عومران میكائیل

بۆ ماوەیێ سەدەیەكێ یە، زمانێ كوردی ژلایێ رژێمێن توركیا و ئیران و ئیراقێ ڤە كەفتبوو ل بەر هەلمەتێن قەدەغەكرنێ و بكارئینانا وێ ل میدیا و قوتابخانەیان هاتیە قەدەغەكرن، سەرەرای ڤێ چەندێ كوردان هونەر و ئەدەبیات و فلكلۆر و زمانێ خو پاراست وەك ئامرازەكێ بەرخودان و ئەخلاقی مایە ڤە ب تایبەت ل هەرێما كوردستانێ زمانێ كوردی بوو زمانەكێ فەرمی، ئەڤە ژی پشتی ب درێژاهیا ١٠ سالان ژ سنوورداركرنا توند بۆ بكارئینانا زمانێ كوردی ل وان چار وەلاتێن كورد لێ دابەش بووین (تركیا، ئیران، ئیراق، سووریا).
ل توركیا ب دەهان سالان زمانێ كوردی د وارێ پەروەردەكرن و راگەهاندنێ قەدەغە كر، ل سووریا زمانێ كوردی ل قوتابخانەیان و ل سەر بەلگەنامەیێن فەرمی هاتبوو قەدەغەكرن، هەروەسا ناڤێن عەرەبی بۆ دەڤەرێن كوردان هاتنە دانان.
ئەڤێ قەدەغەكرنێ مەترسی ل سەر شۆناسا كولتوورێ كوردی دروستكر و بەرخودانەكا بەردەوام بۆ پاراستنا زمانی ڤێككەفت، هەروەسا دانپێدان ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی هەڤشێوەیا زمانێ عەرەبی ل ئیراقێ هاتەكرن ب رێكا دانانا دەستوورێ فیدرالی ل سالا ٢٠٠٥، كو ل پەی ئەڤی دەستووری زمانێ كوردی مل ب ملێ زمانێ عەرەبی هاتە دەستنیشانكرن وەك زمانەكێ فەرمی بۆ ئیراقێ ل دویڤ ماددەیێ ٤ ژ دەستوروی (ئەڤێ ماددێ د ناڤەرۆكا خۆدا دیاركریە كو هەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن فەرمینە ل ئیراقێ).
ژ دەرئەنجامێن دانپێدانێ ب زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی ل ئیراقێ، زمانێ كوردێ ل دامودەزگەهێن فەرمی یێن دەولەتێ بهێتە بكارئینان، ژ وان: دامودەزگەهێن خواندن و پەروەدەیێ، د بەلگەنامەیێن حوكمەتێ دا، مۆر و پاسەپۆرتان.
وەكی یا دیار ئەڤ دانپێدانە پێنگاڤەكا گرنگ بوویە بۆ ب دەستەبەركرنا ماف و رەوشەنبیریا زمانڤانیا گەلێ كورد ل ئیراقێ، پشتی بۆرینا دەهان سالان ب گۆشەگیریێ، بەلێ سەرەرای ڤێ چەندێ كو زمانێ كوردی زمانەكێ فەرمیە ل ئیراقێ، لێ هەر شەڕ ب دژی زمانێ كوردی دهێتە ئەنجامدان ژ لایێ حوكمەتا فیدرالی ڤە ل ئیراقێ و هەرگاڤ هەولا دكەن كو بكارئینانا زمانێ كوردی بهێتە قەدەغەكرن.
ژبۆ پاراستنا زمانێ شرینێ دایك (زمانێ كوردی)، د سیاسەتا شكەستی یا ئیراقێ دا، پێدڤیە كۆمەكا پێنگاڤێن بەرچاڤ بهێنە هاڤێژتن، یێن یاسایی و رەوشەنبیری، چ ل سەر ئاستێ دامودەزگەهێن دەولەتێ بیت یان ژی ل سەر ئاستێ حزبێن سیاسی یێن كوردی، ئەڤ پێنگاڤە پێكدهێن ژ:
1. سەپاندنا زمانێ كوردی وەك زمانەكێ فەرمی: ل دویڤ دەستوورێ ئیراقێ ماددەیێ (٤)، زمانێ كوردی وەك زمانێ عەرەبی زمانەكێ فەرمییە، لەوما پێدڤیە فشارێ بێخنە سەر حوكمەتا ئیراقێ ژبۆ جێبەجێكرنا ئەڤێ ماددەیێ ب رێكا: دەركرنا بەلگەنامەیێن فەرمی ب زمانێ كوردی نە بتنێ زمانێ عەرەبی، بكارئینانا زمانێ كوردی ب وەكهەڤی ل گەل زمانێ عەرەبی ل دامودەزگەهێن فیدرال یێن بلند وەك پەرلەمان و دادگەها فیدرال و ئەنجوومەنێ وەزیران.
2. بهێزكرنا هەبوونا زمانێ كوردی د میدیا و راگەهاندنا دا ب رێكا پشتەڤانیێ و بەردەوامی د دامەزراندنا دەزگەهان یێن راگەهاندنا سیاسی یا كوردی (رۆژنامە، كەنال، مالپەر).
3. دابینكرنا وەرگێرانا كوردی بۆ كۆنگرە و رۆژنامەڤانان.
4. دەركرنا یاسایەكا فیدرال رێكا جێبەجێكرنێ دیاربكەت.
5. هاندانا حزبێن كوردی بۆ گرنگیدان ب زمانێ كوردی.
6. زمانێ كوردی زمانەكێ دەولەمەندە ژ رویێ زاراڤێ و پەیڤان ڤە و پەیڤێن زمانێ كوردی ژ پەیڤێن زمانێن عەرەبی و توركی و فارسی زێدەترن، لەوما یا فەرە ئیراق گرنگیێ ب ڤی زمانی بدەت.
ئەڤ پێنگاڤە دێ ب ساناهی هێنە وەرگرتن ب پشتەڤانیەكا نیڤدەولەتی، چونكو ئەم نە ئێكەم وەلاتێن كو دو زمانێن فەرمێ هەین، دو وەلاتێن پێشكەفتی ل جیهانێ پتر ژ زمانەكێ فەرمی بكاردئینن ب وەكهەڤی ئەوژی بەلجیكا و كەنەدا، ل بەلجیكا سێ زمانێن فەرمی یێن هەین ئەو ژی فەرەنسی، هۆلەندی، ئەلمانی)، ل كەنەدا دو زمانن (ئنگلیزی، فەرەنسی).
ل دوماهیێ دێ بێژم (پاراستنا زمانێ كوردی د سیاسەتێ دا پێدڤی ب ئیرادەیا سیاسی یا ب هێز یا سەركردەیێن كورد و فشارا جەماوەری و دامەزراوان هەیە ژ بۆ جێبەجێكرنا بڕگەیێن دەستووری و هشیاركرنا جڤاكێ سەبارەت گرنگیا زمانی وەك ئامرازەك بۆ نوونەراتیا سیاسی و شۆناسی و نەتەوەی).

