عومران میكائیل

ئێكگرتنا نەتەوەیی و ئێكرێزیا كوردان، دیتنا نەتەوەی، دیاركرنا چارەنڤیسی، ستراتیژیەتا هەڤپشك و لێكتێگەهشتن، ئەڤ بابەتانە وەكو تەوەرەكێ سەرەكی بوون د چارچووڤێ كوربەندێ ئاشتی و ئاسایشا رۆژهەلاتا ناڤەراست (middle east peace and security forum) كو ب كورتكریا MEPS یا بەرنیاسە كو ژلایێ زانكۆیا ئەمریكی ڤە ل باژێرێ دهوكێ برێڤە چوویە كو ئەڤ خالێن سەرەكی بەحس لسەر هاتیە كرن:
– ئێكگرتن و ئێكرێزیا كوردان: هەردو بنەمایێن سەرەكی و ئارمانجێن گشتی یێن گفتوگویا كۆڕبەندی بووینە.
– دیتنانەتەوەیی: تێروانینەك و رێكەكا هەڤپشك بۆ داهاتویا نەتەوەیی و پرسا كوردی كا ئایە ئەڤ پرسە بەرەف كیڤەیە.
– دیاركرنا چارە نڤیسی: چاوانیا پێدانا بریارێ لسەر مافێ چارەنڤیسێ كوردان.
– ستراتیژیەتا هەڤپشك: دانانا ئێك پلان و نەخشە ژلایێ سیاسی و ئابووری و ئەمنی د ناڤبەرا لایەنان دا.
– لێكتێگەهشتن: دروستكرنا زەمینەیێ دیالوگێ و چارەسەركرنا ناكۆكیێن ناڤخۆیی.
– دانپێدانا ناڤدەولەتی: كا ئایە چەندا گرنگە بدەستڤەئینانا پشتەڤانیێ و نیاسینا نیڤدەولەتی بۆ هیڤیێن نەتەوەیی.
– ئاستەنگ: تیشك ئێخستە لسەر كێشەیان و نە لێك تێگەهشتنێن ناڤخویی و دەرڤە لبەرام بەر ئێك رێزیێ.
– قۆناغا نۆی: ئاماژە هاتە دان ب قۆناغا نها و هەروەسا لسەر هندێ راوەستیان كو پێدڤیە كار بهێتەكرن بۆ گورانكاریان كو ژ خالێن گرنگن هاتینە دەستنیشانكرن و بەحس لێ هاتیە كرن ژبۆ داهاتوی و چارەنڤیسەكێ نۆی بۆ نەتەوەیێ كوردان.
هەروەسا د ڤی كوربەندیدا سەرۆك و رێبەرێ كوردان «مەسعود بارزانی» وەك ئێك ژ گۆتاربێژێن سەرەكی، ئاماژە ب چەندین خالێن هەرە گرنگ كریە ژ وان ژی ئاماژە ب هندێ كریە كو پێدڤیە هەمی لایەن كار بۆ هندێ بكەن دەولەت ببیتە دەولەتەكا دامەزراو و رەت كریە دەولەت دناڤا دەولەتێ دا هەبیت چونكی ئەڤە كێشە و ئاستەنگێن مەزن دروست دكەت، و ئاماژە ب سەروەریا یاسایێ كر كو پێدڤیە یاسا سەروەر بیت و لسەری هەمی تشتان بیت داكو هەر هەولاتیەك ماف و ئەركێن خۆ بزانیت.
هەروەسا د كۆمبوونێ دا سەرۆك وەزیرانێ عیراقێ و سەركردەیێن دیتر ئاماژە ب پابەند بوون ب دەستوورێ ئیراقێ كر و دیالۆگا پاراستنا سەقامگیریا ئیراقێ كریە لسەر ئاستێ نەتەوەیی.
سەرۆك بارزانی دەربارەیی پرۆسەیا ئاشتیێ ل توركیا خۆشحالیا خۆ دەربریە و پشتەڤانیا وێ چەندێ كر كو هیڤیێن هندێ بۆ خواستینە بگەهیتە ئارمانجا خۆ و مفای بۆ هەمی لایەكی دروست كەت هەروەسا ئاماژە ب وێ چەندێ كریە كو دەرفەتەكا زێرین بۆ سووریا هاتیە و هیڤی خواستن بو هەمی پێكهاتەیان ب تایبەت كورد و گرۆپێن دی كو ب شێوەكێ ئاشتیانە و ب دیموكراتیانە ل گەل حوكمەتا ڤی سەردەمی بگەهنە رێككەفتنێ بۆ هندێ هەمی پێكڤە بژین ئانكو ئاماژە ب قۆناغا كا نۆی هاتە دان د داهاتوی دا ل رۆژهەلاتا ناڤەراست.
ب شێوەكێ گشتی لێدوانێن د ناڤا ڤی كۆڕبەندی دا ئاماژە ب چارەسەركرنا كێشەیێن ناڤخۆیی یێن ئیراقێ كر و هەرێمێ ب رێكا دەستووری و دامەزراوان و پشتەڤانیا پرۆسەیا دیالۆگ و چارەسەریا ئاشتیانە بۆ پرسا كوردان د دەڤەرا (توركیا و سووریا) كر، هەروەسا جەنابێ مەسعود بارزانی ب تایبەتی تیشك ئێخستە لسەر خالا ئێكگرتن و ئێكرێزیێ و دیار كرنا چارەنڤیسی و دوپات كر كو ئێدی دەمێ هندێ یە كورد د ناڤخۆیا خۆ دا دویر كەڤیت ژ ناكۆكی و ململانێ و كاری بۆ ئێكرێزیێ بكەت چونكە لاوازیا ناڤخۆیی مەترسیەكا مەزنە و دیسا بۆ دروستكرنا ئێكرێزیێ دەرفەتێن مەزن دێ هێنە پێش و كورد دشێن ب ئێك دەنگ دگەل ناڤەند و جڤاكێن ناڤدەولەتی دانوستاندنێ بكەن دەربارەی پەیوەندیان د ناڤبەرا هەرێم و بەغدا داخوازا چارەسەریا ریشەیی كر د چارچووڤێ دەستووری دا و پرەنسیپێن فیدرالی ب تایبەت د بابەتێ بودجەیی و پەترۆلێ دا، هەروەسا لسەر پرسا چارەنڤیس و دانپێدانا ناڤدەولەتی ئاماژە كر كو مافێن گەلێ كوردستانێ بۆ دیاركرنا چارەنڤیسی مافەكێ رەوا و سروشتیە و گەلێ كوردی چ جاران دەستبەرداری نابیت و پێنگاڤ بۆ پێنگاڤ لدویڤ ئارمانجان دچین بۆ جێبەجێكرنا وان.

