا نموونه‌یێن هه‌ین و ژ وان ژى نه‌ته‌وێ جۆهییان مه‌زنترین مفا ژ ڤێ چه‌ندێ وه‌رگرت و ب ڕێكا ب دۆكیۆمێنتكرن و ڤه‌گوهاستن و ڤه‌گێڕانا دیرۆكا نه‌خوه‌شى و ته‌حلى و ئه‌و زۆلم و زۆردارییا ل جیهانێ دژى وان دهاته‌كرن، نه‌خاسمه‌ ئه‌وا بناڤێ هۆلاكۆست دهێته‌ نیاسین، و تێدا نازییان ب مه‌لیۆنان ژ وان جینۆسایدكرن، شیان هه‌ڤسۆزییا دیرۆكییا تاكێن جوهى بده‌ستخوه‌ڤه‌ بینن و ببنه‌ ئه‌گه‌ر پشتى چه‌ند هزار سالان ژ ده‌ربده‌رى و ئاواره‌یى و كۆچپێكرن و ده‌رده‌سه‌ریێ ل سالا (1948) ب ئێكگرتن و براینى و ئێكرێزیێ ده‌وله‌ته‌كێ لسه‌ر ئاخا بابۆكالێن خوه‌ ئاڤا بكه‌ن و ببنه‌ ده‌وله‌ته‌كا پێشكه‌فتى و دیمۆكراسى ل ده‌ڤه‌رێ. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ گۆتاره‌ نه‌جهێ وێ گه‌نگه‌شێیه‌ ئه‌م به‌حسێ هندێ بكه‌ین ڤێ ده‌وله‌تێ گه‌له‌ك زۆردارى ل فه‌له‌ستینیان كریه‌ و گه‌له‌ك خه‌لك ژ وان كوشتینه‌ و چه‌ندین تاوانێن دژى مرۆڤانه‌ ئه‌نجامداینه‌. نه‌خاسمه‌ ل ڤێ دوماهیێ و ژبه‌ر هێڕشا حه‌ماسێ، ئه‌وان ب توندى هێڕش كره‌ فه‌له‌ستینییان، كو بوویه‌ ئه‌گه‌رێ ژناڤچوونا هزاران كه‌سان ل كه‌رتێ غه‌زه‌ى. به‌لێ ب ڤه‌گێڕانا ڤێ نموونه‌یا دیرۆكى، تنێ مه‌ ڤیا ئه‌زموونه‌كا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بنده‌ست ڤه‌گێڕین كا چاوا مفا ژ بنه‌مایێن زانستێ سایكۆلۆژیایا دیرۆكى وه‌رگرتییه‌ بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن خوه‌ یێن نه‌ته‌وه‌یى.
* * *
فه‌ره‌ كورد ژى مفاى ژ ڤێ ئه‌زموونێ وه‌ربگرن و ب ڕێكا ڤه‌كۆلینێن زانستى و ب دۆكیۆمێنتكرن و پرۆگرامێ خواندنێ ل هه‌مى قۆناغێن خواندنێ و نه‌خاسمه‌ ل زانكۆیێ، ئه‌و ئێش و ئازارێن ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن دیرۆكێ و بنده‌ستیێ و زۆلم و زۆردارییا نه‌یاران و نه‌خاسمه‌ سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسا شۆڤینى و سه‌دامێ گۆربَگۆڕ، و نه‌خاسمه‌ ژى ئه‌نفالایه‌ د ناڤ، و كێمیابارانكرنا حه‌له‌بچه‌، و …هتد، نڤشێ نۆكه‌ و ئایینده‌، یێ كو ئه‌و سه‌رده‌م نه‌دیتى، تێبگه‌هینن و وان ژى ئاگه‌هدارى وى سه‌رده‌مى بكه‌ن، و بڕێكا چاڤپێكه‌فتنێن ته‌له‌فزیۆنى و رادیۆ و سۆشیالمیدیایێ، و دویر ژ بنه‌مایێن ده‌مارگیرییا نه‌ته‌وه‌یى، و لسه‌ر بنه‌مایێن ئاشتى و براینى و پێكڤه‌ژیانێ، نیشانى ڤان نڤشێن نوى بده‌ین، ئه‌ڤ ده‌ستكه‌فتێن نۆكه‌ هه‌ین، حكۆمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و په‌رله‌مان و ئازادى و ئارامى و ته‌ناهییا نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى و سایكۆلۆژى و جڤاكى و ئابۆرى، ب هه‌وانته‌ و هه‌روه‌ نه‌هاتیه‌، به‌لكو به‌رهه‌مێ خوینا هزاران شه‌هیدانه‌، كو گیانێ خوه‌ كرییه‌ قۆربان بۆ هندێ ئه‌م ل رۆژه‌كا ته‌نا و ئاسووده‌دا بژین، و ئه‌ڤه‌ ببیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك تاكێ كوردستانێ هه‌ڤسۆزییا دیرۆكى به‌رامبه‌ر وێ خه‌لكێ و وێ قۆناغێ و قۆناغێن دیترێن دیرۆكا كوردان هه‌بیت و د زه‌حمه‌تى و خوه‌لیسه‌رى و بێده‌ستهه‌لاتى و قۆربانیدانا كوردان ل وان قۆناغان بگه‌هن و پترتر دلسۆز و خه‌مخۆرى وه‌لات و نیشتمانێ خوه‌ بن و به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و نه‌ته‌وه‌یى لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن بچویك و كه‌سۆكى ده‌ینن و نه‌هێلن ئه‌ڤ ئه‌زموونه‌ و ده‌ستكه‌فته‌ ب ئاڤێدا بچن و خوینا شه‌هیدان ب هه‌ر وه‌ بچیت. *پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
سایكۆلۆژییا پۆزه‌تیڤ (علم النفس الإیجابی) وه‌ك لقه‌كا نوى د ده‌روونناسیێ، ل قۆناغا نۆكه‌ یا ژیانێ پویته‌ى ب بابه‌تێ گه‌شبینیێ دده‌ت. گه‌شبینى وه‌ك پێناسه‌ بریتیه‌ ژ ره‌وشه‌كا خۆش یاكۆ تاك تێدا ب چاڤه‌ك ئه‌رێنى به‌رێ خوه‌ دده‌ته‌ رویدان و داهاتووى و چاڤه‌رێى تشتێن دلڤه‌كه‌ر و ئه‌رێنى و باش و ب خێروبێر و سه‌ركه‌فتنێ دكه‌ت. هه‌تاكو هنده‌ك زانا هێشتا وێڤه‌تر دچن، تایگر (Tiger, 1979) وه‌سا دبینیت گه‌شبینى پالده‌ره‌كێ بایلۆژیكیه‌ بزاڤا پاراستنا ژیانێ و به‌رده‌وامیا وێ ل نك مرۆڤان دده‌ت، پاشى وێ ب هنده‌ك كریار و ره‌فتاران دده‌ته‌ زانین كو دبنه‌ ئه‌گه‌ر تاكێن جڤاكێ بسه‌ر خه‌م و كۆڤانێن خوه‌، ئه‌وێن رۆژانه‌ تووشى وان دبن زال ببن. هه‌روه‌سا زانایێن ده‌روونناسیێ د وێ باوه‌رێدانه‌ په‌یوه‌ندیه‌كا بهێز یا هه‌یى د ناڤبه‌را گه‌شبینیێ و ساخله‌میا ده‌روونى و جه‌سته‌یى و گونجان و سازان و به‌خته‌وه‌ریێ دا.
ژبه‌ر ئالۆزبوونا ژیانێ، گه‌شبینى ل ژیانا هه‌ڤچه‌رخ ئێكه‌ ژ پێدڤیاتیێن ده‌روونى و جڤاكیێن سه‌ره‌كى. مرۆڤێ سه‌رده‌م پتر ژ هه‌ر ده‌مه‌كى پێدڤى ب گه‌شبینیێیه‌ دا بشێت خوه‌ لبه‌ر ده‌راڤێن نه‌خۆشێن ژیانێ و ته‌نگاڤیان بگریت.