عومران میكائیل

ئێزیدی پشكەكن ژ نەتەوا كورد ل سەرانسەرێ جیهانێ دا و د هەمان دەم دا كەمینەكا ئایینی یە ل ئیراقێ و هەرێما كوردستانێ ب تایبەت (ل شنگالا باشورێ كوردستانێ دژین).
ل ژێر دەستێ حوكمەتێ‌ و رژێمێن ئایینی و سیستەمێن سیاسی، كوردێن ئێزدی تووشی گۆشەگیریێ و بەربەلاڤیێ بووینە، بەر ل سەدەكی وەسا دهێتە دیاركرن كو بەری رۆژانێن سەخت یێن ل سەر دەستێ داعش ب سەردا بهێن، روی ب روی ٧٤ هەلمەتێن دی یێن جینۆسایدێ بووینە د ڤان هەلمەتان دا، هەمی جۆرەكێن تاوانن بەرانبەری ئێزیدیان هاتینە ئەنجامدان ژ (كوشتنا ب كۆم، ئاوارەكرن، دەربەدەركرنا ب زۆڕی، سنوورداركرنا پڕاكتیزما ئایینی). كوردێن ئێزدی ل سەردەمێ ئۆسمانیان تووشی جینۆسایدا ئایینی بوون، هەروەسا ل سەردەمێ رژێما سەدامی سیاسەتا عەرەبكرنێ ب سەردا ئینا ب تایبەت ل دەڤەرێن وان یێن رەسەن وەكی چیایێ شنگالێ، د سەر ڤان هەمی جۆرێن جینۆساید و تالانكرنێ، ئێزیدیان ئیمان و كولتوورێ خۆ پاراستیە هەتا كو مەزنترین كارەسات ل سالا ٢٠١٤ ل سەر دەستێ تیرۆرستێن داعشێ ب سەردا هاتی.
ل دەمێ هێرشا داعشێ دا، ئێزدی تووشی تاوانێن ب ترس بوون، بگرە ژ رەڤاندنا ژن و زارۆكێن وان، وێرانكرنا گوند و خانییان ب ئارمانجا ژناڤبرنا ئایینێ ئێزدیان، (هەروەسا دبیت ئەڤە پلانەكا دارشتی بیت ژ لایێ لایەنێن دەرەكی ڤە یێن دژاتییا كوردان دكەن، ژبۆ هندێ كو ئێزیدیان بێخنە دۆخەكێ نەئاسایی و نەئارامیێ بێخنە د ناڤبەرا ئێكگرتنا كوردان دا).
پشتی ژناڤبرنا تیرۆرستێن داعشێ، هەولێن ئاڤەدانكرنێ هاتنەكرن بۆ شنگالێ ژ لایێ حوكمەتا هەرێمێ ڤە، بەلێ سەرەڕای ئاڤەدانكرنێ و ب سەروبەركرنا دەڤەرێن وان و مالێن وان، كوردێن ئێزیدی رەت دكەن كو بزڤڕنە دەڤەرێن خۆ یێن ئاڤەدانكری، د نها دا نێزیكی ٢٠٠ هزار ئێزیدی د كەمپان دا هەنە و نەرازیبوونا خۆ ل سەر ڤەگەڕاندنێ بۆ دەڤەرێن خۆ یا دیاركری، ئەڤەژی بۆ هۆكارێن ئەولەهی و سیاسی ڤەدگەریتەڤە، چونكو دۆخێ ئەمنی ب نەجێگیری یێ مای ب ئەگەرێ هەبوونا چەندین گرۆپێن چەكدار ل شنگالێ.
ئێك ژ پێنگاڤێن ئەرێنی ژ لایێ پەرلەمانێ فیدرال یێ ئیراقێ، ئەوە كو قانوونەك ب ناڤێ قانوونا رزگاربوونا مێینەیێن ئێزیدی ل سالا ٢٠٢١ دەرئێخست، ژبەر داخوازی و هەولێن بەردەوام یێن پەرلەمانتارێن كورد ل بەغدا، مەرەم ژ ڤێ قانوونێ قەرەبۆكرنا ئافرەتێن ئێزدیان ئەوێن ژلایێ داعش ڤە هاتینە رەڤاندن، لێ حوكمەتا ئیراقێ ب شێوەكێ كاریگەر ئەڤێ قانوونێ جێبەجێ ناكەت، ب وی رادەی رزگاربوویێن دەستێ داعشێ تووشی كێشەیێن كارگێری یێن بەرچاڤ دبن، چونكو پالپشتییا دەروونی و جڤاكی قەرەبووكرنا داڕایی د سنووردارن.
دانپیدان ب جینۆسایدكرنا ئێزدیان ژلایێ نەتەوەیێن ئێكگرتی ڤە ل سالا ٢٠١٦ هاتەكرن، ئەڤە ژی ل دویڤ وان بەلگە و راپۆڕتان یێن ژلایێ كۆمسیۆنا ڤەكۆلینان هاتینە بەرهەڤكرن كو تاوانێن ل دژی ئێزدیان هاتینە ئەنجامدان دیاركرن (كوشتنا ب كۆم، رەڤاندن و دەستدرێژیكرنا ل سەر ئافرەتان، ئاوارەكرنا ب زۆری، وێرانكرنا گوند و پەرستگەهێن ئێزدیان)، ب هزرا من ڤێ‌ دانپێدانێ‌ گرنگییا خۆ ژ بۆ بدەستڤەئینانا دادپەروەریێ هەبوویە، لێپرسین ل تاوانباران ل بەرانبەر دادگەها نێڤدەولی، داخوازكرنا قەرەبۆیێ، پشتراست بوون كو ئەڤ كارەساتە دوبارە نەهێتە ئەنجامدان.
دبینم كو پێدڤیە هەمی هەول بهێنەدان ژبۆ هندێ كو ئەڤ نەهامەتیە و نەخۆشیا ب سەرێ خووشك و برایێن مە یێن ئێزیدی هاتی، بهێنە قەرەبۆكرن و دەروونێ وان هەتا رادەكێ گونجای بهێتە ئارامكرن ژبۆ چارەسەركرنا كارتێكرنا دەروونی ل سەر وان، ئانكو قەرەبوویەكا مادی و مەعنەوی د هەمان دەم دا.
هەتا نها؛ شنگال دەڤەرەكا ناكۆكییە ل سەر د ناڤبەرا هەرێما كوردستانێ و حوكمەتا ئیراقێ، ژبەر ڤی ئەگەری دەڤەرەكا نە سەقامگیرە و نێزیكە ژ سووریا، ئەڤە ئەگەرە كو ببیتە كەنالەك بۆ گرۆپێن چەكدار وەك پارتا كرێكارێن كوردستانێ (پەكەكێ) كو بۆ هاتن و چوونێ د ناڤبەرا توركیا و سووریێ دا بكاربینن، لەوما پێدڤیە ب نێزیكترێن دەم بهێتە ئارامكرن و خزمەتگوزاری لێ بهێنە پێشئێخستن، و داخواز ژ حوكمەتا ئیراقێ بهێتە كرن كو قانوونا قەرەبووكرنێ ب شێوەكێ گونجای بهێتە جێبەجێكرن.