عومران میكائیل

ئەڤ چالنجە ژلایێ پارتی دیموكراتی كوردستان (پ.د.ك) ڤە هاتبوو راگەهاندن مەبەست ژێ بدەستڤە ئینانا زێدەتر ژ ئێك ملیۆن دەنگان بوویە ل سەرانسەری ئیراقێ وەكی ئاماژەیەك بۆ هێز و كاریگەریا پارتێ ل سەر ئاستێ كوردستانێ و ئیراقێ، هەروەسا د ڤێ چالنجێ دا سەركەفتن بدەستڤەئینایە یا ئێك ملیۆن دەنگی وەكی سەركەفتنەك و نیشانەك بۆ بدەستڤەئینانا باوەریا جەماوەری وەك رێبازەك دبینیت؛ هەروەسا وەك هێزا ئێكێ‌ یا و بێ ركابەر ل سەر ئاستێ ئیراقێ و هەرێما كوردستانێ.
بەرپرسێن پ.د.ك ل سەر هندێ راوەستیاینە كو ئەڤ هەمی دەنگێن بەرفرە نیشانەیا هوشیاریا خەلكی یە كو دزانن كی بەرگریێ ژ مافێن وان دكەت، ژبەر ڤی ئەگەری پ.د.ك راستەوخۆ شیاییە سنوورێ ئێك ملیۆن دەنگ ببریت و تێپەرینیت كو ئەڤە وێ چەندێ دیار دكەت د ئارمانجا خۆدا سەركەفتیە و بدەستڤەئینانا ریكۆردا شكێنەر كو زێدەتر ژ ئێك ملیۆن دەنگ بووینە و بدەستڤەئینانا٣. كورسیان بوویە د پێشەنگا پارتێن كوردستانێ دا و ببیتە بلندترین فیگەر یا پارتێن كوردی ل پەرلەمانێ ئیراقێ دا.
چەندین ئەگەرێن كاریگەر هەبووینە بۆ بدەستڤەئینانا ڤێ ژمارا هندەیا مەزن ل سەرانسەری كوردستانێ و پارێزگەهێن دیتر وەك نەینەوا، ئێك ژ وان رێكخستنا ناڤخۆیی پ.د.ك خۆدان توورەكا رێكخستی و بەرفرە بوویە د پڕانیا دەڤەێن هەرێما كوردستانێ دا؛ ب تایبەت ل پارێزگەها دهۆك و هەولێر ئەڤ رێكخستنە دشێت پشكەكا زۆرا ئەندام و لایەنگران بۆ سەر سندۆقێن دەنگدانێ هانددەت، هەروەسا د دەنگ دانێن تایبەت دا پ.د.ك شیان هەبووینە ب شێوەكێ كاریگەر دەنگێن (هێزێن ئەمنی و پێشمەرگەیی) بۆ خۆ مسۆگەر بكەت كو بەشەكێ مەزن ژ دەنگان پێكدئینیت، هەر وەسا كونترۆلكرنا دەڤەرێن ئیداری پ.د.ك دەستهەلاتا سەرەكی یا كارگێری و سیاسی ڤە ل زۆربەیا دەڤەران ل ژێر كونترۆلا وێ دایە وەكی دەڤەرێن (هەولێر -دهۆك-بەشەك ژ كەركووك و نەینەوا)، ئەڤێ ژی كاریگەریا راستەوخۆ ل سەر جێبەجێكرنا پرۆسەیا هەلبژارتنان و گەهاندنا پەیامان بۆ دەنگدەران هەیە، هەروەسا خزمەتگوزاری و پرۆژە دەنگدەر بەردەوامیا پرۆژەیان و خزمەتگوزاریان د دەڤەرێ دا ل ژێر دەستهەلاتا پارتی دا وەك هۆكارەك دبینن تەكنیكا هەلمەتا هەلبژارتنا ژی رۆلێ خۆ هەبوویە، وەك چالێنجا ئێك ملیۆنی كو جۆرەك بوویە ژ هشیاركرنا جەماوەری ل بەرانبەر لایەنێن دی و پارتێن بەرانبەر، هەروەسا پەیاما نەتەوەی و پارێزگاری پ.د.ك بەردەوام خۆ وەك پارێزەرێ سەرەكی یێن مافێن نەتەوەی كورد ل بەغدا دبینیت كو ئەڤێ پەیامێ د دەمەكێ پەیوەندیێن نە سەقامگیر د ناڤبەرا هەرێم و بەغدا دا گرنگیەكا زۆر هەبوویە هەروەسا خالەكا دی هەبوویە، ئەوژی لاوازیا ركابەران بوویە و كێمبوونا كاریگەریێ هندەك ژ لایەنێن ركابەر ژ سەدەمێ ناكۆكیێن ناڤخۆیی و لاواز دیاركرنا وان ئەڤێ چەندێ ژە ب شێوەكێ نە راستەوخۆ دەنگێن زێدەتر ب پ.د.ك ڤەگەراندینە. ئەڤ هۆكارێن بەرچاڤ بووینە كو پێكڤە هاریكەر بووینە پ.د.ك سەركەفتنە كا مەزن ل هەرێمێ ب تایبەت و ل ئیراقێ ب گشتی ب دەستڤە بینیت، بەلێ هندەك كێشەیێن داهاتی دێ د بەرچاڤ بن ل گۆرەی ئەنجامێن گەرۆك یا دیار و بەرچاڤ ژی كێشە ل سەر ئابوری و داهاتان ئانكو كێشەیێن د ناڤبەرا هەرێم و حوكمەتا فیدرال دا و نەگەهشتن ب چ ئەنجامان هەتا ڤی ماوەی ل سەر داهاتی و دابەشكرنا مووچەیێ فەرمانبەران وكێشە ل سەر نەفت و غازێ.

عومران میكائیل

بانگەشەیا هەلبژارتنا یا حیزبا پارتی دیموكراتی كوردستان لسەر بنە مایێ دەمی و پەیمانێت كاتی نینە بەلكو بەشەكە ژ گێرانا سیاسی یا درێژكری پێكدئینیت كو شوناسێ مێژویا حزبێ و رولێ ناڤەندیا حزبێ د ژیانا سیاسی یا هەرێما كوردستانێدا بەرهەم دئینیت.
پارتا دیموكراتا كوردستان ئەو حیزبەیە كو پشت ب میراتەكێ دیر و درێژێ خەباتا نەتەوەی و رزگاریا نەتەوەی دبەستیت و بانگەشەیا هەلبژارتنێن خو وەك ئامرازەك بۆ پێكڤە گرێدانا رابردوی ب نوكە و داهاتوی ڤە گرێددەت.
پارتی پروژەیێ ئاڤە دانكرنێ و گەشەپێدانێ وەك درێژە پێدەرا پروسەیا رزگاریخوازا و بنیاتدانانا كیانەكێ مودێرن یێ كورد دئینتە پێش، ئەف ڤەگێرانە پشت ب كومەلەكا هێمایان و گۆتاران دبەستیت كو جەخت لسەر سەقامگیریێ و شەرعیەتا مێژویی و هێزا سەركردایەتی دكەت ئانكو بەلێن و وەعدێن بانگەشەیێن هەلبژارتنان بتنێ پابەند بونەكا كاتی و دەمكی نینن، بەلكو بەرجەستەكرنا رێبازەكا درێژخایەنە كو ب ڤێ چەندێ حزب هەولبدەت پێگەیێ خو بلند تر بكەت و ئێك رێزیا نیشتیمانی دروست بكەت و گەشەكرنا بەردەوام د دەڤەرێدا بهێز بێخیت ب ڤێ چەندێ ژی گرنگی دان لسەر بوارێن میدیایی و پلات فورمێن دیجیتالی هەروەسا ئاڤە دانكرن د بوارێن جێواز دا و تیشكێ د ئێخیتە لسەر سەركەفتنێن بەر جەستەكری د بوارێن ئاڤە دانكرنێ و ئاسایش و حكمرانیا ئابوری هەروەسا گرنگیدان ب داهاتوی و ڤەگوهاستنا بو ئابورەكێ مودێرن د داهاتوی دا ب ڤێ شێوەیی گۆتارا هەلبژارتنان و بانگەشەیا پارتێ ژ هەڤركیا سیاسی دهێتە گوهرین بو پروژەیێن ئا ڤە دانكرنێ و پێشخستنێ و گوهرینا پێكهاتەیێن ئابوری بو كێمكرنا پشتبەستن بتنێ لسەر ئێك سەرچاوە و داهات بو نمونە پێدڤیە بتنێ پشت بەستن لسەر (نەفت یان گازێ) نە هێتە كرن و گرنگی ب كەرتێن بەرهەمئینانێ بهێنە دان و خزمەتگوزارێن وەك (پیشەسازی و كشتوكال و تەكنولوژیا یێ) ئانكو ئارمانج ئەوە كو بنیاتەكێ بهێز و بەردەوام بهێتە دانن بۆ ئابوری چونكە ئابوریێ هەر وەلاتەكی بربرا پشتێ یا وەلاتیە ئەگەر گرنگی ب بەرهەم ئینانا ئابوری هاتە دان و بەرەف پێژڤە چو ل وی دەمی دا وەلات د گەشەكرنێ دا بیت و لایەنێم دی بهێز تر لێ كەت بو نمونە لەیەنێ لەشكەری و چەكی و ئەمنیەتا وەلاتی و دنیتە جهێ رەخساندنا دەلیڤێن كاری بو گەنجان و هەولاتیێن وەلاتی هەروەسا د بانگەشەیاندا و گۆتارێن سیاسی دا جەخت لسەر پاراستنا مافێن دەستووری و مەدەنی یێن هەولاتیان هاتینە كرن لسەر وان تەحداێن سیاسی ێن كو لدەرڤە و ناڤخویدا هەین بو هندێ كو تێكڤەدان بهێتە كرن و سەقامگیری ل دەڤەرێ تێك بچیت بەلێ د بماوەیێ بانگەشەیان و گەتارێن سیاسی دا دیار دبیت كو گوهرین دروست دبیت ژ گۆتارێن سیاسی بو كریاران و دەست بجێبە جێكرنا وان پروژە یان ێن كو د بەرژەوەندیا هەولاتی و دەڤەرێدا هەین ل دەمێ نوكە و داهاتوی دا و دێبنە جهێ پێشڤە برنەكا بەردەوام كار لسەر پێشكەفتنا بێ راوەستیان و مفا گەهاندنا ل جیلێ داهاتوی دا و گەنجێن سەردەمیانە.

