به‌رده‌وام بهایێ وان ده‌رفه‌تان دده‌ى یێن بۆ ته هاتینه به‌خشین
پ.ه.د. نه‌زاكه‌ت حسێن
باراك ئۆباما سه‌رۆكێ پێشتر یێ ئه‌مریكا دبێژیت “ئه‌م شاهدحالین كو چالاكڤانێن ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دا وه‌ك ئۆپۆزسیۆن؛ چاوا سۆسیال میدیایێ بۆ خوه‌تۆماركرنێ تێدا خوه بكاردئینن و لسه‌ر دئاخڤن و چاوا كۆمكرنا خه‌لكى لسه‌ر كێشه‌یێن گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى و یه‌كسانیا ره‌گه‌زى و نه‌ژادى دكه‌ن، ب ده‌ركه‌فتنا ئینته‌رنێتى و زانیاریێن شۆڕشێ ب ساناهى دهێته ڤه‌گوهاستن و پاشڤه‌گێڕان ژى بۆ نینه، وه‌ك هه‌ر پێشكه‌فتنه‌كا ته‌كنه‌لۆجیایێ و گه‌شه‌سه‌ندنا ده‌ره‌نجامێ باش ژى نابیت، جاران دبیت باجه‌یا وێ ژى بده‌ین”.
ب داخ ڤه سیسته‌مێ زانیاریان یێ نها ل ده‌ف مه؛ شه‌حنا مرۆڤایه‌تیێ ب پالڤه‌دانا تشتێن خراپ دكه‌ت”. Patrik Wincent پێشكێشكارێ ته‌له‌فزیۆنی ل سۆید دبێژیت “هیچ تشته‌ك د ده‌رهاڤێژێن خراب یێن جڤاكى دا مه رزگار ناكه‌ت، ڤه‌گه‌ڕیان بۆ جیهانا كه‌ڤن نه‌بیت “یانكو جیهانا واقعى و پێش هاتنا سۆشیال میدیایێ، ئه‌و ژى ب داخستنا ئه‌كاونتێن جڤاكى”. ب حوكمێ كار ئاسانیكرنێ و ئه‌و مه‌دوایێ به‌رفره‌ه یێن دانوستاندنێ یێن ده‌ڕبڕینێ بۆ تاكى ب تایبه‌تى ل جڤاكێ تازه گه‌شه‌سه‌ند و نادیمۆكراسى دا، وه‌سا دو ده‌هكێن سالان د سه‌رهه‌لدانا تۆڕێن جڤاكى دا تێده‌په‌ڕینیت؛ هێشتا هه‌ر باس ل مفایێن وێ دهێته‌كرن و بێى هندێ ئاگه‌ه ژ ئاسه‌وارێن وێ هه‌بیت”. ل نها دا بسپۆڕ و شاره‌زایێن ڤى بیاڤى ب پێچه‌وانى جاران هاتینه سه‌ر باسێ لایه‌نێن نه‌رێنى، پتریا وان ژى ب شێوه‌یێ رادیكالى باس ل چاره‌سه‌ریێ دكه‌ن كو هیچ رێیه‌كێ بۆ چاره‌سه‌ریێ نزانن، دووركه‌فتنا داخستنا ئه‌كاونتا ته نه‌بیت و هاتنا ده‌رڤه ژ ناڤ ئه‌وێ جیهانێ. چونكو به‌حس به‌حسا جیهانێ یه نه‌ك به‌حسێ تۆڕه‌كێ. Jaron Lanier ب 10 به‌لگه‌یان دسه‌لمینیت كو بۆ مفایێ خوه و مفایێ جڤاكێ خوه باشتره ژ ناڤ تۆڕێن جڤاكى ده‌ركه‌ڤى. چونكو ئه‌و دبێژیت “هه‌ر تشته‌كێ پێ دابیت تۆرێن جڤاكى بهایێ ته دایه”. ژبلى هندێ كو ئه‌ڤ بسپۆڕه به‌حسێ هندێ دكه‌ت كو سۆشیال میدیا هۆكارێ گه‌شه‌سه‌ندنا وان ره‌فتارانه یێن باش و یێن سه‌یر یێن دیتر یێن تاكى. دبێژیت “ئه‌گه‌ر پرسیار ژمن بهێته‌كرن بۆ هزرا توندڕه‌ویا داعشێ؛ زێده دكه‌ت و دبێژیت؛ چونكو سۆشیال میدیا هه‌یه” ئه‌گه‌ر پرسیار ژ من بهێته‌كرن، بۆچى توندوتیژى ل ئه‌فریقیا زێده بوویه، یان ل هه‌ر پارچه‌یه‌كا جیهانێ، دێ بێژم ژ به‌ر هندێ كو سۆشیال میدیا چوویه ناڤ جڤاكان دا” و دبێژیت “ئه‌گه‌ر ژ من بپرسن بێژن جڤاك به‌ر ب كیڤه دچیت ل سه‌رده‌مێ سۆشیال میدیایێ؟ دێ بێژم به‌ر ب جڤاكه‌كێ تارى و نائارام ڤه”. هه‌ر ئه‌ڤ بسپۆڕه دبێژیت” ئه‌گه‌ر ژ من بپرسن ل سه‌رده‌مێ سۆشیال میدیایێ؛ جڤاك به‌ر ب ئازادیێ یان تۆتالیتاریێ ڤه دچیت؟ بێگومان دێ بێژم تۆتالیتارى و دیكتاتۆریه‌تا دیجیتالى، دبێژیت هنگ دزانن نها كى جیهانێ بڕێڤه دبه‌ت؟ دێ بێژمه هه‌وه ره‌نگه تووشى سه‌رسۆڕمانێ ببن كو نێزیكی 50 ئه‌ندازیارێن ئای تى ژ ‘سلیكۆن ڤالی’ ئیداره‌یا جیهانێ دكن”. جیهان ژى مه‌ره‌م ژێ ئه‌و جیهانا ئۆنلاینه‌ى یه كو ئه‌م هه‌مى تێداینه، زێده‌تر ژ جیهانا راسته‌قینه وه‌ختى تێدا خه‌رج دكه‌ین.”Patrik Wincent دبێژیت” بێى هندێ ب تو ب خوه بزانى كو رۆژانه چه‌ند جاران سه‌حدكه‌یه شاشه‌یا مۆبایلا خوه، نووترین لێكۆلین هاتیه‌كرن كو ل سه‌ر هه‌مى بكارهێنه‌رێن مۆبایلا زیره‌ك و سۆشیال میدیایێ كریه، ب تێكڕا هه‌ر تاكه‌ك 150 جاران ده‌ست دده‌ته مۆبایلا خوه و بكاردئینیت، واته تو هنده جاران به‌رێ سه‌روچاڤێن خوه دده‌یه شاشێ كو وێنه‌یێ ته دگریت، هه‌ستێن ته دخوینیت، چاڤدێریا ته دكه‌ت و حه‌ز و ئاره‌زۆیێن ته تۆماردكه‌ت.”بهایێ ڤێ چه‌ندێ ژى بێگومان به‌رى هه‌ر تشته‌كى، ئه‌وه كو جیهانا راسته‌قینه و یا پڕ ژ سۆز و په‌یوه‌ندى و چالاكیێن فیزیكی و جڤاكى و هێزا ئیراده‌یا مرۆڤى ب جه دهێلى به‌ر ب جیهانه‌كا خه‌یالى و گریمانه‌یى و كۆنترۆلكرى ڤه دچى.
كرمانجیكرن/ ئه‌ڤرۆ
نووترين نووچه
- مەسرور بارزانی پیرۆزباهیێ ل هەردو قوتابیێن ئێكێ و دویێ ل سەر ئاستێ ئیراقێ دكەت
- دخوازین رەوشا نە هنارتنا بۆدجەی و مووچەی ب شێوەیەكێ رێكخستی ژ بەغدا ب دووماهی بهێت
- سۆدانی بۆ فەرمانگەهێن حوكمەتا ئیراقێ: ناڤێ پەكەكێ ب رێكخستییەکا قەدەغەكری بینن
- كۆمسیۆن: هیچ بەربژارەكێ پارتی ژ هەلبژارتنان نەهاتییە دوورئێخستن
- سەگڤان سندی: داخوازیێن كوردان د دانوستاندنێن ئەمریكا و ئیراقێ دا یێن هاتینە بەرچاڤكرن
- هیومان رایتس ووچ: هەتا نوكە ئاوارەیێن شنگالێ نەهاتینە قەرەبووكرن
- نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی بۆ پشكداریێ د گۆپیتكا سەركردەیێن جیهانی دا بۆ سەقای دهێنە خواندن
- ماجد سەید سالح: رەوشەنبیرییا نەتەوەیی و نیشتمانی ئەڤرۆ گەلەك پێدڤیترە ژ دوهی
- پارتی داخواز دكەت كوردەكێ بێلایەن ببیتە پارێزگار
- دڤێت كوردەك ببیتە پارێزگارێ كەركووكێ
پ.هـ.د.نه‌زاكه‌ت حسێن
مرۆڤ ب چاڤێن تاڕى تووشى وه‌همێ دبیت
پ.ه.د. نه‌زاكه‌ت حسێن
گه‌شه‌بوونا ب له‌ز یا ته‌كنۆلۆژیا و زانستى، زێده‌بارى كارئاسانیێ بۆ ژیانێ، دودلى و وه‌هم ژى بۆ ئاكنجیێن سه‌ر رویێ ئه‌ردى به‌رهه‌م ئینایه. ئه‌و ژى ب ئه‌گه‌رێ پێشبینی نه‌كرن و روی ب ڕویبوونا وێ گه‌شه‌یا ب له‌ز و داهێنان و روودانێن ژنشكان ڤه یێن ب كت و پڕان كو جیهانێ خوه بۆ به‌رهه‌ڤ نه‌كریه كو ڤێڕا بگه‌هیت و تێبگه‌هیت و سه‌ره‌ده‌ریێ د گه‌ل دا بكه‌ت.
د سه‌رده‌مێن ده‌ربازبووى دا، چه‌ندین جۆرێن په‌ژیكێن كوژه‌ك روى ل جیهانێ كربوون و ملیۆنان مرۆڤ تووش بوونێ، یان گیان ژده‌ست داینه، ب بێ هندێ كو ل وى سه‌رده‌مى دا هۆكار و چاره‌سه‌ریێن وێ ب ڕۆهنی هاتبنه زانین.
پسپۆڕ وه‌سا هزردكه‌ن كو چو ده‌مه‌كى وه‌كو نها زانست پێش نه‌كه‌فتیه، كۆڤید ـ 19 نموونه‌یه‌كێ دیارێ وێ پێشكه‌فتنا زانستى بوو، كو د ده‌مه‌كێ كێم دا هۆكار و شوینه‌وارێن وى و چاره‌سه‌ریێن وێ په‌ژیكێ هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ زۆر ب به‌راوردى ل گه‌ل ڕابردوویێ هاتنه ئاشكراكرن و د ده‌مه‌كێ كێم دا، چه‌ند جۆرێن ڤاكسینێ بۆ هاتنه به‌رهه‌مئینان.