عومران میكائیل

ئێك ژ گرنگترین ئاریشەیێن هەرێما كوردستانا پەیوەندیێن وێنە ل گەل حوكمەتا فیدرال، ژ سالا 2003 پشتی شكەستنا رژێما بەعس و دانانا دەستووری سالا 2005.
ل پەی دەستوورێ فیدرال، دانپێدان ب هەرێما كوردستانێ و مافێن كوردان هاتە كرن، بەلێ ئەڤ چەندە نەهاتیە جێبەجێكرن د رۆیێ واقیعی دا، ژبەر گەلەك ئەگەر و ئاستەنگان، ژ وان پەیوەندیێن سیاسی و دەستووری یێن ئالۆز و ئاریشەیێن ئابووری.

پەیوەندیێن سیاسـی و دەستووری
ناكۆكی د بەردەوامن ل سەر جێبەجێكرنا دەستووری ب تایبەت سەبارەت ماددەیێ (١٤٠) و دابەشكرنا دەستهەلاتێ د ناڤبەرا حوكمەتا فیدرال و حوكمەتا هەرێما كوردستانێ، ئەگەر كار ب دروستی ل سەر دەستوورێ ئیراقێ بهێتەكرن دبیت ب رۆهنی مافێن هەر لایەنەكی بهێنە گەرەنتیكرن، ئەڤە دشێت بنەمایەكی بۆ پەیوەندیەكا سەقامگیر پێك بینیت.

پەیوەندیێن ئــابــووری
د هەمان دەم دا ناكۆكی ل سەر پرسەیا نەفت و گازێ هەیە د ناڤبەرا بەغدا و حوكمەتا هەرێمێ، هەروەسا پرسەیا داهاتی یێ ناڤخۆیی.
ژ 2003 هەتا ڤێگاڤێ هەرێم د گەل بەغدا نە گەهشتیە چ رێككەفتنێن بەردەوام سەبارەت بابەتێ نەفتێ و داهاتێ ناڤخۆیی، گەلەك جاران ڤەگوهاستنا بودجەیی ژ بەغدا بۆ هەولێرێ پاش دكەڤیت، ژ بەر ئەگەرێن شكەستنا هەرێمێ د رادەستكرنا نەفتێ دا یان دانا بەیانامێن دارایی یێن داهاتێ ناڤخۆیی یێن هەرێمێ.

دژاتیا زمـانـێ كـوردی
ل رۆژا 16/7/2025، وەزیرێ خواندنا بالا یێ حوكمەتا فیدرال بریارەك دەرئێخست كو بكارئینانا زمانێ كوردی قەدەغەدكەت ل دەڤەرێن كوردان ئەوێن ژ دەرڤەی كارگیریا هەرێمێ ئانكو سنوورێ وێ.
ئەڤ دژایەتیە، دژایەتیەكا نەتەوەیی و دەستووری یە، دژایەتیەكا نەتەوەی یە، چونكو ئیراقی وەلاتەكێ فیدرالە و دڤێت رێز ل هەمی نەتەوەیان و زمانێ وان بهێتەگرتن و ماددەیا (3) ژ دەستوورێ فیدرال ئەڤ چەندە دیاركریە.
و دژایەتیەكا دەستووری یە، چونكو دەستوورێ ئیراقێ یێ فیدرال ل پەی ماددەیا (4) دیاركریە كو هەردو زمانێن عەرەبی و كوردی زمانێن سەرەكینە یێن ئیراقی ب شێوەكێ وەكهەڤ ل هەمی دامودەزگەهان و ژ نیشانێن گرنگ ل سەر ڤێ چەندێ نڤیسینێن ل سەر دیوارێن هۆلا پەرلەمانێ ئیراقێ كو ب هەردو زمان یە (عەرەبی و كوردی)، ئەڤجا وەزیرێ خواندنا بالا یێ فیدرال شەرعیەت ژ كیڤە وەرگرت دا بریارەكا توند و دژوار ب ڤی رەنگی دەربێخیت ل دژایەتیا كوردان؟