عومران میكائیل

پێشمەرگە د مێژوویا نوی یا كوردستانێ دا نیشانەكا بەرز و بلند بوویە بۆ بەرگیریكرن و هەول و خۆبەخشینا نەتەوەی د چیا و دۆل و نهالان دا پێشمەرگە ب تنێ پاراستنا خاكێ خۆ و گوند و باژێران نە كریە بەلكو بوویە مەزنترین بیرۆكا نەتەوەی یان جیهانی كو نموونەیەك بوویە بر هندێ بەرگریكرن بۆ ناساندنا نەتەوەكێ بێ دەولەت بەرگری بۆ مافێن مرۆڤایەتی بەرگریكرن بۆ دیموكراسیێ و ئازادیێ و هەمان چیایێن كوردستانێ كو پێشمەرگە وەك سیمبۆلا بەرخۆدانێ د ناڤ دا مەزن بووینە.
هەروەسا ل ئەورۆپا ب تایبەتی ل پاریسێ‌ ب وێنەیەكێ نوی دەردكەڤن دیاردبیت كو پێشمەرگە ب تنێ هێزەكا سەربازی نینە، بەلكو هێزەكا رەهەندە و خەبات و هەولا نەتەوەی یە كو هێزا هندێ هەیە هەست و ئاگاهداریا خەلكی ب تێپەرینیت، ژبەر هندێ ب باوەری و ب ئیرادەڤە دبێژین د چیایێن كوردستانێ را هەتا كۆلانێن پاریسێ‌ پێشمەرگە نیشانا بەرگریا نەتەوەی یە و ئەنیشانەیە كو هیچ سنوورەك نینە بشێت براوەستینیت.
هەروەسا ڤەكرنا جادەیا ب ناڤێ پێشمەرگە ل دەمێ جادەیەك ب ناڤێ پێشمەرگە ڤەبووی بۆ هندێ ڤەدگەریتە ڤە كو مێژوو هەول و ئەوێ هێز و ماندیبوونا وان ژبیرنەچیت و سوپاسگوزاریەك بیت بۆ قوربانی و فیداكاران ب هزاران پێشمەرگە د چیا و باژێر و گوندان بووینە قوربانی ل پێناڤی ئازادیێ ب ناڤكرنا جادەكێ ب پێشمەرگە خەلك و ب تایبەتی نفشێ داهاتی یێ دەڤەرێ هەر رۆژەكا وی ناڤی دبینن دێ ل بیرا وان هێت كو ئازادی بێ فیداكاری و تێكۆشین بدەستڤەناهێت، ئەڤە ژی ب تمامی جڤاكێ فێر دكەت بۆ هەستكرن ب بەرگری و نەتەوەی، هەروەسا جادە د ژیانێ دا جهەكێ گرنگە، چونكو رۆژانە مرۆڤ د ناڤ دا هاتنوچوونەكێ دكەن، ژ بەر ڤێ چەندێ ئەگەر جادەك ب ناڤێ پێشمەرگە هەبیت ئەو ناڤە بۆ خەلكی هەمی رۆژان دێ وەك پەیامەكێ بیت هەروەسا نیشانەكا هەڤالینی و هەڤپەیمانی د ناڤ دا هەیە كو پشتەڤانیەكا بەرچاڤە دهێتەكرن ب خەلكێ كورد نموونەكە ژبۆ روحیەتا بەرگریكرنێ و ئازادی و هەڤپەیمانیكرنێ پێشمەرگەی ب ڤی شێوەی كاریگری ل جیهانێ كریە ب شۆرشا نەتەوەی و نیشا جیهانێ دایە كو نەتەوەكا بێ دەولەت ژی دشێت هێزەكا راستەقینەیا بەرگیریا رەها دروست بكەت ب تایبەتی ل ئەورۆپا و ئەمریكا پتر هاتیە ناساندن، چونكو ل دەمێ سالا ٢٠١٤ تیرۆرستێن داعش هێرشێن خۆ دەستپێكرین ل وان باژێرێن مەزنێن كوردستانێ و هەتاكو نێزیكی هەولێرا پایتەخت گەهشتین پێشمەرگە ببوو هێزا سەرەكیا بەرگریێنە، بتنێ ب كوردستانێ، بەلكو بۆ جیهانێ ب گشتی ببوو پارێزگاریەك و جیهان ژ مەترسیا تاوان و تیرۆركرنا داعشێ پاراستیە، هەر ل دەما مەترسیا تیرۆرستێن داعش ل سەر كۆبانێ هەبوویە، ل وی دەمی پێشمەرگە بەرەڤ كۆبانێ ب رێكەڤتیە بۆ پاراستنا وێ ب هەڤپەیمانا نیڤدەولەتی كو ئەو رێكە روو ب روویا خرابترین مەترسیا سەردەمێ نوی بوویە، هەروەسا یا چاڤەرێكریە ل داهاتوی دا هێزەك بیت كو ئاشتێ ل دەڤەرێ بەرپا بكەت و هەڤپەیمانیا نیڤدەولەتی زێدەتر بكەت هەروەسا هەول ددەت ل داهاتوی، نە بتنێ هێزەكا كلاسیكا سەربازیبیت بەلكو ب هێزەكا پرۆڤیشنالی ب پەیوەندی دگەل تەكنەلۆجیایێ و سیستەمێ نویێ پاراستنێ بگوهۆریت، هەروەسا دبیت د داهاتوی دا پێشمەرگە ب فەرمی ل گەل دەڤەر و هەڤپەیمانێن(NATO – ئەورۆپا -ئەمریكا) پەیوەندیان زێدەتر بكەت ب هندێ دا كو ئامادەبن ب مەترسێن د داهاتوی دا دروست دبن، ئانكو هێزا ل داهاتوی دا ئاشتی و ئازادیێ بەرپا بكەت و هەڤپەیمانیا نیڤدەولەتی بەرفرەهتر لێ بكەت دێ پێشمەرگە بیت كو نموونەیا ئازادیێ یە ل سەر ئاستێ جیهانی.