ئه‌ڤرۆ گه‌له‌ك لایه‌ن دشێن كارتێكرنێ لسه‌ر ڤى بیاڤى بكه‌ن و ببنه‌ ئه‌گه‌ر خه‌لك د ژیانێ دا یێ گه‌شبین بیت یان ره‌شبین. سیاسه‌ت ئێكه‌ ژ وان ده‌رگه‌هێن رۆله‌ك به‌رچاڤ د ڤێ چه‌ندێ دا دگێڕیت، چونكى ئه‌ڤرۆ سیاسه‌ت یا بوویه‌ پشكه‌ك ژ ژیانا سه‌رده‌م و چ جه نینه‌ ئه‌ڤ لایه‌نه‌ كارتێكرنێ لسه‌ر نه‌كه‌ت. له‌وما ئه‌ركێ سه‌ر ملێن كه‌سێن سیاسییه‌ د خزمه‌تا مرۆڤاتێى دا بن، چونكى بوونا سیاسه‌تێ بێى بوونا مرۆڤان چ رامان واتایا خوه‌ نینه‌. سیاسه‌ت ب مرۆڤان سیاسه‌ته‌ و پێدڤییه‌ ئه‌ڤ دو لایه‌نه‌ د په‌یوه‌ندییه‌كا وه‌سا بن سیاسه‌تڤان د ئاریشه‌یێن خه‌لكێ بگه‌هن و وان ژ نێزیكڤه‌ بنیاسن و هه‌ست پێبكه‌ن و ب وێره‌كیڤه‌ وان بئازرینن و ب هشیارى و دلسۆزیڤه‌ رێكێ ببنه‌ وان ئاریشه‌یان و چاره‌سه‌رێن كه‌توار بۆ په‌یدا بكه‌ن. ئانكۆ ل ڤێرێ به‌رژه‌وه‌ندیێن سیاسه‌تڤانان و خه‌لكێ هه‌ڤپشك دبن، و ئارمانج ژێ تێركرن و دابینكرنا پێدڤیاتیێن هه‌ڤوه‌لاتیانه‌ بره‌نگه‌كێ دادپه‌روه‌رانه‌ و دیمۆكراسى و یه‌كسانى. د ڤێ راستێ دا گۆتارا سیاسى گرنگییه‌كا مه‌زن یا هه‌ى و ئه‌ڤ گۆتاره‌ پێدڤییه‌ خواست و داخوازیێن خه‌لكێ لبه‌رچاڤ بگریت و ب وێره‌كیڤه‌ بهێنه‌ به‌لاڤكرن، چونكى كه‌سێن وێره‌ك و ده‌ستپاكن دشێن ده‌ربڕینێ ژ كێماسییان بكه‌ن و بزاڤا نه‌هێلانا ڤان كێم و كاسییان بده‌ن، و ئێك ژ وان رێكێن سه‌ره‌كى ژى گه‌شبینییه‌.
كه‌سێن گه‌شبین دشێن گه‌شبینیێ به‌لاڤ بكه‌ن. جڤاكێن دیمۆكراسى ئه‌و جڤاكن یێن كه‌سێن گه‌شبین تێدا هلدكه‌ڤن، نه‌خاسمه‌ د بیاڤێ سیاسه‌تێ دا. سیاسه‌تڤانێن گه‌شبین هزر ڤه‌كرینه‌ و یێن د ره‌وشه‌كا وه‌سا دا بشێن ژیان و چاره‌نڤیسا خه‌لكێ بپارێزن و بگوهۆڕن، و راستییان ئاشكرا بكه‌ن و ده‌رگه‌هێ ده‌ربڕینا ئازاد ڤه‌دكه‌ت، و ل ده‌لیڤه‌ و ده‌راڤێن زه‌حمه‌ت و دژواردا هێڤى و ئۆمێدێ دئێخنه‌ د دلێ خه‌لكا خوه‌ دا، ئه‌وێن ماندى و بێزار، و وان ب دله‌كێ ڤه‌كریڤه‌ به‌ر ب ئاسۆیه‌كێ گه‌ش ڤه‌ پالده‌ت و تۆڤێ ئێكگرتن و ئێكڕێزیێ ل ناڤ وان به‌لاڤ بكه‌تن، نه‌خاسمه‌ هه‌كه‌ر ڤان كه‌سێن سیاسى رابردوویه‌ك پاقژ و تژى خزمه‌ت و قۆربانیدان لناڤ خه‌لكێ دا هه‌بیت.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ، كه‌سێن سیاسى چه‌ند پێدڤى ب شاره‌زایى د بیاڤێ سیاسه‌تێدا هه‌یه‌، هند یا پێدڤییه‌ شه‌هره‌زایى د جڤاك و بها و ره‌وش و تیتالێن جڤاكا خوه‌ دا هه‌بیت، داكو لده‌مێ پێدڤى راستگۆیانه‌ سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل خه‌لك و جڤاكا خوه‌ دا بكه‌ن، و بشێن ب گۆتارا خۆ مۆرالا وان بلند بكه‌ت و ب ڤێ چه‌ندێ كارتێكه‌رییا گۆتنێن سیاسه‌تڤانى ئاشكرا دبن و دبنه‌ جهێ باوه‌ریێ ل نك خه‌لكێ و جڤاكێ، نه‌خاسمه‌ هه‌كه‌ر ئه‌و سیاسه‌تڤان نیشتمانپه‌روه‌ر و مرۆڤدۆست و خۆڕاگر بیت و ئه‌ڤان كه‌سێن سیاسى خه‌لك هزره‌كا مه‌زن ژێ دكه‌ت و چاڤێن وان یێ ل ده‌ستێ وان، بشێن وان ژ ڤى ده‌راڤێ به‌رته‌نگ قۆرتال بكه‌ت و ب گه‌شبینییا خوه‌ ره‌شبینیێ ل نك وان نه‌هێلیت و پێكڤه‌ كاربكه‌ن بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن مه‌زن و ژیانه‌كا خۆشگۆزه‌ران بۆ خه‌لكێ و جڤاكێ لسه‌ر بنه‌مایێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى و ئه‌خلاقى و مرۆڤ ـ دۆستانه‌ و دیمۆكراسى.
به‌لێ ئه‌وێن ب ره‌فتار و گۆتارێن خوه‌ ره‌شبینیێ ل ناڤ خه‌لكێ دا به‌لاڤ دكه‌ن، ژبلى كو خیانه‌تكرنه‌ ل ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى، زۆلم و زۆردارییه‌كه‌ ل خه‌لكێ دكه‌ن و هندا دیتر خه‌لكێ بێزار و دلڕه‌ش و شكه‌ستى دكه‌ن، و ئارامى و ته‌ناهى و ئاسایشا ده‌روونى ل نك وان لاواز دكه‌ن، و نه‌خاسمه‌ ئه‌وێن نووچه‌یێن نه‌راست و شاش به‌لاڤ دكه‌ن و دبنه‌ ئه‌گه‌رێ زێده‌بوونا ره‌شبینیێ.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*

ئاخ و خاك بها و تشته‌ك پیرۆزه‌، ئه‌ڤ پیرۆزیه‌ هینگى كفش و ئاشكرا دبت ده‌مێ دبینین نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك كوردان و گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیترێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا وێ هزاران شه‌هیدان پێشكێشى ئاخ و وه‌لاتێ خوه‌ دكه‌ن و كوردستانى پیشه‌نگن و د ڤێ چه‌ندێ دا سه‌ركاروانیا مرۆڤاتیێ دكه‌ن. **** پێناسه‌یا سایكۆلۆژى بۆ تێگه‌هێ هه‌رێمداریێ (territoriality): پێكهاتیه‌ ژ هه‌ر ره‌فتاره‌ك و كریاره‌كا تاك یان گرۆپه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێ خووه‌دانبوونێ و ل دووڤ ئاستێ تێگه‌هشتنا خوه‌ ل دۆر جهه‌كێ نیشادده‌ن. زانایێن وه‌ك ئالتمان و چێمرس (Altman, I. and Chemrs, M., 1980) د به‌رهه‌مێ خوه‌ ب ناڤێ” ژینگه‌ و فه‌رهه‌نگ“ سێ جۆرێن هه‌رێمان دیاردكه‌ن: جۆرێ ئێكه‌م، جۆرێ دویێ، جۆرێ گشتى. جوداهیا د ناڤبه‌را واندا بۆ ئاستێ گرنگیا وێ هه‌رێمێ ل نك تاكى یا گرۆپه‌كێ دزڤڕت و نه‌خاسمه‌ گرنگیا گرێدایى ب ژیانێ ڤه‌. هه‌ستا هه‌رێمداریێ بۆ ئاڤاهیه‌كى و خانى زۆر یا ب هێزه‌ و هه‌رێمداریا جۆرێ دیتر و دویێ تێدا هند یا گرنگ نینه‌، چونكى كۆنترۆلا وێ هنده‌ هندى ده‌لیڤه‌ بۆ بكارئینان و مفا ژێوه‌رگرتنا وێ هه‌بت. بۆ نموونه‌ پۆلا خواندنێ یان ژۆرا فه‌رمانبه‌ره‌كێ. هه‌رێمداریا گشتى بۆ تاكه‌كێ وه‌كى هه‌ر تاكه‌كێ دیتر ژ مه‌لیۆنان كه‌سانه‌ و كۆنترۆلا وێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته‌، بۆ نموونه‌ بكارئینانا ده‌ریایى ل وه‌لاته‌كێ. هه‌رێم(territory) د ژیانا مرۆڤ ( و به‌لكو گیانه‌وه‌ران دا) گرنگیه‌ك تایبه‌ت یا هه‌ى، و دهێته‌ دیتن و حه‌تا راده‌كێ نه‌ گوهۆره‌ و مه‌زنتره‌ ژ ڤالاتیا كه‌سۆكى (personal space) كو سنوور و توخیبه‌كێ نه‌ ل به‌ر چاڤێ ده‌ورووبه‌رێ مرۆڤه‌كی یه‌، نابیت كه‌سه‌ك دیتر بێى ره‌زامه‌ندیا وى كه‌سى بێته‌ ناڤدا. بۆ نموونه‌ ده‌مێ كه‌سه‌ك بیانى یان نه‌حه‌ز بۆ سلاڤێ یان گرتنا مرۆڤى دهێته‌ ناڤ بازنه‌یێ ڤالاهیا كه‌سۆكى كارڤه‌دانێن مرۆڤان ل دووڤ كه‌سایتیا وان و په‌روه‌رده‌ و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وى به‌رامبه‌ر كه‌سێ دیتر جودایه‌. مه‌ودایێ دو كه‌سێن هه‌ڤال و هۆگر یان ئه‌ڤیندار د ڤالاهیا تایبه‌ت و كه‌سۆكى دا گه‌له‌ك كێمتره‌ ژ كه‌سێن دیتر. ئه‌م ره‌رفتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ د هنده‌ك كاودانان دا ب چاڤ د بینین:”پارككرنا ترومبێلان ل ڤێ گۆڕه‌پانێ قه‌ده‌غه‌یه‌”، یان “نابت كه‌س گلێشێ خوه‌ بكته‌ ڤى جهى”، … هتد. مه‌زنترین فاكته‌رێن حه‌ز و ئاره‌زۆیا خوه‌ ب خودانێ تشته‌كێ و جهه‌كێ زانین بۆ پێدڤیاتى و پالده‌رێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى دزڤڕن. ئه‌ڤ هه‌ر دو فاكته‌ره‌ نه‌كو دبنه‌ ده‌رگه‌ه حه‌تا كه‌سه‌ك بزاڤێ بكه‌ت جهه‌كێ كۆنترۆل بكه‌ت. هه‌تا كو ل ناڤ گیانه‌وه‌ران دا ئه‌ڤ ره‌فتاره‌ دهێته‌ دیتن. سه‌گه‌ك ب پێداكرنا میزێ ب به‌ر یان ستوون یان دیواران سنوور و توخیبێ هه‌رێمداریا خوه‌ ده‌سنیشان