چــارەســەری
ژبۆ چارەسەركرنا ئەڤان ئاریشەیان و دا كو مللەتێ كورد ژیانەكا ئارام بدەستێ خۆڤە بینن، دو چارەسەری یێن هەین:
ئێك: گرێدانا رێككەفتنەكا نوی دگەل بەغدا ب سەرپەرشتیا نیڤدەولەتی، هەرێم دشێت داخواز ژ بەغدا بكەت، كو رێككەفتنەكا نوی گرێدەن هەردو لایەن پێ پابەند بن، بەلێ دڤێت ئەڤ مەرجە هەبن:
– گەفكرن ل سەر بەغدا ژبۆ گرێدانا ئەڤێ رێككەفتنێ، كو هەرێم پشكدار نابیت د پرۆسێسا سیاسی و هەلبژارتنان هەتا رێككەفتن بهێتە گرێدان و جێبەجێكرن.
– د ناڤەرۆكا ئەڤێ رێككەفتنێ، دڤێت هەردو لایەن رازی بن ل سەر راستڤەكرنا دەستووری، تایبەت ماددێ (140)، ئاریشەیا نەفتێ و داهاتێ هەرێمێ، پشكا هەرێمێ ژ بودجێ ئیراقێ.
– بەغدا داخوازا لێبۆرینێ بكەت ژ كوردان وەك نەتەوە، وەزیرێ خواندنا بالا یێ فیدرال بهێتەلادان ژ پۆستێ وی، ڤەگەراندنا بكارئینانا زمانێ كوردی ل هەمی دەزگەهێن خواندنێ ل دەڤەرێن كوردان.
– راوەستاندنا هەمی هێرشان لسەر زالگەهێن نەفتێ یێن هەرێمێ.
– سەرپەرشتیەكا نیڤدەولەتی دا كو هەردو لایەن پابەند بن و جێبەجێ بكەن رێككەفتنێ.
بەلێ دێ هەتا چ رادە هەردو لایەن شێن ئەڤێ رێككەفتنێ گرێدەن؟ ئایە سەرپەرشتیا نیڤدەولەتی دێ یا ئەرێنی بیت بۆ بەرژەوەندیا كوردان یان نەرێنی بیت؟ چونكو یا ئاشكەرایە كو جڤاكا نیڤدەولەتی بەرژەوندیێن وان ژێكجودانە، لەوا ب دیتنا من ئەڤ چارەسەریا ئەگەر بجه هات ژی دێ بتنێ چارەسەریەكا كاتی بیت و دێ ناكۆكی بەردەوام بن د ناڤبەرا هەردو لایەنان و هەرێما مە دێ ژ ڤان ئاریشەیان ئازاد بیت ب رێكا چارەسەریا دووێ بتنێ.
دو: سەربەخۆبوون و راگەهاندنا دەولەتێ.
مانە بەسە گەلۆ زولم و زۆری؟ مانە بەسە دژایەتیا زمان و كولتوورێ كوردی؟
سەربەخوبوون و راگەهاندنا دەولەتا كوردستانێ، بتنێ چارەسەریە كو ئەم ژ ئاریشە و ئاستەنگان ئازاد ببین، چونكو یا ئاشكەرایە بۆ جڤاكا نیڤدەولەتی و هەمی خەلكی كو ئەم و حوكمەتا ئیراقێ پێكڤە ناگونجین ب چ شیوەیان، نە بتنێ ژلایێ سیاسی و یاسایی و ئابووری ڤە، بەلێ ژ هندەك لایێن دیتر ژی، وەك لایێ ئایینی، بۆ نموونە دەستنیشانكرنا رۆژا ئێكێ ژ جەژنا رەمەزانێ یا جیاواز بوو د ناڤبەرا هەرێم و بەغدا.
بەلێ ئەڤ بریارە نە بریارەكا ئاسانە، مە هەمیان ئاستەنگ و رێگری دیتن دەمێ سەرۆك و رێبەرێ كوردان (رێزدار مەسعود بارزانی)، ئێكەم و گرنگترێن پێنگاڤ هاڤێت ژبۆ راگەهاندنا دەولەتێ ل سالا 2017، ئەو ژی ب رێكا ریفراندۆمێ.
دا كو بگەهینە ڤێ ئارمانجێ ب دیتنا من دڤیت ئەڤ مەرجە ل دەف مە پەیدا بن:
– ئێكگرتن: دڤێت هەمی كورد ل هەمی پارێزگەهێن كوردستان ببنە ئێك ژبۆ بجهئینانا ڤێ ئارمانجێ.
– هەبوونا فاكتەرێن نیڤدەولەتی یێن پێدڤی ژبۆ دەولەتبوونێ: ئەوژی ئاخە و مللەت و زمانە و كولتوور و مە ئەڤە هەمی یێن هەین.
– پشتەڤانی و دانپێدانا نیڤدەولەتی: ئەگەر جڤاكا نیڤدەولەتی دانپێدان و پشتەڤانیێ نەكەت دێ ئەزمۆنا مەهەبادێ دوبارە بیت.
– رێككەفتن دگەل دولەتێن دەوروبەران: دڤێت ب كێمی مە رێككەفتن هەبیت دگەل ئێك ژ وان وەك توركیا، بەری راگەهاندنا دەولەتێ، چونكو مە دەریا نینە و نە زەریا دا بشێین پێدڤیێن خۆ دابین بكەین، بتنێ ب رێكا دەولەتێن جیران، لەوا دڤێت مە گەرەنتی هەبیت.
– زێدەكرنا وەبەرهێنان و كەرتێ تایبەت و دەرفەتێن كاری.
ل دەمێ مە ئەڤ هەمی مەرجە هەبن، دێ شێین سەربخۆبین و هەرێمێ دەرفەتەكا مەزن یا هەی ڤێ جارێ، تایبەت پشتی ئەنجامدانا هندەك پرۆژەیان كو گەلەك ژ دەولەتێن دەڤەرێ نەشیاینە ئەنجام بدەن وەك پرۆژەیێ رۆناكی، دابینكرنا ئاڤێ ل هەولێرێ و گەلەك پرۆژەیێن دیتر و ئەڤ پرۆژەیە دهێنە بجهـ ئینان ل هەمان دەمێ ئیراقێ دژایەتیا مە دكەت، ئانكو مە دیاركر بۆ جیهانێ كو ئەم هەر پێشدكەڤین چ باردوخێ مە یێ باش بیت یان ژی خراب.
و بێگومان دێ د بەرژەوەندیا ئەمریكا و دەولەتێن ئێكەتیا ئەورۆپا دا بیت، كو دەولەتەكا كوردی هەبیت، تایبەت پشتی شەڕێ ئیران و ئیسرائیل، چونكو ئەمریكا دو ئەزمۆن ل گەل كوردان ل ئیراقێ و سووریێ هەبووینە و ب دیتنا من دێ هەلوەستێ وان یێ جودا بیت ژ ئەو هەلوەستێ دەربڕین لێ كری ل دەمێ ریفراندۆمێ.