عومران میكائیل

قەیرانێن ئابۆریێن جیهانێ (وەكی قەیرانا سالا ٢٠٠٨ز، و بەلاڤبوونا ڤایرۆسێ كۆرۆنا كۆڤید ١٩ ل سالێن 2019-2021، و قەیرانا وزەیێ ل سالێن ٢٠٢٢-٢٠٢٣ز)، نە بتنێ كاریگەری هەبووینە ل سەر ئابۆرێ جیهانێ هەمیێ، بەلكو بوویە ئەگەرێ گوهۆرینا هەڤسەنگیا سیاسەتا نیڤدەولەتی ژی.
ل دەمێ گوهۆرین ل ئابۆریا جیهانێ دروست دبیت ب ئەگەرێ قەیرانان، گرژی و ئالۆزی بەرەف زێدەبوونێ ڤە دچن و سیاسەت دوبارە دهێتە دارێژتن بۆ هندێ ب پلەیا ئێكێ خزمەتا بەرژەوەندیێن نیشتیمانی بكەن یێن هەر دەولەتەكێ.
گوهۆرینا هەڤسەنگیا هێزێ زلهێزێن جیهانێ وەك ئەمریكا – چین – ئێكەتیا ئەورۆپا، پتر ژ بەری نوكە هەڤڕكیێ ل سەر بازاری و سەر چاوەیان دكەن، قەیرانێن ئابۆریێن جیهانێ دەولەتێن تازە پێدگەهن لاواز دكەن، و دەرگەهی بۆ زلهێزێن دەڤەرێ ڤەدكەن و وەلاتان بۆ هندێ پالددەن، هەڤپەیمانێن نوی دروست ببن یێن (دەمكی) ل سەر بنەمایێ بەرژەوەندیێن ئابۆری، نموونە وەك (نێزیكبوونا د ناڤبەرا رۆسیا و چینێ دا ل پشتی سزایێن رۆژئاڤایێ)، هەروەسا سەر هلدانا بلۆكێن ئابۆری – سیاسی وەك رێكخراوا برێكس بۆ نەهێلانا هەژمۆنا رۆژئاڤایێ.
قەیران هندەك دەولەتان بۆ ململانێ پالددەن ل سەر ڤان سەر چاوەیان و ئەڤ ململانێ و هەڤڕكیە دبیت یێن ئابۆری دبیت بهێنە گوهۆرین بۆ ململانێیەكا سیاسی یان سەربازی و دبیت د ڤان دەمان دا پرانییا دەولەتان بەرەف سیاسەتا خۆ بەرفرەهكرنێ ڤە دچن وەكی (بەرزكرنا باجەیان – كێمكرنا هاوردەكرنێ – پشتبەستن و پشتگیریكرنا پێشەسازیێن ناڤخۆی دا)، ئەڤە ژی دبیتە هۆكارێ جیهانگیریێ و سەرهلدانا ناسیۆنالیزما ئابۆری، هەروەسا ئەو ئاستەنگێن ب ئەگەرێ قەیرانێن ئابۆری رویددەن ل بەرامبەری سیستەمێ ناڤدەولەتی ژ وانا جیهان دابەش بوویە ب سەر بلۆكێ ئابۆری یێ (رۆژئاڤا بەرامبەر رۆژهەلاتی)، هەروەسا هاتنا خارێ یا رۆلێ دامەزراوێن نیڤدەولەتی وەكی (رێكخراوێن بازرگانی جیهانی و سندۆقا دراڤێ نیڤدەولەتی) ب سەبەبێ بێهێزیا وان د برێڤە برانا قەیرانێن مەزنێن جیهانی دا و هەروەسا وەلات پتریا وان وزە و و سەرچاوەیێن خوارنێ ڤە وەك چەكەكێ سیاسی پشت بەستنێ ل سەر دكەن و رەنگە قەیران رێكەك بن بۆ هزركرن د نەزمەكێ جیهانی یێ دادپەروەرتر دا و ب هێزكرنا هاریكاریان د وارێ وزەیا پاقژ دا و ئاسایشا خوراكی و بازرگانیا دادپەروەر و ئەگەرەكە بۆ سەر هلدانا زلهێزێن نوی ل جیهانێ ئەو ژی ئەگەر ب ئەقلانە بارودۆخی بۆ خۆ بكاربینن:
دەرئەنجام ژ ڤێ چەندێ : قەیرانێن ئابۆری بتنێ تەحەدیێن دارایی نینن، بەلێ ئەو خالن یێن سیاسەتا نیڤدەولەتی دكەنە د قالبەكێ جیاواز دا، ل دەمێ قەیرانان دا، زمانێ بەرژەوەندیا سەر هلددەت و پەیوەندیا د ناڤبەرا وەلاتان دا كێمتر بەرەڤ پێشڤە دبەت و پرسیارەك دمینتە هەلاویستی د ڤێ چەندێ دا، ئەرێ‌ ئەڤە دبیتە ئەگەرێ ململانێیەكا مەزنتر یان دبیتە جهێ پێگەهشتنا هاریكاریێن نیڤدەولەتی ل سەر بنەمایێ‌ بەرژەوەندیان؟