یۆڤال نوح هه‌رارى دبێژیت: “ئه‌و راسته پشتى شۆڕشا پیشه‌سازى، سه‌ده‌یێ ٢١ باشترین سه‌ده بوویه بۆ مرۆڤایه‌تیێ، ل ٢٠٠ سالێن ده‌ربازبووى دا زۆر تشتێن گرنگ هاتینه رویدان، هه‌تاكو نها ژى هه‌ر رویدده‌ن، ژبلى كۆڤید ـ ١٩، مرۆڤ ل هه‌ر سه‌ده‌یه‌كێ پاراستیتره ژ نه‌خۆشیان. ته‌نانه‌ت ئه‌ڤ بسپۆڕه ئاماژه ب وێ چه‌ندێ دكه‌ت، كو سه‌ده‌یێ ٢١ ژ ڕویێ پاراستنا مرۆڤى ڤه د وارێ نه‌خۆشیێ دا باشتر بوویه؛ خوه هه‌مى گیاندارێن دیتر ژى كو ژ رویێَ برسێ ژى ڤه. دیسا زێده‌دكه‌ت كو ئه‌وا كو ئه‌ڤرۆ دبینین مرۆڤ ژ برسان دا دمریت، ب هۆكارێ سیاسى ڤه دمریت، نه‌ك ب هۆیێ كێمیا خوارنێ، چونكو ل هه‌مى سه‌ده‌یێن دیتر زێده‌تر خوارن به‌رهه‌مهاتیه و داهێنان د به‌رهه‌مهێنانا خۆارنێ دا هاتیه‌كرن، ئه‌ڤێن هه‌نێ هه‌مى ده‌ستكه‌فت و سه‌ركه‌فتنێن زانستى یێن مه‌زنن، كو ب كێمى ڤه برس و نه‌خۆشینه یێن كو ل سه‌ر ژیانا مرۆڤى نه‌بنه مه‌ترسى. خوه ب ئارامترین سه‌ده ژى بۆ جیهانێ باس لێ دكه‌ن. ستیڤن پینكر دبێژیت “ئه‌ڤ سه‌ده‌یه ئارامترین سه‌ده بوویه د مێژوویێ دا كو توندوتیژی كێمتره ژ جاران”.
به‌لێ ل گه‌ل ڤێ هه‌مى پێشكه‌فتنا زانستى، ترس ئه‌وه پتریا بڕیاران ژ ده‌ست مرۆڤ ده‌ردچن و زانست بڕیارێ ل سیاسى و حوكمڕانان دده‌ت. ئه‌و شه‌ڕێن وێرانكه‌ر و مه‌زن یێن رابۆرى ب بڕیارێن سیاسیان بووینه، به‌لێ ژبلى زانستى و بایۆلۆجیان ئه‌ڤرۆ د ده‌سهه‌لاتا زانستى دایه، ئه‌ڤه ژى هۆكارێ دروستبوونا وه‌همه‌كێ یه ل لایێ جیهانێ و مرۆڤان، نه‌ك ته‌نێ د رویدانێن زانستى دا، به‌لكو پاشه‌رۆژا ژیانێ و ده‌سهه‌لاتا وه‌لاتانه.
زیره‌كیا ده‌ستكرد ژى شیان هه‌نه ڤێ وه‌همێ زێده‌تر بكه‌ت ب به‌رهه‌مئینانا جڤاكه‌كێ فره‌هێ و نه‌مه‌ركه‌زیه‌تكرنا دیمۆكراسیێ، ب ملیۆنان خه‌لكى ب كۆراهى و چاڤ تارى ڤه ئه‌ڤ وه‌همه بۆ حه‌قیقه‌تى گوهۆرى. ئه‌مریكا بهێزترین وه‌لات بوویه ب سیسته‌مێ ته‌كنه‌لۆژیا زانیاریان د مێژوویێ دا، به‌لێ هێشتا خه‌لكى هزره‌ك نینه كانێ كى دێ دبیته سه‌رۆكێ داهاتى یێ ئه‌مریكا؟ یان ئه‌رێ گوهوڕینا كه‌شوهه‌واى واقعه یان نه؟ ئه‌رێ ڤاكسین رێگریێ ل نه‌خۆشیێ دكه‌ت یان نه؟ ئه‌رێ ل پاشه‌رۆژێ چ نه‌خۆشى و په‌تایه‌ك دێ به‌رۆكا جیهانێ گریت؟ ئامرازێ نوى یێ زیره‌كیا ده‌ستكرد زۆر زۆر ب ده‌سه‌لاتتره ژ ئه‌وا نها هه‌ست پێ دكه‌ین و د ڤێ خه‌واریزمیكا نها ژێ دترسین.