عـومـران میكائیل

پشتی شكەستنا دەولەتا كوردستان ـ مەهابادێ ـ ل سالا 1946ز، كو ل كوردستانا رۆژهەلات (ئیرانێ) هاتیە دامەزراندن، ژ ئەگەرێ ڤەكیشانا ئێكەتیا سۆڤیەتێ بۆ هێزێن خۆ ژ ئاخا كوردان، ژبەر بەرژوەندیێن مۆسكۆ ل گەل تەهران، كورد ل هەر چار پارچەیێن كوردستانێ نەچاربوون ل بن دەستهەلاتا چار دەولەتان بژین، چونكو چ رێكێن دیتر نەبوون و پشتەڤانیا ژبۆ بدەستڤەئینانا ئازادیا وان نیڤدەولەتی ژی نەبوو، بەلێ ل سەر داخوازكرنا مافێن خۆ د بەردەوام بوون و شۆرەش و خەباتێ ل دژی نەیەكسانی و دكتاتوریەتێ.
ژ دوماهیا چەرخێ دەربازبووی و هەتا دەمێ حازر، هندەك گوهۆرین ل هەر سێ پارچەیێن كوردستانێ (باكور، باشوور، رۆژئاڤا) رویدان و كو كاریگەریا خۆ ل سەر كوردان هەبووینە، بەلێ چ گوهۆرێنێن بەرچاڤ نە رویداینە ل كوردستانا رۆژهەلات، بەلێ گوهۆرینێن پارچەیێن دیتر كاریگەریا خۆ وان ل سەر كوردێن رۆژهەلات هەبووینە.

گوهۆڕینێن كوردستانا باشوور
گرنگترین گوهۆرینێن كوردستانا باشوور كو د بەرژوەندیا كوردان دا بووینە: دامەزراندنا هەرێمەكا سەربەخۆ ل سالا 1992ز، بدەستڤەئینانا مافێن سەرخۆبوونێ و خۆحوكمرانیێ، دانانا پەرلەمانەكێ تایبەت و سەرۆكاتیێ (سەرۆكێ هەرێمێ و سەرۆك وەزیران)، گەرەنتیكرنا مافێن وان د ناڤا دەستوورێ فیدرال دا ل سالا 2005 یێ ئیراقێ پشتی شكەستنا رژێما بەعس ل سالا 2003م، زێدەباری هەبوونا هێزێن ئەمنی و پێشمەرگەی، ئەنجامدانا ریفراندۆمێ ل سالا 2017ز.
و ل دەمێ نها دا، هەرێما كوردستانێ‌ یا گەهشتیە پێشكەفتنەكا بەرچاڤ، بۆ نموونە دابینكرنا كەهرەبا 24 دەمژمێری كو حەتا ڤێگاڤێ ئیراقێ وگەلەك دەولەتێن دەڤەرێ شیان نینن دابین بكەن.
ئەڤان گوهۆرینان ئیرادەیا نەتەوەیی و سیاسی یا كوردستانا باشوور نیشا هەمی جیهانێ دان، دامەزراندنا قەوارەكێ ئوتونۆمی یێ تایبەت ب كوردان ڤە ل ئیراقێ هاندانە و ئیلهام بەخشە بۆ كوردان ل رۆژهەلاتا كوردستانێ، چونكو هزرا خۆبرێڤەبرنێ وەكی چارەسەریەكە بۆ وان، ئەزمۆنا كوردان ل ئیراقێ بوویە ئەگەر كو كوردێن ئیرانێ سەقفێ داخوازیێن خۆ بلند بكەن، نە بتنێ ژلایێ مافێن كولتوور و زمانی ڤە، بەلكو بۆ پشكداریا سیاسی و چارەنڤیسی ڤە و ئەنجامدانا ریفراندۆمێ ل كوردستانا باشوور بوویە ئەگەر كو خۆنیشادانێن كوردان ل ئیرانێ ل گەلەك باژێرێن كوردان.

گوهۆڕینێن كوردستانا باكور
پارتا كرێكارێن كوردستانێ ل كوردستانا باكور ل سالا 1978ز هاتە دامەزراندن، دەست ب خەباتا خۆ كر ب شێوەكێ فەرمی ل سالا 1984ز، خەباتا ئەڤێ پارتی سیمبۆلەكە بۆ كوردان ب گشتی ل هەمی پارچەیان، بەلێ پشتی چەندین سالێن جەنگ و خەبات و قوربانیێ، ئەڤ پارتە گەهشتە رێككەفتنێ ل گەل رژێما توركیایێ ژبۆ بدەستڤەئینانا ئاشتیێ و گەرەنتیكرنا مافێن كوردان و پشكداری د پرۆسێسا سیاسی دا.
ئەڤێ‌ گوهۆرینێ‌ كاریگەریا خۆ ل سەر كوردستانا رۆژهەلات یا هەی، تایبەت ژبەر كو پارتا كرێكارێن كوردستانی یا گرێدای بوو ب پارتەكا دیتر ل كوردستانا رۆژهەلات ئەوژی پارتا ژیانا ئازادی كوردستان (پژاك PJAK)، كو دهێتە هژمارتن وەك پشكەك ژ پەكەكێ، بەلێ پشتی كو پەكەكێ بریارا چەكدانانێ راگەهاند، پارتا پژاك ژلایێ خۆڤە راگەهاند كو چەكی نادانن.