عومران میكائیل

ئەو لایەنێ كو بەر ب پێشڤەچوونێ ڤە دچیت و پاشەرۆژا خۆ باشتر لێ دكەت هەرێما كوردستانە و ئەو لایەنێ رابردوویا خۆ ژێ دبەت ئیراقە.
هەرێما كوردستانێ هەر ژ دامەزراندنا وێ ل سالا 1992ز و تا ئەڤرۆ، بەر ب پێشڤەچوونێ ڤە دچیت، چ ل دەمێ داهات هەبوویە، یان ژی ل دەمێ قەیران و كیشەیان، هەرێما كوردستانێ هەر یا بەردەوام بوویە ل سەر پێشڤەچوون و پێشكەفتنێ، هەردەم حوكمەتا هەرێمێ بزاڤ یێن كرین كو هەرێما كوردستانێ د هەمی واران دا وەكهەڤ بیت ل گەل وەلاتێن پێشكەفتی و نموونەیێن هەرە گرنگ ل سەر ڤێ پێشكەفتنێ كو د ڤێ سالێ دا دهێنە جێبەجێكرن: پرۆژەیێ رۆناكی (كو كەهرەبا 24 دەمژمێری دابین دكەت و ژێنگەهێ دپارێزیت ژ دویكلا موەلیدان)، پرۆژەیێ دابەشكرنا ئاڤێ ل هەولێرا پایتەخت، پاركا نۆی ل دهوكێ، پرۆژێ دابینكرنا ئاڤێ ژ بەنداڤا مووسلێ بو بەنەداڤا دهوكێ، ڤەكرنا جادەیان نۆی و بەرفەرهكرنا هندەك جادەیان، و گەلەك نموونەیێن دیتر.
بەرانبەر هەرێما كوردستانێ و بزاڤێن وێ یێن هەردەم ژبۆ پێشكەفتنا، ئیراقە ئەوا سال بۆ سالێ پاش دكەڤیت، هەر چەندە ئیراق رابردۆیەكێ هەرە گرنگ یێ هەی و دەولەتەكا ب هێز بوویە د میژوویێ دا، بەلێ ئەڤرۆ حوكمەتا ئیراقێ یا رابردویا خۆ ژێدبەت، نەبتنێ پاش دكەڤیت، ئەڤە ژبەر گەلەك ئەگەرانە وەك گەندەلی و ململانەیان د ناڤبەرا پارتێن سیاسی، كونترۆلكرنا گرۆپێن چەكداری ل سەر حوكمەتێ.
و پاشكەفتنا ئیراقێ د گەلەك واران دا دیار دبیت، بۆ نموونە: كەهرەب ل ئاستەكێ خرابدایە ل هەمی پارێزگەهێن ئیراقێ ل دەمێ پرۆژێ رووناكی دهێتە جێبەجێكرن ل هەرێمێ، خزمەتگوزاری پاشدكەڤیت ب شێوەكێ گشتی، پێدانا پلەیێن بلند بۆ فەرمانبەر و هێزێن لەشكری و ئەمنی بێ كو خزمەت هەبن، ئامێرەیێن پزیشكی یێن كەڤن ل نەخۆشخانەیان، جێبەجێكرنا سیستەمێ خواندنێ (پۆلۆنا) بۆ زانكۆیان بۆ ڤێ سالا خواندنێ ٢٠٢٥-٢٠٢٦ پشتی چەندین سالان كو هەرێما كوردستانێ جێبەجێكری و سەركەفتنەكا بەرچاڤ بدەستخۆڤە ئینای، (ئەڤە ژی بۆ مە دیاردكەت كو حەتا ل دەمێ حوكمەتا ئیراقێ بزاڤێن پێشكەفتنێ كرن چاڤ ل هەرێمێ كر).
د ڤیرە دا بۆ مە دیاردبیت، لایەنێ بەر ب پاشڤەچوونێ و پاشكەفتنێ ڤە دچیت و لایەنێ بەرەڤ پێشڤەچوونێ و پاشكەفتنێ دچیت؛ كینە، كو ئەڤ سەربۆرێن هەرێمێ وەرگرتین و بكارئیناین، دەولەتەكا وەك ئیراقێ د ڤی دەمی دا بۆ خۆ یا بكاردئینیت داكو بشێت پێشكەفتنەكا بچویك بدەستڤە بێخیت، وەك كاركرنا وان ل سەر سیستەمێ خواندنێ و دابینكرنا كەهرەبێ، بەلێ د ڤی دەمی دا هەرێم یا ل دویڤ هندەك پێشكەفتنێن دیتر دچیت.
و ئەڤە دیار دكەت كو هەرێمێ‌ شیانێن دەولەتبوونێ هەنە، و ژ حوكمەتا فیدرال پێشكەفتیترە.
ل دوماهیێ، ئەز پێشنیار دكەم بۆ حوكمەتا هەرێمێ گرنگیێ بدەت ب جۆتیاران و كەرتێ كشتوكال و بەرهەمێ خۆمالی، چونكو ئەگەر گرنگی ب بەرهەمێ خۆمالی بهێتەدان، و كار ب دروستی ل سەر چاندن و بەرهەم ئینانێ بهێتەكرن، ل جهێ كو ئەم بەرهەمێ بیانی داخواز بكەین، دێ مە شیان هەبن بەرهەمێ خۆ یێ خومالی دابین بكەینە بازاری و هەر دێ د بەرژوەندیا وەلاتییان دا بیت وەك جۆتیاران.
هەر وەسا پێشنیار دكەن پێشەسازیا ناڤخۆیی ل هەرێمێ هەبیت، بۆ پێدڤیێن رۆژانە دەسپێكێ، پاشی بۆ هەر تشتەكێ دی پێ پیدڤی وەك بكارئینانا نەفت و غازێ بۆ دروستكرنا كەلوپەلێن پلاستیكی یان بێژێن دروستكرنا كەلوپەلێن ترومپێلان ب رێكا ئامیرەیان ب تێچوویەكا كێم دی بەر دەینە د بازرێن خۆ یێ ناڤخۆیی دا و رەنگە ببیتە داهاتەك ژی بۆ هەرێمێ ئەگەر هاتە داخواز كرن ژ لایێ دەولەتێن دەوروبەران.

عـومـران میكائیل

بریارە كو د ئەڤ سالە دا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ ئیراقێ ل ١١ مەها 11 بهێنە ئەنجامدان، كو ژ ژمارەیا كورسیكێن ئەنجوومەنێ نوونەران ئیراقێ (پەرلەمان) 329 كورسیكن، 49 كورسیك یێن هاتینە تەرخانكرن بۆ هەر چار پارێزگەهێن هەرێمێ (هەولێر، دهۆك، سلێمانی، حەلەبجە)، ل دویڤ زانیاری و ئامارێن خۆتۆماركرنا هەڤوەلاتیان ل بایۆمەتری و ل پەی بریار كۆمسیۆنا بلند یا هەلبژارتنان.لێ ب مخابنی ڤە، نێزیكێ ١٨.٤٪ ژ دەنگدەران ل هەرێما كوردستانێ، یان بێژین نێزیكێ ٧٠٠ هزار كەسان، خۆتومار نەكریە یان ژی تۆمارا بایۆمەتریا خۆ نوونەكریە، ئەڤ چەندە دبیتە ئەگەر كو بێ ماف ببن ژ دەنگدانێ ئانكو ئەڤان كەسان شیان نابیت پشكداریێ بكەن د سیستەمێ نویێ هەلبژارتنان (شێوازێ سانت لاگۆ)، و بێگومان ئەڤە د بەرژەوەندیا پارتێن مەزن دایە ل ئیراقێ، ئەڤجا پێدڤیە پارتێن كوردان هەماهەنگیێ ژبۆ هندێ بكەن، دەنگێن وان پارچەپارچە و كێم نەبن و نوونەراتیا كوردان لاواز نەبیت ل بەغدا.
گرژیێن د ناڤبەرا هەڕێما كوردستانێ و بەغدا یێن گرێدای ب فرێكرنا مووچەی ژ لایێ حوكمەتا فیدرال، د ڤان رۆژان دا دروست دبن، چونكو پارتێن ئیراقێ یێن بهێز و دەستهەلاتدار، بكاردئینن وەك ئامرازەك ژبۆ لاواز كرنا نوونەراتیا كوردان ل بەغدا ب رێكا ژ دەست دانا پارتێن كوردی رێژەكا مەزن ژ دەنگدان، ب ئەگەرێ بێزاركرنا هەڤوەلاتییان و گیرۆكرنا فریكرنا مووچەی، دا كو پشكداری هەلبژارتنان نەبن، هەروەسا د كەرتێ نەفتێ دا كیشە دروست بووینە وەكی دابەشكرنا داهاتی و كونترۆلكرنا كێلگەهێن نەفتێ و دانانا مەرجێن نوی و راستڤەكرنا رێككەفتنان ژ لایێ بەغدا ڤە، بتنێ مەرەم ژێ گیرۆكرنا فرێكرنا مووچەی و نەچاركرنا هەرێمێ كو بەردەوام داخوازا رێككەفتنێ بكەت و ئەڤ چەندە كارێگەریەكا نەرێنی ل سەر هەڤوەلاتییان بتنێ یا هەی.
كوردان د پرۆسەیا سیاسی یا بەغدا ل سالا ٢٠٠٣، نەخشەكێ نێزیك ژ ئێكگرتنێ هەبوویە، ئێكگرتنا كوردان د ناڤبەرا هەردو پارتێن دەستهەلاتدار (پارتی دیموكراتی كوردستان) و (ئێكەتی نشتیمان پەروەری كوردستان)، هەروەسا لایەنێن دی یێن بچویك، د سالێن چوویی ژ 2003، پارتێن كوردان ل بەغدا گرنگی دایە بدەستڤەئینانا مافێن كوردان و دەستەبەركرنا دەستووری و ژ بەر ڤان ئەگەران هەڤپەیمان بووینە ل گەل پارتێن عەرەبی یێن شیعە و سنە، بەلێ ئەرێ‌ كورد د نها دا هەمان رێباز دێ دوبارە كەتە ڤە؟ یان پارتێن كوردان دێ سیاسەتا خۆ گوهۆرن ل بەغدایێ‌ بەرانبەری پارتێن عەرەب؟ تایبەت ژبەر بارودۆخێ نوكە ژ ناكۆكی و فشارا ئابووری كو بووینە ئەگەرێ نەهێلانا باوەریێ ب پارتێن عەرەب.
یا گرنگە پشكداریا پارتێن كوردان د پرۆسێسا سیاسی ل بەغدا. ب بۆچوونا من، پشكداریا كوردان د پرۆسەیا سیاسی دا ل بەغدا پشتی هەلبژارتنان، دڤێت گوهۆرینەكا بەرچاڤ دیار بكەت، كو سیاسەتەكا توندتر بهێتە دەستەبەركرن پشتی ڤان هەلبژارتنان، و رێبازەكا نوی بهێتە بكارئینان دویر بیت ژ رێبازا تەقلیدی، دبینم كو د هەمی واران دا گوهۆرین ب سەر دا بهێن و هەولێن باشتر و بەرچاڤتر بهێنەدان ژبۆ بدەستڤەئینانا دەنگێ خۆ د ناڤا پەرلەمانێ ئیراقێ دا و د هەر دەمەكی دا چاڤدیری بهێتەكرن، ژبۆ هندی كو پارتێن سیاسی یێن دەستهەلاتدار یێن عەرەبان، دوبارە سیاسەتا فشارا ئابووری ل گەل هەرێما بكارنەئینیت چ ب رێكا راستڤەكرنا دەستووری یان دانانا قانوونێن نوی.
و ل دوماهیێ یا فەرە ئاماژە ب هندێ بكەم، كو دەنگدان و پشكداریا هەڤوەلاتییان د هەلبژارتنان دا، مافەكێ دەستووری یە یێ هەر تاكە كەسەكی، نە دەرفەتە یان دیاری ژ لایێ چ لایەنان ڤە، ئەڤجا یا فەرە هەمی هەڤوەلاتی ئەڤی مافی ژ دەستێ خۆ نەكەن،و بزاڤان بكەن كو گوهۆرینەك بەرچاڤ ل بەغدا بهێتەكرن، ب رێكا دەنگدانێ وەك چەكەك ژبۆ نەهێلانا زۆلم و زۆریێ و دژایەتییا كوردان ل بەغدا.