ل سالا ١٩٤٥ ته‌كنه‌لۆژیا ئه‌تۆمى فیزیكى ئه‌م تێكیشكاندین، فایده ژى هه‌بوو، چونكو هارى مه‌كریه كو وزه‌ییا زێده‌تر بۆ چاندنێ بده‌ستبێخین، به‌لێ ئه‌ڤرۆ چه‌كه‌كێ ب كۆم ئه‌م تێكیشكاندین. كو مێشكێ مه و هۆش و جڤاكێ مه خاپوور كریه و به‌رپێن خوه نابینین، نزانین چ دهێته رویدان و چ ب سه‌ر دا دهێت. ژ وێ مه‌ترسیدارتر ژى، جوداهیا ئه‌تۆمى و زیره‌كیا ده‌ستكرد ئه‌وه، كو ئه‌تۆم نه‌شێت ئه‌تۆمه‌كا بهێز به‌رهه‌م بینیت، كو چ زیره‌كیا ده‌ستكرد شیانێن به‌رهه‌مهێنانا زیره‌كیا ده‌ستكرد ب هێزتر هه‌یه.
دڤێت ئه‌م بله‌ز بكه‌ڤین، پێش هندێ كو (A.I) كۆنترۆلێ ل سه‌ر مه بكه‌ت و ئه‌ڤێ گه‌شێ مه‌ند و هێدى لێ بكه‌ت، ئه‌گه‌ر نه‌شیێن وێ گه‌شێ بله‌زتر لێبكه‌ین (A.I) نه‌رمتر لێبكه‌ین، مرۆڤى وه‌خت نابیت كو تێبگه‌هیت كانێ ئه‌و چیه دهێته رویدان، خوه ئه‌گه‌ر ڤێ هێدیكرنێ دروست نه‌كه‌ین ژى، دێ دیموكراسیه‌تێ ژده‌ست ده‌ین، دیموكراسیه‌ت واته هه‌بوونا دانوستاندێ د ناڤبه‌را خه‌لكى دا ب هۆیێ زمانى، چونكو زیره‌كیا ده‌ستكرد شیان هه‌نه زمانێن مه هاك بكه‌ت، وه‌ختێ كو زمانان هاك دكه‌ت، دڤێت ئه‌و شیان ژى هه‌بن كو دانوستاندنا مه ژى رابوه‌ستینیت، نه‌مانا دانوستاندنێ ژى یانكو نه‌مانا دیمۆكراسیه‌تێ.
هێز بۆ لێدانا دوگمه‌كێ یه
پ.ه. د.نه‌زاكه‌ت حسێن
سه‌رده‌م، سه‌رده‌مێ سیسته‌مێ زانیاریانه، د سیسته‌مێ زانیارى ژى دا وه‌ك ‘مارك سۆلمس” زانایه‌كێ ده‌روونناسى و لێكۆله‌رێ ده‌روونیێ باشوورێ ئه‌فریقیایه، دبێژیت: “د سیسته‌مێ زانیاریان دا زۆر تشت هاتینه تێكشكاندن، دیموكراسیه‌ت هاتینه تێكشكاندن، ئێتیك هاتینه تێكشكاندن، دانوستاندن هاتینه تێكشكاندن، دانوستاندن د ژیانا واقعى دا چوویه د ناڤ ژیانه‌كا گریمانه‌یى سنۆردارى دا وه‌ك سۆشیال میدیا و ته‌كنه‌لۆجیا، ئه‌ڤێن هه‌نێ ژى، هه‌مى ل سه‌ر سه‌رنجێ كاردكه‌ن. چاوا سه‌رنجا خه‌لكى ب زانیاریان بۆ جیهانه‌كا قه‌ره‌بالغێ رادكێشن و مرۆڤ دكه‌ڤیته به‌ر شه‌پۆل و زێتنا زانیاریان.
مرۆڤ خوه‌دى هه‌سته، هه‌ستێن وى ڤیانه و كه‌ربه، هه‌ستێن وى حه‌زژێكرن و نه‌حه‌زژێكرن. ئه‌وا ئه‌ڤرۆ ل سۆشیال میدیایێ و ئه‌پلیكه‌یشنان دبێژنێ لایك و دیسلایك، مرۆڤ ژ كۆنترۆلكرن و ده‌سپلینا خوه ده‌ركریه بۆ دانانا په‌نجه‌كێ ل سه‌ر دوگمه‌یێن كه‌ربێ و خۆشه‌ویستیێ و لایك و دیسلایكان. ل دویڤ زانستێ سۆسۆلۆژیا مرۆڤى د ژیانا واقعى دا كو ڕوودانه‌ك ڕوودده‌ت چاڤدێریا بارودۆخى دكه‌ت و بیر لێ دكه‌ت هه‌تا بگه‌هیتێ، ئه‌ڤێ چه‌ندێ وه‌خته‌ك دڤێت هه‌تا هه‌ست ب حه‌زژێكرنێ یان حه‌زژێنه‌كرنێ بكه‌ت، كه‌ربێ یان خۆشه‌ویستیێ ده‌رببڕیت. به‌لێ د جیهانا سۆشیال میدیایێ دا ئه‌ڤ بیركرنه نینه؛ ب له‌ز بڕیارا خوه لسه‌ر ئێك ژ ڤان دوگمان دده‌ت بۆ هندێ سه‌رنجێ ڕابكێشیت. دوگمه‌یێن كه‌ربێ و توندڕه‌ویێ و ئیرهابێ زۆرترین سه‌رنج و لایك و كاردانه‌ڤه د سۆسیالێ میدیایێ دا هه‌نه، ب گۆره‌یى لێكۆلینه‌كێ كو سالا ٢٠٢١ ل سه‌ر فه‌یسبۆكى و بكارهێنه‌رێن وێ ل زانكۆیا وێستمینیسته‌ر هاتیه‌كرن، ڕێژه‌یا سه‌رنجڕاكێشانێ بۆ بابه‌تێن ئیرهابیان و