گوهۆڕینێن كوردستانا رۆژئاڤا
هندەك گوهۆرین ل كوردستانا رۆژئاڤا رویدان پشتی شكەستنا رژێما بەشار ئەسەدی، ژ وان گوهۆرینێن گرنگ: خۆبڕیڤەبرنا كوردان بۆ دەڤەرێن خۆ، بدەستڤەئینانا مافان، دانوستاندنێن دەمێ حازر دا ل گەل حوكمەتا سووریایێ.
ئەڤان گوهۆرینان چ كاریگەریەكا راستەوراست ل سەر كوردستانا رۆژهەلات نەبوویە، بەلێ بدەستڤەئینانا پارچا سێیێ ژ كوردستانا دایك بۆ هندەك مافان، دێ بیتە ئەگەرێ نەمانا بێدەنگیێ ل كوردستانا رۆژهەلات.
پاشەرۆژا كوردستانا رۆژهەلات
د نیڤا ئەڤان گوهۆڕینان دا
گوهورینێن مە ئاماژە پێ داین ل هەر سێ پارچەیێن دیتر یێن كوردستانێ، كاریگەریەكا سیاسی، ئەمنی، سەربازی، جڤاكی و كولتووری ل سەر هەمی كوردێن جیهانێ ب گشتی یا هەی و كوردستانا رۆژهەلات ب تایبەت.
دویرئێخستنا كوردان ژ پرۆسەیا سیاسی و نەبوونا مافێن كولتووری و زمانی و یەكسانیا دەستووری دێ بنە ئەگەرێ بەردەوامی ب داخواز كرنا مافان، ب دیتنا من ئەگەر ئیران رازی نەبوو ل سەر پێدانا مافێن كوردان د نیڤا ڤان گوهۆرینێن كو ل دەڤەرێ رویداین، دێ بیتە ئەگەرێ هندێ كو كورد ب توندی داخوازا مافێن خۆ بكەن.
‎هندەك فاكتەرێن هاریكار یێن هەیین ل ئیرانێ و د بەرژوەندیا كوردان دانە، وەك رێپێدانا دەستورێ ئیرانێ كو زمانێن نەسەرەكی یێن نەتەوەیێن كورد و توركمان و عەرەب بهێنە بكارئینانا دگەل زمانێ فارسی ل قوتابخانەیان و ل راگەهاندنێ ژی، هەروەسا دەستوورێ ئیرانێ دیار كریە كو دڤیت یەكسانی هەبیت د ناڤبەرا هەمی نەتەوەیان.
و هەبوونا پتر ژ نەتەوەكێ: (فارس، توركێن ئازەربەیجانی، كورد، عەرەب و هندەك نەتەوەیێن دیتر)، فاكتەرەكێ هاریكارە كو كوردێن رۆژهەلات مافێ چارەنڤیسی ل ئیرانێ ب دەستێ خۆڤە بینن، چونكو عەرەبێن ئیرانێ پتر ژ جارەكێ خۆنیشادان ل دژی رژێما ئیرانێ یێن ئەنجامداین و یێن بووینە ئەگەرێ تێكدانا ئارامیێ، ڤیجا یا گرنگە حوكمەتا ئیرانێ مافێن ئەڤان نەتەوەیان ل بەرچاڤ وەربگریت ل دەمێ هەبوونا فشارێن نیڤدەولەتی ل سەر ئیرانێ.
ب دیتنا من، كوردێن رۆژهەلاتا كوردستانێ دێ مافێن خو بدەستڤەئینن چ ب رێكا دامەزراندنا هەرێمەكێ (وەك كوردستانا باشوور) یان ژی ب رێكا پشكداریێ د پرۆسێسا سیاسی وەك (كوردستانێن باكور و رۆژئاڤا)، ئەگەر ئەڤ مەرجە پەیدابوون:
– رویدانا كاودانەكا نوی ببیتە ئەگەرێ لاوازیكرنا رژێما ئیرانێ دا: هەر چەندە گەلەك زیان ب ئیرانێ كەتن ژ ئەگەرێ شەرێ دوماهیێ ل گەل ئیسرائیلێ، ئەڤجا رویدانەكا دی دێ بیتە دەرفەت بۆ كوردان، چونكو دێ رژێما ئیرانێ گەلەك لاواز بیت.
– ئێكرێزی د ناڤبەرا كوردان دا ل ئیرانێ: هەر چەندە مە ئاماژە پێ دا كو هێزێن PJAK یێن هەین، بەلێ هندەك پارتێن دیتر ژی یێن هەین یێن نەچەكدار وەك پارتا دیموكراتا كوردستان یا ئیرانێ، كۆملە و پاك.
– پشتەڤانیا نیڤدەولەتی: یا گرنگە كوردێن رۆژهەلات پشتەڤانیا نیڤدەولەتی ب دەستێ خۆڤەبینن، تایبەت پشتی شەرێ دوماهیێ، ئەمریكا بێگومان دێ پشتەڤانیێ ل كوردێن رۆژهەلاتێ كەت، چونكو دو ئەزموونێن سەركەفتی دگەل كوردان ل ئیراقێ و سووریێ هەبووینە.
– هەماهەنگی ل گەل نەتەوەیێن دیتر ل ئیرانێ، چونكو مافێ هەمی نەتەوەیانە پشكداریێ د پرۆسێسا سیاسی دا بكەن.
– داخوازكرن ژ ئیرانێ دەستووری جێبەجێ بكەت: هەر چەندە مە ئاماژە پێ دا كو دەستوورێ ئیرانێ رێدایە كو زمانێ كوردی بهێتە بكارئینان ل قوتابخانەیان و ژلایێ راگەهاندنێ ژی، زێدەباری یەكسانیا دەستووری د ناڤبەرا هەمی نەتەوەیان.