دكه‌ت. هنده‌ك زانا وه‌سا دبینن ره‌فتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ ل نك مرۆڤان، وه‌ك گیانه‌وه‌ران ده‌مه‌كى و بۆ ماوه‌یه‌. ژ ڤان زانایا لۆره‌نز، كو وه‌سا هزر دكه‌ت مرۆڤ و گیانه‌وه‌ر توخیبێن هه‌رێمداریا خوه‌ ژ پێخه‌مه‌ت دوورخستنا یێن دیتر ده‌ستنیشان دكه‌ن و د پارێزن. تیۆریێن فێربوونى (learning theories) ڤێ ره‌فتارێ ب به‌رهه‌مێ كارتێكرنا جڤاكى و داب و نه‌ریت و ره‌وشت و تیتال و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وێ جڤاكێ د زڤڕینن. مرۆڤ، ل دووڤ ڤێ تیۆرێ ب جڤاكیبوونێ (socialization) فێردبن كا چاوا ل دووڤ هنده‌ك قانوونان ببنه‌ خودانێ هنده‌ك جهان. گرۆپه‌ك دیتر ژ زانایا هه‌ردو فاكته‌رێن بۆ ده‌مى و فێربوونێ ب گرنگ د زانن، وه‌كى (Bell, et al, 1990). دیاره‌ هه‌ر ده‌مێ توخیبێن هه‌رێمداریا كه‌س و گرۆپ و (هه‌تا كو گیانه‌وه‌ره‌كى) كه‌ تبن گه‌فێن كه‌س یان گرۆپه‌ك دیتر، كارڤه‌دانێن جودا یێن هه‌ین، و به‌لكو بگه‌هته‌ ئاستێ توندوتیژیێ ژى، مرۆڤ ب گشتى و ل دووڤ ئه‌و ئه‌قل و مه‌ژیێ هه‌ى گه‌له‌ك پترتر د تۆخیبێن هه‌رێمداریا یێن دیتر د گه‌هن و زووى ب زووى خوه‌ لێناده‌ن تنێ ئه‌و نه‌بت یێ دوژمن یان ده‌مارگیر و ریسكگه‌را نه‌بت. مرۆڤ ل بن رۆناهیا ئه‌قلى بۆ چاره‌سه‌ریا ڤان ئاریشان په‌نایێ بۆ قانوونێن ناڤخوه‌یى یان ناڤده‌وله‌تى دبه‌ن. تنێ وه‌لات و نه‌ته‌وه‌ و گرۆپه‌ك داگیركه‌ر یان تیرۆرست نه‌بیت كو گوهداریا چو قانوون و بنه‌مایه‌كێ مرۆڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى ناكه‌ن و دبینین ئاستێ توندوتیژیێ هنده‌ك جاران خوه‌ ل هزاران و ملیۆنه‌ها كه‌سان دده‌ت، وه‌ك ئه‌وا ل گه‌ل نه‌ته‌وێ كورد یان گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیتر یێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ هاتیه‌كرن، و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنا حه‌له‌بچه‌ و جینۆسایدا شنگال و ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ پشكه‌كن ژ ده‌ربازكرنا توخیبێن هه‌رێمداریا نه‌ته‌وه‌ێن كورد و یێن دیتر ل كوردستانێ. هه‌كه‌ر ئه‌م باش هزرێ تێدا بكین و خوه‌ لێ ل گێلى نه‌دین ئه‌ڤ كاره‌ جۆره‌ك ژ ئه‌نفاله‌كا خوه‌ بخوه‌یه‌.  ل سه‌ر ئاستێ بچووك ژى ئه‌ڤ ئاریشه‌ دهێنه‌ دیتن. ئه‌ڤێن خوارێ مۆدێلێ كه‌ڤنێ ژێستاندنا گوند و مولكێ خه‌لكى بوو. بۆ سه‌دان ساله‌ ل كوردستانێ مالبات و ئویجاخ و گوندى و خودانێن ده‌ڤه‌ر و گوندێن خوه‌نه‌، لێ هنده‌ك جاران هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ئه‌و توخیبێن پێدڤى بوویه‌ ل به‌رچاڤوه‌رگرن، ب زۆردارى و زاڵمانه‌ ده‌ربازكرینه‌ و بینه‌ ئه‌گه‌رێ داگیركرنا وى گوندى و وێ ده‌ڤه‌رێ، و تێكدانا وێ و كوشتن و كۆچپێكرنا ئاكنجیێن وێ و هه‌ر ده‌نگه‌كێ نه‌رازى ل سه‌ر ڤێ كریارا دڕندانه‌. جاران ئه‌ڤ داگیركه‌ره‌ ب ڕه‌نگێ پلاندارشتى یان ژ نیشكه‌كێڤه‌ ئه‌ڤ كاره‌ دكر. ب سه‌ر وى گوندی دا دگرت و هه‌مى دكوشتن یان ب جۆته‌كێ كێلانێ جاره‌ك دو جاران خودانێ وێ یێ سه‌ره‌كى د جه‌ڕباند هه‌كه‌ر كه‌سه‌كێ زۆردار و بێبه‌خت بایه‌ دبیت خودانێ گودانى ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا گیانێ خوه‌ ده‌ست ژ وى جهى و زه‌ڤى و شۆڤێ به‌ردابایه‌، و هه‌كه‌ ده‌نگ كربایه‌، دبیت ئه‌ڤێ داگیركه‌ر یان گه‌فێن خوه‌ زێده‌تر بكه‌ت و كوشتنێ بكه‌ت یان هه‌كه‌ر كۆلافه‌ و ترسنۆك بایه‌ ب هێجه‌تان خوه‌ ژ وێ ئاریشێ دابایه‌ پاش، یان وه‌كى مه‌زن دبێژن:”هه‌كه‌ر دیت ئه‌زم هه‌كه‌ر نه‌دیت دزم”! و یان گه‌له‌ك جاران ئه‌و زه‌ڤى ب بهایه‌ك كێم یان ب خورتى ژ خودانێن وان ستاندینه‌ و گه‌له‌ك ژ وان ژى فه‌له‌یێن خوه‌جهى بینه‌ كه‌ كوردێن ره‌سه‌نن و ل دووڤ ژێده‌ران تنێ ئایینێ وان مه‌سیحیه‌. هه‌تاكو نوكه‌ ژى دوینده‌هێن وان دان ب هندێ ناده‌ن كو ئه‌و زه‌ڤى و گوند نه‌ یێ بابۆكالێن وانن به‌لكو یێن ژ خه‌لكێ هاتینه‌ ستاندن و دزانن ژى خه‌لكێ خودانێ وى عه‌ردى یێ ل سه‌ر ده‌ستێ مرۆڤێن وى و بابێ وى هاتینه‌ كوشتن و ده‌ربه‌ده‌ركرن لێ نه‌ك ده‌ستان ژێ به‌رناده‌ن، به‌لكو هنده‌ك ژ وان ژ بابۆكالێن خوه‌ زالمتر ده‌ركه‌تینه‌ و نوكه‌ هه‌مان هزرێ ب ناڤێ قانوونى و سیاسى ئه‌نجامدده‌ن. راستى ژ لایه‌كیڤه‌ گریا مرۆڤى بۆ خوه‌ و خه‌لكێ خوه‌ دهێت ژ به‌ر ڤان زۆرداران و ژلایه‌ك دیترڤه‌ كه‌نیا مرۆڤى ب ئاقلێ وان دهێت و بیرا مرۆڤى ل هندێ دهێت ڤى ئه‌ردى و ئاخێ هزاران مه‌لیۆن ساله‌ هزاران هزارێن وه‌كى وان داعویراین و بۆ كه‌سێ نه‌مایه‌ و هێشتا ئه‌ڤ توخمه‌كه‌سه‌ بۆ خوه‌ وانه‌ى وه‌رناگرن و دبت بۆ بۆسته‌كا ئاخێ و زه‌ڤییه‌كا كۆ نه‌ مافێ وى و نه‌ مایێ وى تێدچت كه‌سانه‌كێ ژى ب نه‌مه‌ردى بكوژت. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه‌ بى و چاوا ژ (عه‌زابا وژدانا) خوه‌ قۆرتال بى. به‌دبه‌خت تو بۆ كێ وى كارى دكى؟   یان مۆدێله‌ك دیتر ئه‌وبى دا ل سنوورێ وى گۆندى كوتانه‌كێ بخواستن یان هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت دروست كه‌ت و پشتى چه‌ند سالان چه‌ند دیده‌ڤان خوه‌ ل ئاقارێ وى گوندى و پاشى ده‌ست ده‌ینانه‌ سه‌ر یان بناڤێ چه‌رێ و ب هێجه‌تا نه‌بینا چه‌رێ و ژ ده‌ستدانا ته‌رشوته‌والێ خوه‌ و چه‌راندنا په‌زى. و ره‌شه‌كێن خوه‌ لخوه‌ كۆم كه‌ت و خوه‌ كه‌ته‌ خودانێ وى جهى. نموونه‌ بۆ ڤێ داگیركرنا هه‌رێمداریێ ل هه‌رێما كوردستانێ هند گه‌له‌كن كۆ دبیت هه‌كه‌ر پشتى گه‌فێن دوژمنى و داعش و به‌عسێ ب مه‌زنترین دربێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ ڤێ هه‌رێمێ بهێته‌ هژماركرن. ل سه‌ر ده‌مێ به‌عسێ، وه‌كى سال و چه‌رخێن به‌رێ، كو قانوونێن دارستانێ ب سه‌ر هه‌رێمێدا زال بى، ئه‌ڤ دیارده‌ د مه‌زنترین ئاستێ خوه‌ دا بوویه‌. نوكه‌ هزاران كوشتى، به‌رزه‌، ئاواره‌، په‌ریشان و نه‌ساخ و هزاران گوندێن چۆل و وێران ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌نه‌، نه‌ چونكى هێز و گه‌ریلایێن په‌كه‌كێ و جه‌ندرمێن تورك یان سۆپایێ پاسداران ل وى جهى شه‌رى دكه‌ن یان ل بن ده‌ستێن داعشێ و… هتد، دانه‌، به‌لكو چونكى هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ب زۆردارى ئه‌و كاره‌ساته‌ ئافراندینه‌ و كه‌س نینه‌ د هه‌وارا وان كه‌سێن بووینه‌ قوربانى بچن. چونكى زۆرداران هه‌رده‌م هنده‌ك ره‌شه‌كێن د ناڤ داموده‌زگه‌هێن میرى و سیاسى و حزبى و قانوونى دا یێن بۆ خوه‌ راكێشاین دا ل ده‌مێن زۆرداریا وان بۆ وان پنى بكن و ڤه‌شێرن یان پشتا وان بگرن. ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین زیانا سیسته‌مێ جڤاكیا مه‌یه‌ و مه‌زنترین گورزه‌ ل په‌یكه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ و مافێن مرۆڤاتیێ و به‌ر ب جڤاكه‌كێ دامه‌زراوه‌یى چونێ یه‌. دلێ هزاران كه‌سان ژ ده‌سهه‌لاتا سیاسى شكایه‌ چونكى داگیركه‌رێن گوند و وارێن وان نوكه‌ ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتێ د بلندترین ئاستێ ده‌ستهه‌لاتێ دایه‌. گه‌له‌ك ژ وان پشكداریا سیاسى د هه‌لبژارتن و بزاڤێن دیترێن سیاسى، ئه‌وێن ب هێڤێنێ دیمۆكراسیه‌تێ ل هه‌رێمێ دهێنه‌ هژمارتن، ناكه‌ن ژبه‌ر ڤێ ئه‌گه‌را ل سه‌رى هاتیه‌ گۆتن. وه‌ك ڤه‌كۆلینێن بسپۆرێن ده‌روونناسیێ ل هه‌رێما كورستانێ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیێ ده‌رخستى دویره‌په‌رێزیا سیاسى ل نك گه‌له‌ك كه‌سان ژ ئه‌گه‌رێن هه‌بوونا فاكته‌رێن وه‌كى نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆردارى و نه‌یه‌كسانیێ و گه‌نده‌لیێ بوویه‌ و ئه‌ڤ داگیركرنا هه‌رێمداریا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن و گوندان ل سه‌ر ده‌ستێ هنده‌ك داگیركه‌رێن ناڤخوه‌یى ل ده‌ڤه‌رێ پشكه‌كه‌ ژ وێ گه‌نده‌لیێ. هزاران كۆڕێن ژ ڤى بابه‌تى ل شه‌رێ دژى داعش و به‌عسێ، و بۆ پاراستنا ئاخا كوردستانێ خوه‌ كرییه‌ قوربانى، لده‌مه‌كێ گۆندێ وى بخوه‌ ل بن ده‌ستێ نیمچه‌ داعش و به‌عسیه‌ك دیتره‌، یێ سه‌رده‌مه‌كى بابۆكالێن وى و ئه‌و بخوه‌ ژ به‌ر ده‌ستێن وان ره‌ڤین و به‌لكو بزاڤا كوشتنا وى هاتبته‌كرن و وه‌ك سه‌دان كادرێن ب ڤى ره‌نگى هاتینه‌ شه‌هیدكرن و هه‌تا نوكه‌ ژى مافێ وان نه‌هاتیه‌ ستاندن. یا فه‌ره‌ و پێدڤیه‌ ده‌ستهه‌لاتا سیاسیا هه‌رێما كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ كابینه‌یا نوى یا حوكمه‌تێ، كو جهێ ئومێدا گه‌له‌ك كه‌سانه‌، د پرۆگرام و هه‌وا چاكسازیا خوه‌ دا ئاڤره‌كێ ل ڤى بابه‌تى بده‌ت و بدووماهیئینان ب ڤان جۆره‌ داگیركرنا زۆردارانه‌، متمانه‌ و باوه‌ریێ بۆ هزاران كه‌سێن كو مافێ وان ل سه‌ر ده‌ستێ چه‌ند ده‌ه كه‌سان هاتیه‌ خوارن، بزڤرینن. ب پشتگرێدان ب قانوون و نه‌خشه‌یێن جوگرافیایى یێن كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ ئێكه‌م سالێن دابه‌شكرنا گوند و وار و چیا و نهالێن ده‌ڤه‌رێ و كه‌سێن ره سپى و باوه‌رپێكرى و لیژنه‌یێن تایبه‌ت و دوور ژ بنه‌مایێن عه‌شایرى و خزمخزمانێ و و به‌رژه‌وه‌ندیێن بچووك و به‌رته‌نگ و كورت مه‌ودا، و دوور ژ هه‌ر یارى و فرت و فێلێن قانوونى و عه‌شایرى و هۆز و ئویجاخكانێ، و ل بن سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا ده‌ستهه‌لات و حوكمه‌تا هه‌رێمێ دشێت دووماهی ب گه‌له‌ك ژ ڤان ره‌فتارێن داگیركه‌رانه‌ بهێت ئینان و نه‌خاسمه‌ ل سالێن داهاتى و ژ ئه‌گه‌رێ باشتربینا كاودانێن سیاسى و جێگریا وێ و پاشڤه‌كێشانا هێزێن داگیركه‌رێن په‌كه‌كێ و تورك و بیانى و بلندبوونا بهایێ فێقى و به‌رهه‌مێن خومالى و كشتوكالى، خه‌لكه‌ك زێده‌تر ژ جاران دێ ل گوندێن خوه‌ زڤڕن و ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئاریشه‌ هۆسا نه‌چاره‌سه‌ركرى بمینن دوور نینه‌ كاره‌ساتێن وێ ژ ئه‌نفال و داعش و… هتد، كێمتر نه‌بن. چونكى ئاخ و وار ل نك تاكێ كوردستانێ پیرۆزه‌ و چ هێز و كه‌سێن داگیركه‌ر قه‌بوول ناكه‌ت، و ئه‌ڤه‌ دزییه‌ك مه‌زنه‌ و دژى بها و بنه‌مایێن كورده‌واریه‌ و وه‌ك جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى د فه‌رمووت “پێدڤیه‌ بهایێن ره‌سه‌ن بزڤڕن”. ئه‌و بهایێن ره‌سه‌ن ئه‌ون یێن رێبازا بارزان ل سه‌ر هاتیه‌ ئاڤاكرن و پێكهاتیه‌ ژ پاراستنا وان مرۆڤێن خوه‌ دایه‌ به‌ر سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا دانوستاندنا مافێ وانه‌ ژ زۆرداران و قوتابخانا بارزان د ڤێ چه‌ندێ دا یا پێگۆتی یه‌. ئه‌ڤ كاره‌ ژى تنێ ب رێیا ده‌سته‌یا ده‌سپاكیێ یان كۆمیسیۆنه‌كا تایبه‌ت و نهێنى و باوه‌رپێكرى و وێره‌ك و بێلایه‌ن دهێته‌ بجهئینان، حه‌تا ڤان جۆره‌ ئاریشه‌ و زێده‌گاڤیا په‌یدا و ئاشكرا بكت و دووڤداچوون و چاره‌سه‌رى بۆ بهێته‌كرن. *بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژیك ل زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كه‌ ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه‌ دكه‌ڤنه‌ د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه‌ كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه‌ ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه‌، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه‌: میدیایى، و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه‌ نیاسین، كه‌ ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و ل نك ڕووبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه‌ و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه‌ زانین، و ئه‌و جهه‌ یێ كۆ ڕۆسى نۆكه‌ وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه‌ زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كۆ كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه‌ ژى یێن ماین ( به‌ردعێ یان بردۆا ) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه‌ و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه‌ عه‌ره‌بكریه‌ (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه‌ كه‌ ” ئاران ” ب ناڤه‌كێ وه‌كى ” ئاسى ” دهێته‌ شوبهاندن، كه‌ وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى ” هۆزێن بیابانى بووینه‌ ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریاینه‌. چونكى هه‌موو ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نڤشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه‌ ل ده‌ڤه‌را ” خۆته‌ن ” و ” توومه‌شق” و قه‌فقاسییا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانییان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى ” ییا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه‌ گرێداى، یێن كو وێژه‌ و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه‌. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێ دا، پشكه‌ك بى ش ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه‌ ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن و به‌رده‌وام ل گه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه‌ د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه‌ ل رۆمیان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانیا پاره‌یێ ب ناڤێ خوه‌ ل خۆراسانا نۆكه‌ به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس(Kurs) هه‌تا یێ هاتیه‌ كوردستانا نۆكه‌ و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكۆ عه‌بدۆلعه‌زیم ره‌زائى بسپۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه‌ یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نوكه‌ ب ناڤێ سیستان دهێته‌ نیاسین ئێك ژ وان جهانه‌ د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دوویێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زایینێ، سكائى چوونه‌ وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هات گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنۆرێ خوه‌ ڤه‌گۆهاستنه‌ ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه‌ ئاڤاكرن و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه‌ ئه‌و ” ئاس” نوكه‌ ب ناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه‌ نیاسین كه‌ ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه‌ و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه‌ ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه‌ و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه‌. دهێته‌ گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه‌ ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕووبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان ب ڕێیا وى گه‌لى دڕێژنه‌ زێیێ بچووك و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه‌ ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه‌ دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جۆهى (یوسفۆس فلافیۆس )( 37 ـ 101 ز. ) ڤه‌دگێڕیتن كه‌ ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمیان دكرن، و هنگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشۆرێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه‌ و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیت زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، و كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكو زمانێ جۆهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسییا) دكه‌ڤیته‌ د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كۆ ئه‌و ژى د ڕاستایا خوه‌ دا یێن د گرووپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا ( 3: 67 ). ئه‌ڤ كۆرتیا مه‌ ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه‌ دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه‌ ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كو پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه‌ رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه‌ یا مه‌ ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه‌ ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه‌ و هه‌تا نوكه‌ ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه‌ و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه‌ ڤه‌گوهاستن. هه‌تاكو دهێته‌ گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نوكه‌ هاتینه‌، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه‌ دهژمێریت. له‌وما پێدڤییه‌ مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته‌ وانه‌ و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه‌ بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه‌ و ب دووروویێ خوه‌ بكه‌ته‌ خوه‌دانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه‌ بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایان ل جوداهیان بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته‌ پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه‌ بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه‌ سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خوه‌ یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده‌ و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته‌ ئاڤاكرن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ئارمانجه‌ یا سه‌ركرده‌ و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆ، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نوكه‌ پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن و هه‌ر مرۆڤ، بچووك و مه‌زن، یان سه‌ركرده‌ و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه‌، ب هه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئایینى و…هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته‌ ئاسته‌نگ ل به‌رده‌م ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه‌ و چ جاران ناهێته‌ به‌خشین و لێبۆردن. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه‌. هه‌ر نه‌ته‌وه‌ و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه‌ “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه‌ بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستیا وان مرۆڤێ ئێخستیه‌ د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێ دا. ها ئه‌ڤه‌ هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه‌ و هند مه‌زنه‌ دێ پریشكێن وێ ب سه‌ر مه‌ دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفنبلندیێ هێدى كار گه‌هانده‌ هندێ مرۆڤى بهایێ خوه‌ نه‌مایه‌. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ژ كیڤه‌ هاتیه‌. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ژ ڤان هه‌موو شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه‌ و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئایینى بگره‌ هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زووتر یێ دیتر ژناڤ ببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه‌ بێ بهاترین تشت. ل ڤێ دنیا خرابینى َهنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خۆنه‌. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه‌ تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1-( بووره‌كه‌یى) صفى زاده‌، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله‌ ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله‌ ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه‌، جامعه‌ بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه‌ فی حچارات الشرق القدیم، القاهره‌.

به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
(سایكۆلۆژیایا پیشه‌یى و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
مانشیت
(دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێن دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن)
هه‌رچه‌نده‌ ڤه‌كۆلینێن زانستى و بیردۆزێن هه‌لبژارتنا پیشه‌یى یێن وه‌ك ئان رۆى (Ann Roy)، جۆن هۆلاند (John Holland)، و جینزبێرگ، دۆناڵد سۆپێر، فرانك پارسۆنز، ڤیلیامسۆن و سترۆنگ و كیۆدۆر و …هتد و تیۆرێن سایكۆلۆژیێ یێن ماسلۆ، رۆجێرز، فرانكل، و …هتد، تاكێ مرۆڤى و كه‌ساتیا وى د ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژیانا پیشه‌یى و كاریدا ب گرنگ دبینن و رۆلێ وێ، هه‌ر ژ زارۆكینى حه‌تا پشتى هنگى ژى بۆ سه‌ركه‌فتنێ ب فه‌ر دزانن، لێ پا تشتێ هه‌ى نه‌د ده‌ستێ مرۆڤیدایه‌، به‌لكۆ كه‌سێن دیتر كۆنترۆل دكه‌ن. پاله‌ چه‌ندێ رژد و پاقژ و دلساف بیت، به‌لێ كه‌سه‌ك و هێزه‌ك دیتر وى ڤاڕێ و ڤاژێله‌دكه‌ن.