كه‌ربگرتیان سێ جاران ته‌مه‌ت بابه‌تێ خوه‌مژویلكرنێ و نه‌رماتیى و ئارامیێ و خۆشه‌ویسیتان بوویه. یۆڤال هه‌راری، فه‌یله‌سۆفى سه‌رده‌م و مامۆستا له زانكۆیا ئۆرشه‌لیم دبێژیت:” دوگمه‌یێن كه‌ربێ و خۆشه‌ویستى و حه‌زكرن وحه‌زنه‌كرنێ د مێشكێ مرۆڤى دا هه‌نه، به‌لێ ئاریشه ئه‌وه ل سۆشیال میدیایێ و سه‌ره‌دریكرنا مرۆڤى ل ناڤ ته‌كنه‌لۆجیا زانیاریان و زیره‌كیا ده‌ستكرد دا، ئه‌و دوگمه بله‌ز ژ مێشكى ده‌ردكه‌ڤن؛ ب هۆیێ ته‌كنه‌لۆجیایێ ڤه دكه‌ت كو مرۆڤى كاردانه‌ڤه‌یێن ب له‌ز هه‌بن و ئه‌ڤان هه‌ستان ب لایكه‌كێ یان دیسلایكه‌كێ زویكا ده‌رببڕیت، یان ده‌ستێ خوه دادنیته سه‌ر دوگمه‌یا خۆشه‌ویستیێ یان كه‌ره‌بێ.ژ لایه‌كێ دیترڤه لێكۆلین لسه‌ر سۆشیال میدیایێ و بكارهێنه‌رێن وێ پتریا ئه‌وان سه‌لماندیه كو مرۆڤ ب بكارئینانا ڤان تۆڕان ئالۆده دبیت، ئیدمانبوون ژى ب ده‌ستدانانێ ل سه‌ر دوگمه‌یێن حه‌زكرن و حه‌زنه‌كرن و كه‌ربێ و خۆشه‌ویستیێ هه‌ست ب ده‌سهه‌لاتیێ دكه‌ت، ئیدمانا ده‌سهه‌لاته‌كێ دبیت كو د ژیانا واقعى دا نه‌بوویه. بۆ نموونه هه‌ر ئێك ژ مه پێش ئه‌ڤ ته‌كنه‌لۆجیا و سیسته‌مێ زانیارى و تۆڕێن جڤاكى و جیهانا گریمانه‌یى، سنوورێن په‌یوه‌ندیێ و كاریگه‌ریا خوه ل ناڤ خزم و كه‌سوكار و تاخ و جڤاكێن بچویك و هه‌ڤال و هه‌ڤپیشه‌یێن خوه دا هه‌بووینه، نها تو یێ ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دا ل ناڤ جیهانه‌كێ دا؛ ته دڤێت ل ناڤ ڤێ جیهانا بێسنوور دا ته ده‌سهه‌لات و هه‌بوونا خوه هه‌بیت. تو یێ سه‌رنج ڕاكێشى له‌ورا هه‌مى پێڤه‌رێن مرۆڤى، ئێتیكی، بوها، دیموكراسییێن خوه تێك دشكێنى ته‌نها بۆ هندێ ل ناڤ ئه‌وێ زێتنا زانیاریان دا زانیاریێن ته د سه‌رنج ڕاكێش بن. هه‌روه‌ك مارك سۆلمس ڤێ ده‌سهه‌لاتێ بۆ زیره‌كیا ده‌ستكرد ژى باس لێ دكه‌ت كو ئه‌ڤڕۆ هه‌مى دوگمه‌یه، ب ده‌ستدانانا سه‌ر دوگمه‌یه‌كێ دكارى مه‌زنترین كاڤلكاریێ ب ئامیره‌یێن سه‌ربازى بكه‌ى. یۆڤال هه‌رارى دبێژیت مرۆڤ ژ كه‌ربێ یێ پڕه، مه‌ترسى ژى ئه‌وه ل گه‌ل ڤێ پڕبوونا كه‌ربێ ده‌ستێ وى یێ لسه‌ر دوگمه‌یا چه‌كێ ئه‌تۆمى، دكارى ب ده‌ربڕینا هه‌سته‌كێ و ده‌ستدانان لسه‌ر دوگمه‌یا پۆست ‘به‌رێ خوه بده ترسێ و دودلیێ و وێرانبوونا سایكۆلۆژیا ده‌روونى ب هزاران فۆلۆیێن خوه ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دئینیت، بگره ژ ئاسایشا جڤاكى جیهانه‌كێ ژى بێخیته د مه‌ترسیێ دا. له‌ورا ده‌سهه‌لاتا دوگمێ كو ل سیسته‌مێ زانیارى و ته‌كنه‌لۆجیا زانیاریان و زیره‌كیا ده‌ستكرد پاوه‌ر و ده‌سهه‌لاتیه‌ك دایه مرۆڤى كو هه‌مى بها و پره‌نسیپێن ئێتیكى و مرۆڤى خستینه د مه‌ترسیێ دا. مارك سۆلمس دبێژیت “هه‌ر چ پرسیاره‌كا ژ من دهێته‌كرن ده‌رباره‌ى نێڕینا من بۆ پاشه‌رۆژێ كا یا چاوایه؛ وه‌ك زانایه‌كێ ده‌رونناسى و به‌رنیاسبم ب دلۆڤانیا خوه ب نێرینا ده‌ماغێ مرۆڤى، به‌لێ كو بێژیت ڕه‌شبینم ب پاشه‌رۆژا مرۆڤایه‌تیێ ل ڤێ جیهانێ و ده‌سهه‌لاتا دوگمێ كو كه‌فتیه به‌رده‌ستێ مرۆڤایه‌تیێ. ته‌نانه‌ت یۆڤال هه‌رارى ژى ڤێ ره‌وشێ ب ره‌وشا ئاژه‌لى باس لێ دكه‌ت و دبێژیت: ئاژه‌ل، كاردانه‌ڤێن ب له‌ز یێ بێ بیركرنه بۆ هه‌ستێن خۆشیێ و ناخۆشیێ، حه‌زكرن، نه‌حه‌زكرن هه‌بووینه، مرۆڤ وه‌سا نه‌بوویه كو سه‌حكه‌ته ناخێ خوه، ئه‌ڤ هه‌ستێن هه‌نێ د ساده‌نه دكاریت ب ساناهى كۆنترۆلا وان بكه‌ت، به‌لێ ل سیسته‌مێ زانیارییان و ب بوونا ڤێ ته‌كنه‌لۆجیایێ كو چه‌كێ دوگمێ خستیه به‌ر ده‌ستێ مرۆڤى، مرۆڤ وه‌كو ئاژه‌لى ره‌فتارێ دكه‌ت، بله‌ز بێى بیركرن بێ هه‌ستكرن ب تشتان ب لایك و دیسلایك كاردانه‌ڤێ ب له‌ز دكه‌ت. چونكو بله‌ز هه‌ستا ته ڤه‌دگوهێزیته په‌نجێن ته بۆ سه‌ر دوگمه‌یان بێى بیركرن.
كرمانجیكرن: ئه‌ڤرۆ
تێكشاندنا دیموكراسیه‌تێ
پ.ه. د.نه‌زاكه‌ت حسێن
گه‌ر مرۆڤ د ژیانا خوه دا ل هه‌ر سه‌رده‌مه‌كى دا ژیانكر بیت هه‌رده‌م حه‌زا وى ل سه‌ر ئازادیێ و دیمۆكراسیێ بوویه و هه‌ول و قوربانى بۆ داینه، ل ڤێره پرسیار ئه‌ڤه‌یه، ئه‌رێ د ڤى سه‌كۆى دا كو سه‌كۆیێ سۆشیال میدیایه و به‌رهه‌مێ ده‌ستێ تاكێ خۆیه‌تى شیایه ئه‌وێ دیموكراسیه‌تێ به‌رهه‌م بینیت؟ گه‌ر چ ئه‌ڤ ژینگه‌ها نوى بۆ دانوستاندنێ و لێكگوهارتنا زانیاریان هه‌ر ل ده‌ستپێكێ ب به‌رهه‌مێ ژینگه‌ها دیموكراسی و ئازادی هاتیه ناسین و هنده‌كان ژى ب میدیایا دیموكراسى ناڤێ وێ بریه. پسپۆڕ و سیاسیان بۆچوونێن جودا د ڤى بوارى دا هه‌نه؛ هنده‌ك ب ئامرازه‌كێ كاریگه‌ر به‌رهه‌مهێنانا دیموكراسیێ دهژمێرن.
ژ وى بیاڤى ڤه كو ده‌لیڤه بۆ هه‌ر تاكه‌كى ره‌خساندیه كو هژماره‌ك ژ ئێك ژ جۆرێن سۆشیال میدیایێ هه‌بیت بۆچوونا خوه ئازادانه ده‌رببڕیت و ده‌ربرینێ ژ خوه و ژ بۆچوونێن خوه بكه‌ت، ب تایبه‌تى ئه‌ڤێ بۆچوونێ زۆرتر ل وى ده‌مى گه‌شه‌كریه كو ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بى بهارا عه‌ره‌بی به‌رهه‌مئینایه. باراك ئۆباما سه‌رۆك كۆمارێ پێشین یێ وه‌لاتێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا د ڤى بیاڤى دا دبێژیت “ئه‌م شاهدحالین كو چالاكڤانێن ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى دا وه‌ك ئۆپۆزسیۆن؛ چاوا سۆسیال میدیایێ بۆ خوه‌تۆماركرنێ تێدا خوه بكاردئینن و لسه‌ر دئاخڤن و چاوا كۆمكرنا خه‌لكى لسه‌ر كێشه‌یێن گوهۆرینا كه‌ش و هه‌وایى و یه‌كسانیا ره‌گه‌زى و نه‌ژادى دكه‌ن، ب ده‌ركه‌فتنا ئینته‌رنێتى و زانیاریێن شۆڕشێ ب ساناهى دهێته ڤه‌گوهاستن و پاشڤه‌گێڕان ژى بۆ نینه، وه‌ك هه‌ر پێشكه‌فتنه‌كا ته‌كنه‌لۆجیایێ و پێشكه‌فتنا ده‌ره‌نجامێ باش ژى نابیت، جاران دبیت باجه‌یا وێ ژى بده‌ین”به‌لێ ل هه‌مان ده‌مى رایا جودا ژ ڤێ ژى هه‌یه و وه‌سا دبینن كو ته‌كنه‌لۆجیا زانیاریان و گه‌هاندنێ دیموكراسیه‌ت تێك شكاندیه، چونكو دیمۆكراسیه‌ت ب ته‌نها رایا ئازادیا ده‌ربڕینێ و هه‌لبژارتنێ بده‌ستڤه ناهێت، به‌لكو پرۆسه پێدڤی ب دانوستاندنێ و گوهداریكرنێ ل ئێكگرتن و راستكرنا شاشیان و بخوه‌داچوونێ هه‌یه. ئه‌ڤه د نها دا ژ ته‌كنه‌لۆجیا زانیاری و گه‌هاندنێ و سۆشیال میدیایێ كو به‌رهه‌مێ ڤێ ته‌كنۆلۆجیایێ یه كێمتر دهێته دیتن و به‌لكو ژبلى سه‌نترالیزمێ ده‌ركه‌فتنا ده‌سهه‌لاتێ و