عومران میكائیل

پشتی بۆرینا پتر ژ دەهان سالان ژ ململانێ ل سووریێ، قۆناغەكا نوی ژ ئەگەرێ شكەستنا رژێما بەشار ئەسەدی دەستپێكر، د ڤێ قۆناغێ دا هەول هاتنەدان ژ بۆ دوبارە بنیاتنانا دەولەتا سووریێ و بەرفرەهكرنا دەستهەلاتێ ل سەرانسەری جوگرافیا وێ ب ڕێكا پێكئینانا حوكمەتەكا نوی ل دیمەشقێ ب سەرۆكاتییا دەمكی یا ئەحمەد ئەلشەرع.
د هەمان دەم دا، شكەستنا رژێما ئەسەدی بوویە ئەگەرێ گوهۆرینێن سیاسی یێن مەزن ل كوردستانا رۆژئاڤا، دەڤەرێن كوردان ل سووریێ سەربخۆ بوون ژ حوكمەتا ناڤەندی و دەست ب سیستەمێ خۆبرێڤەبرنێ (ئیدارا سەربەخۆ) ب شێوكێ دیموكراسی كر.
ئەڤ ئیدارەیا سەربەخۆ ژ هەرسێ یەكەیێن عەفرین، كۆبانێ، جزیرە (قامشلو، حەسەكە، دێریك، تەل تەمر بخوڤە دگریت) پێكدهات، بەلێ سەرەرای نەبوونا دانپێدانا فەرمی یا نیڤدەولەتی بۆ ڤێ ئیدارەیێ، بوویە ئەگەرێ قەوارەكێ سیاسی.
دانوستاندن ل گەل حوكمەتا سووریا یا نوی ئێك ژ ئارمانجێن سەرەكی یێن حوكمەتا نوی ل سووریێ گرێدای پێكئینانا دەولەتەكا ئێكگرتی و ڤەگەراندنا سەروەریا دەولەتێ یە بۆ هەمی دەڤەرێن سووریێ و ژ وان دەڤەرێن رۆژئاڤایا كوردستانێ نە، لەورا ئەحمەد ئەلشەرع دەست ب دانوستاندنێ كر د گەل كوردان (هێزێن هەسەدێ ب سەرۆكاتیا مەزلۆم عەبدی).
د چارچووڤەیێ ئەڤێ دانوستاندنێ دا، حوكمەتا سووریێ‌ داخواز ژ كوردان كر پشكدار بن د پروسێسا سیاسی ژبو ئێكئینانا دەولەتەكا ئێكگرتی، بەلێ كوردان داخواز دامەزراندانا هەرێمەكێ سەربەخۆ كر و ئەڤ داخوازیا رێگریێ ژ ئارمانجا سەرەكێ یا حوكمەتێ دكەت.

ناڤبژێڤانیا نیڤدەولەتی
ژبەر ئەگەرێ رێكنەكەفتنا حوكمەتا نوی یا سووریێ‌ ل گەل كوردان، هەولێن نیڤدەولەتی هاتنەكرن ژ لایێ ئەمریكا و فەرەنسا و ل گەل رۆلەكێ سەرەكی یێ سەرۆك «مەسعود بارزانی» ژبۆ گرێدانا رێككەفتنەكێ ب رێكا ناڤبژێڤانیێ د ناڤبەرا هێزێن سووریا یێن دیموكرات (هەسەدە) و حوكمەتا نوی یا سووریێ‌ كو د بەرژەوەندیا هەردو لایەنان دا بیت.
ئەمریكا و فەرەنسا ژبۆ پاراستنا ئێك پارچەییا وەلاتێ سووریێ‌ و گەرەنتیكرنا مافێن كوردان، ب شێوەكێ راستەوخۆ پالپشتیەكا سەرەكی د ڤێ دانوستاندنێ دا دكەن.
رۆلێ سەرۆك و رێبەرێ كوردان (مەسعود بارزانی)
سەرۆك بارزانی رۆلەكێ هەرە گرنگ هەبوویە وەك كەسایەتیەكا كاریگەر وباوەرپێكری ل سەر ئاستێ نیڤدەولەتی، هەردو لایەنێن دانوستاندنێ ژی، ژبۆ چارەسەركرنا ڤێ ئاریشەیا سیاسی باوەریەكا مەزن یا ب عەدالەت و شارەزایی یا سەرۆك بارزانی هەی.
سەرۆك بارزانی داخواز ژ كوردێن رۆژئاڤا كر ل گەل حوكمەتا سووریێ‌ پشكداریێ‌ د دانوستاندنێ دا بكەت و پەیوەندیێن وان دگەل ئەمریكا باشتر لێكرن، و دیار كر كو فیدرالیەت باشترین چارەسەرییە بۆ ڤێ ئاریشەیێ، چونكو سووریا ژ گەلەك نەتەوەیان پێك دهێت، دڤێت كوردان ماف هەبیت بریارێ ل سەر چارەنڤیسێ خۆ بدەن.
ریككەفتنا 10ێ ئادارا سالا 2025 د بن سیبەرا ئەوان ناڤبژێڤانیێن هاتینە ئەنجامدان، رێككەفتنەك د ناڤبەرا حوكمەتا سووریێ‌ و هێزێن هەسەدێ هاتە ئیمزاكرن، ل ژێر چاڤدێریا نەتەوەیێن ئێكگرتی دا، ژ دیارترین بڕگەیێن ڤێ رێككەفتنێ كو گرێداینە ب كوردان ڤە:
• دانپێدان ب نەتەوەیە كورد وەك ئێك ژ نەتەوەیێن سەرەكی ل سووریێ‌.
• تێكەلكرنا هێزێن هەسەدێ ل گەل هێزێن نیشتیمانی یێن سووریێ‌.
• گەرەنتیكرنا مافێن كوردان ب رێكا دەستپێكرنا پرۆسەیا دارشتنا دەستوورەكێ نوی.
ئەڤ رێككەفتنا پێنگاڤا ئەرێنی یا ئێكێ بوو د دانوستاندنێن د ناڤبەرا هەردوو لایەنان دا، ئەڤ دانوستاندنە هەر د بەردەوامیێ دانە، و دوماهیك داخوازیێن كوردان ئەڤە بووینە:
• پێدانا ئوتونۆمێ: كوردان داخواز مافێ ئیدارەیا سەربەخۆ كریە بۆ دەڤەرێن كوردستانا رۆژئاڤا.
• هەرێما تایبەت: داخوازا دامەزراندنا هەرێمەكا كوردی یا فەرمی ل باكۆرێ رۆژهەلاتێ سووریێ‌ كر كو دەستوور و پەرلەمان و ئیدارەیا خۆ یێن ناڤخۆیی هەبیت.
• فیدرالیزم: شاندێ كوردی داخواز كریە سیستەمێ سیاسی یێ سووریێ‌ بهێتە گوهۆرین بۆ سیستەمەكێ فیدرال ژبۆ ئاسانكرنا دابەشكرنا دەستهەلاتان د ناڤبەرا حوكمەتا ناڤەندی و ویێن ناڤخۆیی.
• گەرەنتیكرنا مافێن وان ژ رویێ زمانی و كولتووری و پشكداری د پرۆسێسا سیاسی دا.
ب دیتنا من، ئاریشەیا سیاسی د ناڤبەرا حوكمەتا سووریێ‌ و كوردان هێشتا یا بەردەوامە و نەهاتیە چارەسەركرن، هەر چەندە هەولێن ناڤبژێڤانیێ كارتێكرنەك هەبوویە كو بوویە ئەگەرێ گرێدانا رێككەفتنا 10 ئادارێ، بەلێ تا نوكە مافێ چارەنڤیسێ ب كوردان نەهاتیەدان، و حوكمەتا سووریێ‌ ب چ شێوەیان رازی نەبوویە ل سەر دامەزراندنا هەرێمەكا تایبەت بۆ كوردان و سەربەخۆبوونا وان و داخوازیێن كوردان ماینە هەلاویستی د ناڤا پرۆژەیێ دەولەتا ئێكگرتی یا سووریێ‌.
یا پێدڤیە د قۆناغا بهێت دا، هەول بهێنەكرن ب سەرپەرشتیەكا نیڤدەولەتی كو ئەڤ ئاریشەیە بهێتە چارەسەركرن و مافێن كوردان بهێنە گەرەنتیكرن، چ ب رێكا دامەزراندنا هەرێمەكێ یان ژی ئیدارەیا سەربەخۆ و بێگومان ئەگەر ئەڤ ئاریشەیە نەهاتە چارەسەركرن ب نێزیكترین دەم، پێشبینیێ دكەم ببیتە ئەگەرێ رویدانا هندەك ئاریشەیێن دیتر گرێدای ب داهاتی و دانانا چەكی… هتد، ئەڤ چەندە نە د بەرژوەندیا هیچ لایەنەكی دایە ل سەر ئاستێ ناڤخۆیێ و نیڤدەولەتی.