عومران میكائیل

د نه‌ بوونا ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربه‌خۆ یا كوردی دا، وه‌رزشڤانێن كورد خۆ ل به‌رانبه‌ر هه‌ڤكێشه‌كا سه‌خت دا دبینن، ئه‌و ژی هه‌ڤڕكیێ د ئاستێن به‌رز دا دكه‌ن كو نوونه‌راتیا ناسنامه‌یا نه‌ته‌وه‌یا خۆ بكه‌ن، ب ڤێ چه‌ندا هه‌نێ بده‌ستڤه‌ئینانا سه‌ركه‌فتنێن راسته‌قینه‌ و بلند راگرتنا ئالایێ به‌رز و هه‌رده‌م بلند یێ كوردستانا پیرۆز كو خاكا مه‌یه‌ و جهێ شانازی و سه‌ر بلندیا هه‌ر تاكه‌كێ كورده‌.
ب ڤێ چه‌ندێ وه‌رزشا كوردی روی ب روی فشاره‌كا سیاسیا به‌رده‌وام دبیت چ ژ لایێ وان وه‌لاتان یێن كوردستانێ پارچه‌ دكه‌ن یان هه‌ر وه‌لات و لایه‌نه‌كێ دی كو دژاتیا به‌رده‌وام یا كوردان دكه‌ت، لێ وه‌رزشا كوردی به‌رده‌وامه‌ ژ سه‌فه‌را خۆ، هه‌لگرا هیڤیێن نه‌ته‌وه‌یا خۆیه‌ كو د هه‌روه‌لا هندێ دانه‌ ئالایێ كوردان ژی جهێ خۆ د ناڤ ئالایێن دی یێن جیهانێ دا هه‌بیت.
كوردستانێ دا گه‌له‌ك یانه‌یێن وه‌رزشی هه‌نه ژ وانان دهۆك، زاخۆ، نه‌ورۆز، هه‌ولێر، د رێزبه‌ندیا ٢٠ یانەیێن ‌باشترینێن ئیراقێ دا، سه‌ره‌رای داهاتێ وان ب به‌راورد ژ یانه‌یێن دی یێن ئیراقێ ب شێوه‌كێ به‌رچاڤ كێمتره‌ وتووشی ئاسته‌نگێن دارایی دبن، هه‌ر چه‌نده‌ ڤان یانه‌یان ئاسته‌كێ ب هێز یێ هه‌ی و هه‌ڤركیێ دگه‌ل یانه‌یێن دی یێن ئیراقێ دكه‌ن، ‌لێ ب ده‌ست كێمیا ژێده‌رین دارایی دنالێن.
یانه‌یا دهۆكێ د چه‌ندین سالێن قه‌یرانا داریدا ده‌ربازبوویه‌، تووشی‌ چه‌ندین كێشه‌یێن به‌رچاڤ بوویه‌ كو بووینه‌ سه‌ده‌ما راگرتن و راوه‌ستاندنا گه‌له‌گ ژ چالاكێن وه‌رزشی یێن یانێ، لێ هه‌ر د سه‌ر وێ چه‌ندێ دا یانه‌یا دهۆك د ڤی ماوه‌یێ سه‌خت و نه‌سه‌قامگیر دا پیشكه‌فتنه‌كا به‌رچاڤ د ئاست و ئه‌نجامێن خۆ دا ب خۆڤه‌ دیت، ئه‌ڤه‌ ژی ئاماژه‌یا ڤه‌گه‌ریانه‌كا ب هێز بوویه‌ بۆ د ناڤا گۆره‌پانا وه‌رزشی دا، ئه‌ڤ دۆخێ سه‌خت و نه‌جێگیر نه‌بوویه‌ ئاسته‌نگ به‌رامبه‌ر یانه‌یا دایك بۆ دیاركرنا ئاستێ وێ یێ هه‌ره‌ به‌رز، چونكو یانه‌یا دهۆك پشت ب پالپشتیكرنا لایه‌نگر و هانده‌رێن خۆڤه‌ به‌ستییه‌، ئه‌ڤه‌ ژی بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو ئه‌و جه‌ماوه‌رێ مه‌زنێ یانه‌یا دهۆك ب دل شكه‌ستی نه‌مینت و به‌رده‌وام چاڤ ل سه‌ر سه‌ركه‌فتنان بیت.
ئه‌ڤه‌ ژبلی هه‌ولێن ئیداره‌یا نوو بوو ئاڤه‌دانكرنێ، گرنگیدانێ ب یانی، ئاماده‌كاریێن چاك ژبۆ هندێ كو سه‌ركه‌فتنێن بێ سنوور بده‌ستخۆڤه‌ بینن و ناڤێ خۆ ل هه‌ر جهه‌كی دیار و به‌رچاڤ بكه‌ن، ئێك ژ ده‌ستكه‌فتێن گرنگ یێن یانەیێ ده‌ستڤه‌ئینانا کۆپا كه‌نداڤی بوو ب پالپشتیا جه‌ماوه‌ره‌كێ كو گه‌رموگۆریا خۆ بۆ یانه‌یێ دیاركر.
هه‌روه‌سا سه‌ركه‌فتنا هه‌ردو یانه‌یێن دهۆك و زاخۆ بۆ فینالا کۆپا ئیراقێ روودانه‌كا ناوازه‌یه‌ د دیرۆکا فوتبۆلا ئیراقێ دا، له‌وما ئه‌ڤ ده‌ستكه‌فته‌ نابیت ب رێكه‌فتن بهێته‌ هژمارتن، به‌لكو ب ره‌نگڤه‌دانا كوالێتی و كارێ ته‌كنیكی وكارگیری یا یانه‌یێن كوردانه‌، ژبلی پلانێن درێژخایه‌ن هه‌بووینه‌.
سه‌ركه‌فتنا هه‌ردو یانه‌یێن دهۆك و زاخۆ و گه‌هشتن ب یاریا دووماهیێ، دوپات دكه‌ت كو گورانكاری د هه‌ڤسه‌نگیا هێزێ دا هاته‌ ئه‌نجامدان، كو ئێدی یانه‌یێن پاله‌وان یێن پارێزگه‌‌هێن ئیراقێ تاكه‌ یانه‌ نینن ژ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ناسناڤان، ‌لێ د نوكه‌ دا یانه‌یێن كوردی رۆلێ پێشه‌نگ د دیاركرنا ناسنامه‌یا پاله‌وانی دا بده‌ستڤه‌ ئینایه‌، هه‌روه‌سا یانه‌یا زاخۆ دێ نوونه‌راتیا ئیراقێ د کۆپا كه‌نداڤی دا بۆ وه‌رزێ ٢٠٢٥-٢٠٢٦، ئەڤە دەرئەنجامێ ڕێزبەندییا زاخۆ یا سێیێ د خولا ستێرێن ئیراقێ دا هاتبوو.
سه‌ره‌رای ده‌ستكه‌فتێن یانه‌یێن وه‌رزشی یێن كوردی، هه‌تا نها هیچ پالپشتیه‌كا دارایی و مۆرالی ژ حوكمه‌تا ئیراقێ یان ده‌زگه‌ها وه‌رزشیڤه‌ یا فه‌رمی وه‌كۆ لژنه‌یا ئۆلمپی و فدراسیۆنا فوتبۆلێ پێ نه‌هاتیه‌ ئه‌نجامدان، ئه‌ڤه‌ ژی وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو یانه‌یێن كوردی و وه‌رزش تێكه‌لی سیاسه‌تێ هاتینه‌كرن ژ لایێ حوكمه‌تا ئیراقێ ڤه‌.