[راسته‌ ئه‌ڤ گۆتاره‌ نه‌ بۆ مه‌تحۆكیێ ژ ڤى پرۆگرامى هاتیه‌ ته‌رخانكرن، لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ ده‌ستخۆشى لێ بێته‌كرن و ل وێ كۆما ل دووماهی به‌رنامێ وێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا گه‌له‌ك راستى داینه‌دیاركرن و گازندێن وان ژ هه‌مى لایه‌كیڤه‌ و نه‌خاسمه‌ پووته‌دان ب كه‌رتێ تایبه‌ت و ئاڤه‌دانكرنا پرتووكخانه‌یێن گشتى، فاكۆلتیه‌ك سه‌ر ب زانینگه‌هه‌كا وه‌ك زاخۆ یان دهۆك یان هیچ نه‌بت په‌یمانگه‌هه‌ك، ڤه‌كرنا كارگه‌هه‌ك بۆ كۆمپووتكرنا فێقیێ ده‌ڤه‌رێ و رێگریكرن ل رزینا وى فێقیێ هند زه‌حف و مشه‌ لبنێ دارا، و …هتد، ژ پێخه‌مه‌ت راكێشانا گه‌نجان جهێ ئافه‌رینێ و ده‌ستخۆشیێ یه‌] لێ ئه‌وا سه‌رنجڕاكێش بى راشكاوبوونا خۆدانێ پرۆگرامى بى دڤیا وێره‌كیێ بدته‌ وێ كۆمێ و ب پرسیارا ” پێدڤیه‌ چى بێته‌كرن؟” ئه‌و پالددان به‌رسڤه‌كێ بده‌نه‌ وى و ب ڕێیا وى به‌رنامه‌ى و كه‌ناڵى بگه‌هیننه‌ گوهێن لایه‌نێن به‌رپرسیار. به‌رسڤ هه‌مى باش بین. به‌لێ پێدڤى بوو پرسیار نه‌ ب وى ره‌نگى بایه‌، به‌لكۆ هۆسا بایه‌:”پێدڤیه‌ چ نه‌هێته‌كرن؟”
بۆ هندێ رۆهنتر ببیت دبیت ئه‌ڤ نموونه‌ یا گۆنجاى بیت. كه‌سه‌كێ نێزیكى وێ ده‌ڤه‌رێ، ئیبراهیم حه‌جى محه‌مه‌د نه‌رمكى، ژ زارده‌ڤێ خوه‌دانێ ڤێ روودانێ ڤه‌دگێڕت ساله‌كێ خزمه‌كێ وى ژ گۆندێ “چه‌لكێ”، ژ وان كه‌سێن چۆینه‌ وه‌لاتێن رۆژئاڤا، ده‌لیڤه‌كى دبینت و خوه‌ دگه‌هینته‌ كوردستانێ دا هزره‌كا پاقژ بكته‌ پرۆژه‌كێ خێرێ بۆ وێ ده‌ڤه‌رێ، و بۆ هه‌مان مه‌به‌ستا سه‌رى كۆمپانیه‌ك و كارگه‌هه‌كا كۆمپووتا ل وێرێ ڤه‌كه‌ت. فه‌رمانبه‌ره‌كێ ئاست بلند ل ده‌زگه‌هه‌كێ میرى یێ په‌یوه‌ندار ل به‌ر وى دبیته‌ ئاسته‌نگ، تنێ رێك ئه‌و بى وى كه‌سى بكه‌ته‌ هه‌ڤپشكێ خوه‌، بێى هندێ ئه‌ڤ كه‌سه‌ هیچ پشكداریه‌كا دارایى بكه‌ت! خودانێ پرۆژه‌ى ب ڤێ چه‌ندێ دلگران دبیت و خوه‌ ڤه‌دكێشت و رێیا خوه‌ دگرت و دچته‌ هه‌نده‌ران و ل وێرێ كۆچا داویێ دكه‌ت. خه‌ونا وى یا پیرۆز ژبه‌ر زێده‌خوازیه‌كا نه‌دادپه‌روه‌رانه‌ و نه‌ره‌وا دهێته‌بنئاخكرن، بێگۆمان سامانێ وى ژى بۆ رۆژئاڤایان ما، و ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا نه‌بى كارگه‌هه‌ك سه‌دان ده‌رچوویێن گه‌نج بێخیته‌ د كاریدا و ب هه‌بینا وى پیشه‌ى، بشێن پاشه‌رۆژا خوه‌ و ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ و جیهانێ گه‌ش بكه‌ن، به‌لكو دبت هنده‌كا به‌رێ خوه‌ دابت ده‌رڤه‌ و به‌لكۆ ژى هنده‌ك ل ده‌ریایێن وێ خه‌ندقیبن.
زێده‌خوازیا هنده‌ك مرۆڤان، ل بن هه‌ر ناڤونیشانه‌ك، ب ناڤێ ئاینیى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، …هتد، هه‌رده‌م ئاسته‌نگێن پێشكه‌فتنا ده‌ڤه‌ر و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتان بوویه‌. وان ده‌لیڤه‌ بۆ پت پت و گازنده‌یێن بێسنوور خوه‌شكر. ئه‌و ساخله‌تێ ناوازه‌ د ژیانا گشتى و سیاسى و ئایینى و … هتد، دا ژێده‌رێ نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆرداریێ و په‌یدابوونا مرۆڤێن لاداى و سایكۆپات و هۆڤ و دڕنده‌ بوویه‌، چونكو ب وێ نه‌دادپه‌روه‌ریا ئه‌و كه‌سێن زێده‌خواز، دروست دكه‌ن بێزارى، ره‌شبینى، نامۆبوون و خه‌ریبییا سایكۆلۆژى و جڤاكى، … هتد، د ناڤ تاكێن جڤاكی دا په‌یدا و به‌لاڤ دبت و ب سه‌دان كه‌س بۆ تۆلڤه‌كرنێ ژى بت په‌یوه‌ندیێ ب رێكخراوێن توندهاژۆ و تیرۆریست و ئۆپۆزسیۆنێن ئاژاوه‌گێڕ و به‌رهه‌لستكار دكه‌ن. به‌رهه‌لایى زێده‌ دبت. ئارمانجێن نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌یى دكه‌ڤنه‌ د مه‌ترسیێ دا. خه‌لك و نه‌ته‌وه‌ و دوژمن ب سه‌ر مه‌دا زال دبن، كاره‌سات و ئه‌نفال و شنگال و حه‌له‌بچه‌ و گه‌رمیان و 16 ئۆكتۆبه‌ر و …هتد، دروست دبن. بلا ڤه‌كۆلین بێنه‌كرن كا چه‌ند ئه‌و كاره‌سات به‌رهه‌مێ ڤان جۆر ره‌فتار و كریارێن كۆژه‌ك بووینه‌ یان نه‌.
ئه‌ڤ ره‌فتارێن زێده‌خوازى لنك ڤان مرۆڤان تێر نابن، و ئه‌و ل بن ناڤێن دیمۆكراسیه‌تێ و ئازادیێ رێكێ ل ئازادیا مرۆڤان دگرن و قانوون و بنه‌مایێن دیمۆكراسیه‌تێ پێشێل و بنپێ دكن، و هزاران پرۆژه‌یێن هۆسا یێن گرنگ و فه‌ر دكه‌نه‌ قۆربانیێ حه‌زێن تێرنه‌بوویێن خوه‌، هزاران كه‌سان به‌ر پێیێن خوه‌ دا دده‌ن و بێگۆمان سروشت گه‌له‌ك دادپه‌روه‌ره‌ و” یا ڤى ده‌ستى ل وى ده‌ستى ناهێت” و بۆ كه‌س ش مه‌ نامینیت. هه‌تا هه‌كه‌ر سه‌ركرده‌یێ وى نه‌ته‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و دلسۆز، به‌لكۆ فریشته‌ ژى بیت، به‌لێ ئه‌و “نه‌ تاڤه‌ بدته‌ ئۆممه‌تێ”، پێدڤییه‌ هه‌ر كه‌سه‌ك ل هه‌ر پله‌ و پایه‌ و جهه‌كى كار بكه‌ت، هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ ب ستۆیێ خوه‌ ڤه‌بگرت.