بڕیاران زۆر تشت تێكشكاندینه، وه‌ك ‘مارك سۆلمس” زانایه‌كێ ده‌روونناس و شیكارێ ده‌روونى یه ل باشۆرێ ئه‌فریقیا، دبێژیت “د سیسته‌مێ زانیاری دا گه‌له‌ك تشت هاتینه تێكشكاندن، دیموكراسیه‌ت هاتیه تێكشكاندن، ئیتیك هاتیه تێكشكاندن، دانوستاندن هاتیه تێكشكاندن، دانوستاندن د ژیانا واقع دا چوویه ناڤ ژیانه‌كا گریمانه‌یا سنووردارى دا وه‌ك سۆشیال میدیا و ته‌كنه‌لۆجیا، ئه‌ڤان ژی هه‌مى لسه‌ر سه‌رنجێ كاردكه‌ن، چاوا سه‌رنجا خه‌لكى رادكێشن ل ناڤا جیهانه‌كا قه‌ره‌بالغێ دا ب زانیاریان و مرۆڤ دكه‌ڤیته به‌ر شه‌پۆل و زێتنا زانیاریان”. ژ لایه‌كێ دیتر ژى ڤه باراك ئۆباما هه‌ر د بارێ سۆشیال میدیایێ دا دبێژیت” دابه‌شبوونا زانیارییان، جاران ده‌مه‌كێ زۆر ته دڤیا تاكو خۆنیشادانه‌كێ رێك بێخى، ئه‌ڤڕۆ نه‌ره‌زایبووان ناهێنه رێكخستن ژ لایێ سه‌ندیكایان یان رێكخرێن نه‌حكۆمی ڤه، به‌لكو ژ لایێ خه‌لكه‌كى ڤه دهێنه رێكخستن كو ره‌نگه به‌رى حه‌فتیه‌كێ ژى ئێكتر نه‌نیاسن. ره‌نگه ریفراندۆم ژ لایێ هنده‌ك كه‌سان ڤه بهێنه رێكخستن بانگه‌شێ بۆ بكه‌ن كو ره‌نگه د ئه‌و كه‌س د سیاسی ژى نه‌بوون، ئه‌ڤه دروستیترین هشیاربوونه بۆ سه‌ركرده‌یێن سیاسى، دبیت هه‌ر وه‌خته‌كى هه‌ر رۆژ و چڕكه‌یه‌كێ بڕیارێن وان بابه‌ت بیت بۆ وان خوه‌نیشادانان و لڤینێن دیار، سه‌ركرده دڤێت بۆ وى خه‌لكێ پۆپۆلیست باخڤن نه‌ك داموده‌زگه‌هێن ره‌سمی و ریكخراوان”.
كرمانجیكرن/ ئه‌ڤرۆ
گه‌شتا خه‌یالێ
پ.ه.د.نه‌زاكه‌ت حسێن
سۆشیال میدیا راسته به‌رده‌وامیده‌را جڤاكى یه، به‌لێ جوداتر و به‌رفره‌هتر ژینگه‌هه‌ك خولقاندیه ژبۆ په‌یوه‌ندیكرنێ و هه‌ڤناسینێ و لێگه‌ریانا كه‌سان و خه‌لكێ دیتر و ئاگه‌هداربوون ل بارودۆخێ خوه، واته ژینگه‌هه‌كا جڤاكى یا ده‌وله‌مه‌نده كو خه‌لك دشێت زۆر تشتان تێدا بكه‌ت ده‌رباره‌یى بیاڤێن به‌رفره‌ه یێن دانوستاندنێن جڤاكى كو بۆ هاتینه ره‌خساندن، دكارى كێمه‌كێ شاشێ ب جه بهێلى و بچیه د ناڤ كێلگه و هنده‌ك بیاڤێن خۆشیێ و بێهنڤه‌دانێ دا. گه‌شته‌كێ به‌ر ب جیهانێ بكه‌ى، ب خه‌یال نه‌ك ب جه‌سته، هه‌رچه‌نده ئه‌ڤێ باس و خواسته‌كه‌كا گه‌رم ل ده‌ف شاره‌زایێن ئه‌ڤى بیاڤى دروستكریه؛ ل ده‌مه‌كى كو ده‌رفه‌ت بۆ مرۆڤى دهێته ره‌خسین كو ب خه‌یال بێ سنوور گه‌شت بكه‌ته جیهانێ و خه‌لكى بنیاسیت و هایدارى ژیانا وان ببیت، به‌لێ ب جه‌سته هه‌ر ل جهێ خوه، كانێ دێ ده‌رهاڤێژێن تێكهه‌لبووبن و به‌رئێككه‌فتنێن كه‌لتوورى، ئایدۆلۆژى، سایكۆلۆژى دروست دبن؟. ب خه‌یالێ دگه‌هیته ژینگه‌هه‌كێ كو ئازادی تێدا هه‌یه، به‌لێ ره‌نگه ل ژینگه‌ها وى ئه‌و ئازادى نه‌بیت،
دگه‌هیته جڤاكه‌كى كو كه‌لتۆره‌كێ جودا هه‌یه، به‌لێ ل ده‌ف جڤاكێ وى كه‌لتۆره‌كێ دیتر هه‌یه، دگه‌هیته هنده‌ك كه‌سان كو هه‌لگرێن ناسنامه‌یێن جودا و ئایدیولۆژیێن جودا و ره‌فتارا جودا هه‌نه و ژ وان فێرى تشته‌كێ نوى دبیت.. فێرى ره‌فتارێن نوى دبیت، چونكو ده‌مێ جه‌سته‌یێ وى ئاگه‌ه دبیت ل جهه‌كى كو نكاریت هیچ تشته‌كى ژ ڤان ره‌فتاران بكه‌ت و ده‌ربرینێ ژ ڤان ئایدیایان بكه‌ت یێن كو وه‌رگرتین.