عومران میكائیل

بۆ ماوەیێ سەدەیەكێ یە، زمانێ كوردی ژلایێ رژێمێن توركیا و ئیران و ئیراقێ ڤە كەفتبوو ل بەر هەلمەتێن قەدەغەكرنێ و بكارئینانا وێ ل میدیا و قوتابخانەیان هاتیە قەدەغەكرن، سەرەرای ڤێ چەندێ كوردان هونەر و ئەدەبیات و فلكلۆر و زمانێ خو پاراست وەك ئامرازەكێ بەرخودان و ئەخلاقی مایە ڤە ب تایبەت ل هەرێما كوردستانێ زمانێ كوردی بوو زمانەكێ فەرمی، ئەڤە ژی پشتی ب درێژاهیا ١٠ سالان ژ سنوورداركرنا توند بۆ بكارئینانا زمانێ كوردی ل وان چار وەلاتێن كورد لێ دابەش بووین (تركیا، ئیران، ئیراق، سووریا).
ل توركیا ب دەهان سالان زمانێ كوردی د وارێ پەروەردەكرن و راگەهاندنێ قەدەغە كر، ل سووریا زمانێ كوردی ل قوتابخانەیان و ل سەر بەلگەنامەیێن فەرمی هاتبوو قەدەغەكرن، هەروەسا ناڤێن عەرەبی بۆ دەڤەرێن كوردان هاتنە دانان.
ئەڤێ قەدەغەكرنێ مەترسی ل سەر شۆناسا كولتوورێ كوردی دروستكر و بەرخودانەكا بەردەوام بۆ پاراستنا زمانی ڤێككەفت، هەروەسا دانپێدان ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی هەڤشێوەیا زمانێ عەرەبی ل ئیراقێ هاتەكرن ب رێكا دانانا دەستوورێ فیدرالی ل سالا ٢٠٠٥، كو ل پەی ئەڤی دەستووری زمانێ كوردی مل ب ملێ زمانێ عەرەبی هاتە دەستنیشانكرن وەك زمانەكێ فەرمی بۆ ئیراقێ ل دویڤ ماددەیێ ٤ ژ دەستوروی (ئەڤێ ماددێ د ناڤەرۆكا خۆدا دیاركریە كو هەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن فەرمینە ل ئیراقێ).
ژ دەرئەنجامێن دانپێدانێ ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی ل ئیراقێ، زمانێ كوردێ ل دامودەزگەهێن فەرمی یێن دەولەتێ بهێتە بكارئینان، ژ وان: دامودەزگەهێن خواندن و پەروەدەیێ، د بەلگەنامەیێن حوكمەتێ دا، مۆر و پاسەپۆرتان.
وەكی یا دیار ئەڤ دانپێدانە پێنگاڤەكا گرنگ بوویە بۆ ب دەستەبەركرنا ماف و رەوشەنبیریا زمانڤانیا گەلێ كورد ل ئیراقێ، پشتی بۆرینا دەهان سالان ب گۆشەگیریێ، بەلێ سەرەرای ڤێ چەندێ كو زمانێ كوردی زمانەكێ فەرمیە ل ئیراقێ، لێ هەر شەڕ ب دژی زمانێ كوردی دهێتە ئەنجامدان ژ لایێ حوكمەتا فیدرالی ڤە ل ئیراقێ و هەرگاڤ هەولا دكەن كو بكارئینانا زمانێ كوردی بهێتە قەدەغەكرن.
ژبۆ پاراستنا زمانێ شرینێ دایك (زمانێ كوردی)، د سیاسەتا شكەستی یا ئیراقێ دا، پێدڤیە كۆمەكا پێنگاڤێن بەرچاڤ بهێنە هاڤێژتن، یێن یاسایی و رەوشەنبیری، چ ل سەر ئاستێ دامودەزگەهێن دەولەتێ بیت یان ژی ل سەر ئاستێ حزبێن سیاسی یێن كوردی، ئەڤ پێنگاڤە پێكدهێن ژ:
1. سەپاندنا زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی: ل دویڤ دەستوورێ ئیراقێ ماددەیێ (٤)، زمانێ كوردی وەك زمانێ عەرەبی زمانەكێ فەرمییە، لەوما پێدڤیە فشارێ بێخنە سەر حوكمەتا ئیراقێ ژبۆ جێبەجێكرنا ئەڤێ ماددەیێ ب رێكا: دەركرنا بەلگەنامەیێن فەرمی ب زمانێ كوردی نە بتنێ زمانێ عەرەبی، بكارئینانا زمانێ كوردی ب وەكهەڤی ل گەل زمانێ عەرەبی ل دامودەزگەهێن فیدرال یێن بلند وەك پەرلەمان و دادگەها فیدرال و ئەنجوومەنێ وەزیران.
2. بهێزكرنا هەبوونا زمانێ كوردی د میدیا و راگەهاندنا دا ب رێكا پشتەڤانیێ و بەردەوامی د دامەزراندنا دەزگەهان یێن راگەهاندنا سیاسی یا كوردی (رۆژنامە، كەنال، مالپەر).
3. دابینكرنا وەرگێرانا كوردی بۆ كۆنگرە و رۆژنامەڤانان.
4. دەركرنا یاسایەكا فیدرال رێكا جێبەجێكرنێ دیاربكەت.
5. هاندانا حزبێن كوردی بۆ گرنگیدان ب زمانێ كوردی.
6. زمانێ كوردی زمانەكێ دەولەمەندە ژ رویێ زاراڤێ و پەیڤان ڤە و پەیڤێن زمانێ كوردی ژ پەیڤێن زمانێن عەرەبی و توركی و فارسی زێدەترن، لەوما یا فەرە ئیراق گرنگیێ ب ڤی زمانی بدەت.
ئەڤ پێنگاڤە دێ ب ساناهی هێنە وەرگرتن ب پشتەڤانیەكا نیڤدەولەتی، چونكو ئەم نە ئێكەم وەلاتێن كو دو زمانێن فەرمێ هەین، دو وەلاتێن پێشكەفتی ل جیهانێ پتر ژ زمانەكێ فەرمی بكاردئینن ب وەكهەڤی ئەوژی بەلجیكا و كەنەدا، ل بەلجیكا سێ زمانێن فەرمی یێن هەین ئەو ژی فەرەنسی، هۆلەندی، ئەلمانی)، ل كەنەدا دو زمانن (ئنگلیزی، فەرەنسی).
ل دوماهیێ دێ بێژم (پاراستنا زمانێ كوردی د سیاسەتێ دا پێدڤی ب ئیرادەیا سیاسی یا ب هێز یا سەركردەیێن كورد و فشارا جەماوەری و دامەزراوان هەیە ژ بۆ جێبەجێكرنا بڕگەیێن دەستووری و هشیاركرنا جڤاكێ سەبارەت گرنگیا زمانی وەك ئامرازەك بۆ نوونەراتیا سیاسی و شۆناسی و نەتەوەی).