به‌لێ پێدڤى بوو پرۆدیووسه‌رى ب ڤى ره‌نگى پسیار كربایه‌، نه‌ك وه‌كى وى كرى. دادپه‌روه‌رى سه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ یه‌. ئه‌ڤرۆ جیهان یا ل بن گه‌فێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بنئاڤ دبیت. هه‌مى جیهان یا بوویه‌ پێخوارنا هنده‌ك نه‌دادپه‌روه‌رێن خۆپه‌رێست، كو بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ل بن ناڤێن جودا، هنده‌ دێ سه‌رێ مرۆڤاتیێ و شارستانیه‌تێ خۆن. هوون بۆچى ناچن و شوونا هند ده‌م كۆشتن ب نه‌دادپه‌روه‌ریێ، دیرۆكێ بخوینن دا ببینن هزاران شاه و پاشا و مه‌لیك و قه‌یسه‌ر و شاهینشاه و تزار و دووك و …هتد، ب وان هه‌مى زێڕ و زیڤ و شكۆ و مه‌زناهیێ و …هتد، كیڤه‌چوون و چى دگه‌ل خوه‌ بر؟
ده‌ڤه‌ر و كوردستان، ئه‌و به‌هشته‌ یا دشێت ل داهاتوو، چه‌نده‌ها مه‌لیۆن مرۆڤان ژ هه‌مى نه‌ته‌وه‌ و ئۆل و نه‌ژاد و ره‌نگ و زمان و باوه‌ر و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ خودان بكه‌ت و نانه‌كێ بده‌ته‌ زكێ برسیێ هه‌میان، ب مه‌رجه‌كى دادپه‌روه‌رى سه‌روه‌ر بیت نه‌ك یاسا. دادپه‌روه‌رى و ئه‌ز و تو و یێ دى قانوونێ دده‌ینین، نه‌ك كه‌سه‌ك و جهه‌ك و ژێده‌ره‌ك دیتر. بۆچى مرۆڤایه‌تى نه‌شێت خوه‌ ژ خورافاتێ و زێده‌خوازى و زێده‌گاڤیێ قۆرتال بكه‌ت، و بگه‌هیته‌ وى ئاستى بزانت یه‌زدانێ مه‌زن و سروشتى عه‌قل و هه‌ست و سۆزێن داینه‌ مرۆڤى، دا ژ گیانه‌وه‌ران بێته‌جۆداكرن. ئه‌ڤه‌ هزاران ساله‌ په‌یامبه‌ر و رێبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانا ڤێ دكن و دبێژن دا “بكه‌نه‌ گۆهارك و بكه‌نه‌ گۆهێن خوه‌”، به‌لێ چ رۆژا وێڤه‌تره‌ كمباختره‌. ل ڤێ ململانێیا نه‌ سه‌ر دیار و نه‌ بن، د ناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێز ل ده‌ڤه‌رێ، باشه‌ هه‌كه‌ر هێشتا هنده‌ك ب ڤان ئاسته‌نگێن سه‌رى مه‌ تێببه‌ن، دێ حالێ مه‌ و زارۆیێن مه‌ چ بیت؟ چاوا دێ شێین خوه‌ ل به‌ر بگرین؟ كى دێ فریادره‌سێ ئه‌ڤێ خه‌لكێ بیت؟ پێشمه‌رگێ كوردستانێ، پشتى هزاران شه‌هید و برینداران چ ل سه‌ر خوه‌ نه‌هێلا و جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر ریفراندۆمێ بۆ تاپۆكرنا ئازادیا ڤى نیشتمانى و هه‌مى ئاكنجیێن وێ بێى جوداهیا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و سیاسى، شیا به‌رهه‌نگارى حه‌زێن نه‌حه‌زان ببیت و دبیت كه‌سه‌كى پشتى هنگى نه‌شیابایه‌ وى كارى و بڕیارا زه‌حمه‌ت بجه بینیت و خه‌لكه‌كێ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا ئازادیا خوه‌ و زارۆیێن خوه‌ ژ دل ده‌نگ دا” به‌لێ”، ڤێجا دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێ دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن. پێدڤیه‌ ئه‌و ده‌ستان ژ وێ ره‌فتارێ به‌رده‌ن، دا خه‌لك زێده‌تر ئازارێ نه‌كێشت و بشێن خوه‌ ل به‌ر ڤێ تیڤانا مه‌زن بگرن یاكو ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابووى و هه‌مى جیهانێ شه‌ڕێ مان و نه‌مانا خوه‌ ئینایه‌ سه‌ر گۆهێن مه‌، هه‌تا كو راوستت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

مریێن ساخ و ساخێن مرى
( سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كاریا فرۆیدى)
د.نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
رێباز و قوتابخانێن ده‌روونناسیێ مرۆڤان ل دووڤ ساخله‌تێن ده‌روونى، جه‌سته‌یى، وژدانى، هه‌لچوونى و ب جۆر و ره‌نگێن جودا دابه‌ش و پۆلین دكه‌ن. ل تیۆره‌كا وه‌ك ئێنیگرام (Enneagram theory) دا، نۆشدارێ ده‌روونیێ ئه‌مریكى، كلۆدیۆ نارنجۆ ل دۆر گه‌له‌ك جۆرێن كه‌ساتیێ دكه‌ت، بۆ نموونه‌ كه‌ساتیا چاكساز و بۆ نموونه‌ ئاماژه‌ى (وۆلت بێرك رائۆل)، كه‌ساتیێ جوهى دكه‌ت یێ مال و سامانێ خوه‌ هێلاى و خزمه‌تا وان جۆهیان دكر ئه‌وێن ژ ده‌ستێ نازیا قۆرتالبووى، و مه‌هاتما گاندى، ئه‌وێ بۆ سه‌ربخۆیا هندستانێ، خێزانا خوه‌ هێلاى. خودانێ ڤێ كه‌ساتیێ شیانا كۆنتۆلا خوه‌ یا هه‌ى، نموونه‌ینه‌، حه‌ز ژ باشتركرنا ره‌وشا ژیانا خه‌لكى دكن، رێكخستى دژین، هه‌ستیارن، زانا و كه‌توارن، ل سه‌ر پره‌نسیپێن جێگیر ره‌فتار دكه‌ن. سه‌ركردێن كوردان ب ڤى ره‌نگى هه‌بینه‌. شێخ عه‌بدولسه‌لام و بارزانیێ نه‌مر بۆ گه‌هاندنا ده‌نگێ نه‌ته‌وێ خوه‌ رێیا مانونه‌مانێ هه‌لبژارت و هزاران كیلۆمتر رێك ده‌ربازكرن. سایكۆلۆژى سه‌دان ساله‌ بزاڤا پۆلینكرنا كه‌ساتیا مرۆڤان ددت. زێده‌گۆتن نینه‌ هه‌كه‌ر بێژین زه‌رده‌شتێ میدى، پیشه‌نگێ ڤێ كاروانێ یه‌، چونكى وه‌ك فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، فریدریك نیچه‌، دبێژت:” ئێكه‌م ده‌روونناسێ جیهانێ یه‌”. پۆلینكرنا دووانیا زه‌رده‌شتێ ئه‌شوویێ سپیتمان، به‌رى پترتر ژ 2500 سالان، هێڤێنێ گه‌له‌ك ژ پۆلینكرنێن نوكه‌یه‌. ئه‌ڤ هه‌مى جۆره‌ پۆلینكرنه‌ نیشادده‌ن هه‌ر گرۆپه‌ك د هنده‌ك ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیا وه‌كهه‌ڤن. دبیت ئه‌ڤه‌ ده‌رگه‌هه‌ك بیت مرۆڤان ب ڤى ره‌نگى ب سه‌ر دو گرۆپان دابه‌ش بكه‌ین:
1ـ گرۆپێ ئێكه‌م یێ دشێت ناڤێ “مریێن ساخ” بۆ وان گونجاى بت.
2ـ گرۆپێ دوویه‌م هه‌ژى ناڤێ “ساخێن مرینه‌”.
گرۆپێ ئێكێ یێن ژپێخه‌مه‌ت مرۆڤاتیێ قوربانیێ بخوه‌ ددن. پێغه‌مبه‌ر و هنده‌ك، فه‌یله‌سۆف و زانا و سه‌ركرده‌ دكه‌ڤنه‌ د ڤى ده‌ستكیدا. عه‌لى وه‌ردى د پرتووكا خوه‌ یا بناڤۆده‌نگ (مه‌هزه‌لا عه‌قلێ مرۆڤان)، به‌رپه‌رێ 158، پشتا خوه‌ ب قۆرئانا پیرۆزڤه‌ گرێددت، و وه‌سا دبینت سوقرات پێغه‌مبه‌ره‌كێ یه‌ونانیه‌، خوه‌ گۆرى مرۆڤ و نه‌ته‌وه‌ و مرۆڤاتیێ كر. مرۆڤێن گرۆپێ دوویێ چ جاران نه‌شێن وى كارى بكه‌ن و نه‌ڤێت ژى. هه‌لبه‌ت نه‌گرنگه‌ بێته‌ سه‌لماندن ئه‌و په‌یمبه‌ره‌ یان نه‌ به‌لكو گرنگ ئه‌و خوانده‌ڤان بزانیت په‌یامبه‌ر دكه‌ڤنه‌ د گرۆپێ ئێكه‌م و خزمه‌ت و ڤیانا مرۆڤان ل نك وان به‌ر هه‌ر تشته‌ك بى نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندى و تاج و ته‌خت. له‌وما دبینین وان چ تشته‌ك نه‌بى و دلێ نه‌دبره‌ تشتێ خه‌لكێ و خه‌لك قوربانى خوه‌ نه‌دكر، به‌لكو خوه‌ قوربانى مرۆڤاتیێ كرن.