ژبلى هندێ خه‌یالا وى به‌رفره‌هتر دبیت، هزرا وى پتر دهێته ڤه‌كرن، به‌لێ ئه‌و ب خوه ب جه‌سته‌یێ خوه یێ ل جهه‌كێ سنۆرداركرى، نه‌شێت بگه‌هیته وان جهێن كو ب خه‌یالێ گه‌هشتیێ، كو هه‌لگرێ وان ناسنامه‌یان دبیت ل ناڤ تۆڕێن جڤاكى یێن بێ سنوور یێن لێ ئاشنا بووى، ئه‌ڤه قه‌له‌قا ناسنامێ و نه‌ڕۆهنیا ناسنامێ و نه‌ئارامیا ده‌روونى ژى بۆ دروست دكه‌ت. حه‌ز دكه‌ت بفڕیت، به‌ر ب وان جهان ڤه بچیت یێن كو ل ناڤ تۆرێن جڤاكى دا دیتین دا بگه‌هیته وان مرۆڤێن كو ل وێرێ دا نیاسین، وان ره‌فتاران بكه‌ت یێن كو ل وێ ژینگه‌ها خه‌یالى و فره‌ه دیتین،
چونكو ئه‌نته‌رنێتى خه‌لك پێڤكه گرێدایه و دخوازیت بنگه‌هه‌كێ ئێكپۆشى یێ كه‌لتۆری دروست بكه‌ت. به‌لێ وه‌ختێ كو ب ئاگه‌ه دئێت و هشیار دبیت، نه‌شێت هیچ ئێك ژ ئه‌ڤان تشتان بكه‌ت، ژ لایه‌كێ دیتر ژی ڤه ل سه‌ر ژیانێ و روودانێن جیهان هایدار دبیت كو پێشتر هه‌رده‌م مه نه دزانى وێرێ كیڤه‌یه؟ ئه‌ڤه كینه؟ وان چ ئاریشه هه‌نه؟ باراك ئۆباما سه‌رۆكێ پێشتر یێ ئه‌مریكا ل كۆنفرانسێ Disinformation threat to democracy دبێژیت به‌رییا ته‌كنه‌لۆژیایا زانیاریان و سه‌رهه‌لدانا تۆڕێن جڤاكى، ئه‌گه‌ر تو ل گونده‌كێ تكساس ژیابایه ته نه‌دزانی چ ل سان فرانسیسكۆ دهێته روودان، ئه‌گه‌ر ل گونده‌كێ یه‌مه‌ن ژیایابایه، ته نه‌دزانى ئاره‌زو و ده‌مبۆراندنا كیم كارداشیان چنه. “ده‌رباره‌ى كۆمبوونێن خه‌لكى و ئێكترناسینا وان دا ژى دبێژیت” جاران ته وه‌خته‌كێ زۆر دڤیا هه‌تا خۆنیشادانه‌كێ رێكبێخى، خه‌لكى كۆم بكه‌ى، په‌یاما خوه بگه‌هینى، نه‌ره‌زایبوونێن خوه ژ لایێ سه‌ندیكا و رێكخراوان ڤه رێك دئێخستن، ئه‌ڤڕۆ نه‌ره‌زایبوونێن خوه رێك نائێخن ژ لایێ نیقابه‌یان یان رێكخراوێن نه‌حوكومى ڤه، به‌لكو ژ لایێ خه‌لكه‌كى ڤه دهێنه رێكخستن كو ره‌نگه ئێكودو ژی نه‌نیاسن. به‌رى هینگى ب حه‌فتیه‌كێ، ره‌نگه راپرسین و بانگه‌شه ژ لایێ هنده‌ك كه‌سان ڤه بۆ بهێته‌كرن كو ئه‌ڤ كه‌سانه هه‌ر د سیاسی نه‌بن، له‌ورا ژینگه‌هه‌كا بێ سنۆر په‌یداكریه كو ب هه‌مى جیاوازیان ڤه وان كۆم بكه‌ن. كو ئه‌ڤ چه‌نده ژى ده‌رهاڤێژێن دابینكرنا ژینگه‌هه‌كا ڤه‌كرى و بێ سنووره بۆ بكارهێنه‌ر وبه‌رهه‌مهێنه‌رێن پۆستێن د ناڤ تۆڕین جڤاكى دا.
كرمانجیكرن/ ئه‌ڤرۆ
WP Facebook Auto Publish Powered By : XYZScripts.com