عومران میكائیل

ئێزیدی پشكەكن ژ نەتەوا كورد ل سەرانسەرێ جیهانێ دا و د هەمان دەم دا كەمینەكا ئایینی یە ل ئیراقێ و هەرێما كوردستانێ ب تایبەت (ل شنگالا باشورێ كوردستانێ دژین).
ل ژێر دەستێ حوكمەتێ‌ و رژێمێن ئایینی و سیستەمێن سیاسی، كوردێن ئێزدی تووشی گۆشەگیریێ و بەربەلاڤیێ بووینە، بەر ل سەدەكی وەسا دهێتە دیاركرن كو بەری رۆژانێن سەخت یێن ل سەر دەستێ داعش ب سەردا بهێن، روی ب روی ٧٤ هەلمەتێن دی یێن جینۆسایدێ بووینە د ڤان هەلمەتان دا، هەمی جۆرەكێن تاوانن بەرانبەری ئێزیدیان هاتینە ئەنجامدان ژ (كوشتنا ب كۆم، ئاوارەكرن، دەربەدەركرنا ب زۆڕی، سنوورداركرنا پڕاكتیزما ئایینی). كوردێن ئێزدی ل سەردەمێ ئۆسمانیان تووشی جینۆسایدا ئایینی بوون، هەروەسا ل سەردەمێ رژێما سەدامی سیاسەتا عەرەبكرنێ ب سەردا ئینا ب تایبەت ل دەڤەرێن وان یێن رەسەن وەكی چیایێ شنگالێ، د سەر ڤان هەمی جۆرێن جینۆساید و تالانكرنێ، ئێزیدیان ئیمان و كولتوورێ خۆ پاراستیە هەتا كو مەزنترین كارەسات ل سالا ٢٠١٤ ل سەر دەستێ تیرۆرستێن داعشێ ب سەردا هاتی.
ل دەمێ هێرشا داعشێ دا، ئێزدی تووشی تاوانێن ب ترس بوون، بگرە ژ رەڤاندنا ژن و زارۆكێن وان، وێرانكرنا گوند و خانییان ب ئارمانجا ژناڤبرنا ئایینێ ئێزدیان، (هەروەسا دبیت ئەڤە پلانەكا دارشتی بیت ژ لایێ لایەنێن دەرەكی ڤە یێن دژاتییا كوردان دكەن، ژبۆ هندێ كو ئێزیدیان بێخنە دۆخەكێ نەئاسایی و نەئارامیێ بێخنە د ناڤبەرا ئێكگرتنا كوردان دا).
پشتی ژناڤبرنا تیرۆرستێن داعشێ، هەولێن ئاڤەدانكرنێ هاتنەكرن بۆ شنگالێ ژ لایێ حوكمەتا هەرێمێ ڤە، بەلێ سەرەڕای ئاڤەدانكرنێ و ب سەروبەركرنا دەڤەرێن وان و مالێن وان، كوردێن ئێزیدی رەت دكەن كو بزڤڕنە دەڤەرێن خۆ یێن ئاڤەدانكری، د نها دا نێزیكی ٢٠٠ هزار ئێزیدی د كەمپان دا هەنە و نەرازیبوونا خۆ ل سەر ڤەگەڕاندنێ بۆ دەڤەرێن خۆ یا دیاركری، ئەڤەژی بۆ هۆكارێن ئەولەهی و سیاسی ڤەدگەریتەڤە، چونكو دۆخێ ئەمنی ب نەجێگیری یێ مای ب ئەگەرێ هەبوونا چەندین گرۆپێن چەكدار ل شنگالێ.
ئێك ژ پێنگاڤێن ئەرێنی ژ لایێ پەرلەمانێ فیدرال یێ ئیراقێ، ئەوە كو قانوونەك ب ناڤێ قانوونا رزگاربوونا مێینەیێن ئێزیدی ل سالا ٢٠٢١ دەرئێخست، ژبەر داخوازی و هەولێن بەردەوام یێن پەرلەمانتارێن كورد ل بەغدا، مەرەم ژ ڤێ قانوونێ قەرەبۆكرنا ئافرەتێن ئێزدیان ئەوێن ژلایێ داعش ڤە هاتینە رەڤاندن، لێ حوكمەتا ئیراقێ ب شێوەكێ كاریگەر ئەڤێ قانوونێ جێبەجێ ناكەت، ب وی رادەی رزگاربوویێن دەستێ داعشێ تووشی كێشەیێن كارگێری یێن بەرچاڤ دبن، چونكو پالپشتییا دەروونی و جڤاكی قەرەبووكرنا داڕایی د سنووردارن.
دانپیدان ب جینۆسایدكرنا ئێزدیان ژلایێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ڤە ل سالا ٢٠١٦ هاتەكرن، ئەڤە ژی ل دویڤ وان بەلگە و راپۆڕتان یێن ژلایێ كۆمسیۆنا ڤەكۆلینان هاتینە بەرهەڤكرن كو تاوانێن ل دژی ئێزدیان هاتینە ئەنجامدان دیاركرن (كوشتنا ب كۆم، رەڤاندن و دەستدرێژیكرنا ل سەر ئافرەتان، ئاوارەكرنا ب زۆری، وێرانكرنا گوند و پەرستگەهێن ئێزدیان)، ب هزرا من ڤێ‌ دانپێدانێ‌ گرنگییا خۆ ژ بۆ بدەستڤەئینانا دادپەروەریێ هەبوویە، لێپرسین ل تاوانباران ل بەرانبەر دادگەها نێڤدەولی، داخوازكرنا قەرەبۆیێ، پشتراست بوون كو ئەڤ كارەساتە دوبارە نەهێتە ئەنجامدان.
دبینم كو پێدڤیە هەمی هەول بهێنەدان ژبۆ هندێ كو ئەڤ نەهامەتیە و نەخۆشیا ب سەرێ خووشك و برایێن مە یێن ئێزیدی هاتی، بهێنە قەرەبۆكرن و دەروونێ وان هەتا رادەكێ گونجای بهێتە ئارامكرن ژبۆ چارەسەركرنا كارتێكرنا دەروونی ل سەر وان، ئانكو قەرەبوویەكا مادی و مەعنەوی د هەمان دەم دا.
هەتا نها؛ شنگال دەڤەرەكا ناكۆكییە ل سەر د ناڤبەرا هەرێما كوردستانێ و حوكمەتا ئیراقێ، ژبەر ڤی ئەگەری دەڤەرەكا نە سەقامگیرە و نێزیكە ژ سووریا، ئەڤە ئەگەرە كو ببیتە كەنالەك بۆ گرۆپێن چەكدار وەك پارتا كرێكارێن كوردستانێ (پەكەكێ) كو بۆ هاتن و چوونێ د ناڤبەرا توركیا و سووریێ دا بكاربینن، لەوما پێدڤیە ب نێزیكترێن دەم بهێتە ئارامكرن و خزمەتگوزاری لێ بهێنە پێشئێخستن، و داخواز ژ حوكمەتا ئیراقێ بهێتە كرن كو قانوونا قەرەبووكرنێ ب شێوەكێ گونجای بهێتە جێبەجێكرن.