له‌وما ناڤێ ڤان مرۆڤێن وژدان ساخ، ساخێن مرینه‌، و دژین و ساخن، به‌لێ دزانن ئه‌و هه‌ر بێهنه‌كێ دڤیا بۆ مرۆڤاتیێ و نه‌ته‌وه‌ و نیشتمانێ خوه‌ مرنێ ب چاڤێت خوه‌ ببینن. هه‌رده‌م ئاماده‌ و به‌رهه‌ڤن مرنێ ل هه‌مبێزا خوه‌ بگرن دا مرن ژ نیشتمان و خه‌لكێ دوور بكه‌ڤت. ئه‌و ب هه‌مى وێره‌كیڤه‌ خوه‌ ب مرى دبینن، به‌لێ پا د ساخن و د خه‌باتێدانه‌. پێشمه‌رگێ كوردستانێ، به‌رگریكه‌رێ جڤاك و جیهانێ، دكه‌ڤنه‌ د ڤى گرۆپی دا. ئه‌وێن دلسۆز و پاقژ د كارێ خوه‌ دا ئه‌ڤ گرۆپه‌نه‌. جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر بڕێڤه‌چوونا ریفراندۆمێ نیشان دا هێدى دۆزا كوردستانیان ب خوینێ و كوشتار و ئه‌نفالا ناگه‌هیته‌ چ جهان به‌لكو دیمۆكراسیه‌ت پێدڤیه‌ چاره‌سه‌ره‌كا دروست بیت. ئه‌ڤه‌ ئه‌زموونه‌كه‌ د ڤى ژیدا بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ په‌یدا نابیت. هنده‌ك یێن ل به‌ر مرنێ به‌لێ تا نۆكه‌ ژى تێنیێت خوینڕشتنێنه‌.
لێ گرۆپێ دووهه‌مێ مرۆڤان خودان تایبه‌تمه‌ندیێن به‌روڤاژى ئێكه‌م ده‌سته‌كێنه‌. تێكده‌رێن بزاڤ و قه‌نجى و خه‌بات و كار و درووشم و هزر و ئارمانج و شۆلێ جوینێ ئێكه‌من. ب چاڤ ساخ و زیندینه‌. دلڤن و ” سه‌ر ره‌شن”، به‌لێ د راستی دا ” بێ كه‌له‌شن”، چونكى وژدان مرینه‌، و یێ وژدانێ وى مرى بت بخوه‌ مرى دهێته‌ هژماركرن. مریه‌كێ نه‌ڤه‌شارتى. ئه‌ڤ مرۆڤه‌ ئه‌ون یێن دڤێت بگه‌هته‌ هنده‌ك تشتان و جها، نه‌ چونكى هه‌ژى وانه‌ به‌لكو چونكى تنێ دلێ وى دچت بۆ وى بن و بۆ كه‌سێن دیتر نه‌بت. له‌وما بۆ ڤێ چه‌ندێ خه‌لكا دیتر وه‌ك پێستركه‌كێ بۆ خوه‌ بكاردئێنت و به‌رپێن خوه‌ داددت دا بگه‌هته‌ یا وى دڤێت، و بۆ وى نه‌خه‌مه‌ ب خیانه‌تكرن ل هه‌ڤال و دوست و كه‌سان چه‌ند كه‌س بنه‌ قۆربانى. ل دووڤ باوه‌رێن ده‌روونناسان كاكلا حه‌سیدیێ و زێده‌خوازیێ هه‌ر ئه‌ڤه‌یه‌. بزاڤێ دكت ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت بگه‌هته‌ وان، گرنگ گه‌هشتنه‌ نه‌ك چاوانیا گه‌هشتنێ. قانوونا و بهایێن مرڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى گرنگ نینن. بۆ ڤى كارى ئاماده‌نه‌ هه‌ر رێكه‌كێ بجه‌ڕبینن، چ ب خیانه‌ت ل مرۆڤاتیێ، و زمانلوسى و مه‌لاقى و دووروویێ و ل بن هه‌ر ناڤه‌كێ و هزر و درووشمه‌كى بت، ئاینى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و …هتد، بت، یان ب دره‌و و فرت و فێل و خاپاندن و ژناڤبرنا كه‌سه‌كى یان هزاران كه‌سان، چ ئه‌وێن ده‌وروبه‌رى خوه‌ و هاریكارییا وى كرین و باوه‌رى پێ هه‌ى و چ یێن دوور، چ ب وێرانكرن هزاران گۆند و باژیران بت یان ب كۆشتن و ئه‌نفالكرنێ، یان ب هه‌ر رێكه‌كا د پیڤه‌رێ وژدانى دا نه‌ یێ راست و نه‌ ژى ره‌وایه‌. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه‌ بى و چى؟ یێن به‌رى ته‌ چ بر بن ئاخێ؟ كۆروشێ مه‌زنه‌ شاهینشاهێ ساسانیێ ب بنیات كورد، ئه‌ڤ جیهانه‌ هه‌مى ل به‌ر ده‌ستا بى، د دووماهیك وه‌سیه‌تا خوه‌ گه‌له‌ك تشتان دبێژت و نه‌خاسمه‌ ژى دبێژت:”…من ب زێڕ و زیڤڤه‌ ڤه‌نه‌شێرن و نه‌كن بن ئاخێ. من وه‌كى خوه‌ بكن د وێ ئاخا ئه‌ز ژێ په‌یدا بیم…”. ئه‌ڤ جۆرێ دووهه‌م ژ مرۆڤان، هه‌رده‌م و نه‌خاسمه‌ نوكه‌ گه‌فن ب سه‌ر مرۆڤاتیێ، چونكى ب سانه‌هى و بێ وژدانانه‌ خوه‌ دگوهۆڕن و ل سه‌ر ئێك رێباز و سۆزێ نینن، و هژمارا وان رۆژ ل دووڤ رۆژێ زێده‌ دبت. ئه‌و بۆ دل و (نه‌فسا) خوه‌، یێن مرى دشێن هه‌ر تشت و كه‌سه‌كى بكنه‌ پێخوارن و قۆربانى. د زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئه‌ڤ مرۆڤه‌ نه‌ك ل سه‌ر جڤاكێ به‌لكۆ لسه‌ر ژۆ ژى ب مه‌ترسیدار دهێنه‌ هژمارتن. ڤه‌كۆلینێن زانستى دره‌وكرنێ بۆ لایه‌نێ ده‌روونى ب زیاندار دهژمێرن. به‌لك ژیێ كه‌سه‌كى 30 سال بیت به‌لێ پێداگرى ل سه‌ر دره‌و و خیانه‌ت و ره‌فتارێن وه‌سا وى وه‌ك پیره‌مێره‌ك 60ـ70 سالى نیشا بده‌ن. چونكى ئه‌و د ده‌روونێ خوه‌ دا نه‌یێ گۆنجاى و ناكۆكه‌ و ئه‌ڤه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر جه‌ستێ وى دكه‌ت.
فرۆید وه‌سا دبینت ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رهه‌مێت قووناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه‌ 5 ـ 6 سالێن ئێكه‌من، تێ دا گرۆپێ ئێكه‌م ب پرۆسێسه‌ك دروستا په‌روه‌ردیی دا ده‌رباز بین، و به‌لێ گرۆپێ دووهه‌م ئه‌ون یێن ل بن گه‌فێن ژیانا وێ قووناغا ژیانێ ژ گه‌له‌ك پێدڤیاتیێن سۆزداریێ و نه‌خاسمه‌ دلۆڤانیا ده‌یبابا بێبه‌هر بین، و ئه‌ڤ نه‌دلۆڤانیه‌ بیه‌ پشكه‌ك ژ كه‌ساتیا وان و هه‌مى ئه‌ڤ ره‌فتارێن تژى بێوژدانى د نۆكه‌دا به‌رهه‌مێ هنگینه‌ و تۆلڤه‌كرنه‌كه‌ ژ وێ شه‌پرزه‌یا ده‌روونیا ئه‌و تێدا دژیت.
مرۆڤاتى و خێزان و جڤاك و وه‌لات و په‌روه‌رده‌ و زانست ئه‌ڤرۆكه‌ پێدڤى هندێنه‌ دلۆڤانیێ بكنه‌ پشكه‌ك ژ پرۆگرامێ ژیانێ و خواندن و فێركرنێ، به‌لكۆ ب ڤى كارى و ره‌فتارا جوان و یا كو د مرۆڤێ جوینێ ئێكه‌مدا هه‌ى چه‌ند مده‌هه‌كى ب سه‌ر ژیان و شارستانیه‌تا مرۆڤاتیێ زێده‌ ببت. ژبلى هندێ پێدڤیه‌ تاكێن جڤاكێ هشیار بن و جوینێ ئێكه‌م بكه‌نه‌ سیمبۆلێ ژیان و كار و خه‌بات و سیاسه‌تێ، و جوینێ دوویێ ب ده‌نگ و ره‌نگ و هزرێت خوه‌ سزا بده‌ن، هه‌تا هه‌كه‌ برایێ مرۆڤى بت، دا كه‌سه‌ك دیتر ئه‌و وێره‌كى ل ده‌ڤ په‌یدا نه‌بت ب ڤان ره‌فتاران زیانێ بگه‌هینته‌ جڤاكێ.