عومران میكائیل

پشتی هەلوەشینا ئیمپراتۆریا ڕۆسیایێ ل ساڵا ١٩١٧ز و پێكئینانا ئێكەتیا سۆڤیەتێ، دەڤەرا قەفقاز كەتە د هەڤڕكیێن ناڤخۆیی و دەستێوەردانا دەرەكی دا، مۆسكۆ دخواست سنوورێن خۆ یێن باشووری بچەسپینیت و دەستهەلاتا خۆ ب رێكا تێكەلكرنا كێمنەتەوەیاند ناڤ پێكهاتێن نوی دا بهێزتر لێ بكەت، ئەڤ سیاسەتا ل دەسپێكێ یا سەركەفتی بوو و بوویە ئەگەرێ دامەزراندنا كۆماران بۆ گەلێن قەفقازێ، پاشی كوردستانا سۆر ژی بەرزبوو د چارچووڤەكێ هەرێمی یێ ئالۆز دا، دامەزراندنا ئەڤێ كۆمارێ وكۆمارێن قەفقازێ پشكەك بوو ژ سیاسەتا ئێكەتیا سۆڤیەتێ، ئەوژی پێدانیا حوكمرانیا ئۆتۆنۆمی ب هندەك گرۆپێن نەتەوەیی دا ل بن دەستهەلاتا وان بمینن.

دامەزراندنا كۆمارا كوردستانا سۆر
ل 7 تەمووزا سالا ١٩٢٣ز، بەلشەفییان، ل باژێرێ باكۆ ل ئازەربایجانێ، دامەزراندنا كۆمارا كوردستانا سۆر ڕاگەهاند وەك كۆمارەكا خۆسەر و كۆنفرانسێ دامەزراندنا وێ بڕێڤەچوو و ژمارەكا بلند یا ڕەوشەنبیر و كەسایەتیێن ناڤدار حازربوون ل وێ كۆنفرانسێ، دەستوورەكێ سادە هاتە پەسەندكرن، كو ناڤدا سنوورێن كوردستانا سۆڕ هاتنە دەستنیشانكرن ل دەڤەرێن ژمارەیێن بلند یێن كوردان، لێ د ناڤ سنوورێن ئێكەتیا سۆڤیەتێ دا دژیان ل دەڤەرێن قەفقازێ ل وەلاتێن ئەرمینیا و ئازەربایجان و ب تایبەت ل دەڤەرێن گرێدای ب كۆمارا ئازەربێجان كو پارچەك بوو ژ ئێكەتیا سۆڤیەتێ؛ پایتەختا كوردستانا سۆر باژێرێ لاتشین بوو و هندەك باژێرێن دیتر بخۆڤە دگرتن، وەك قوبادلی و كلباجار، و رێژەیا كوردان ل ڤان دەڤەران نێزیكێ 72% ژ خەلكێ دەڤەرێ؛ و پتریا ڤان دەڤەران د نها دا ل بن دەستهەلاتا كۆمارا ئازەربایجانێ نە.
ل ژێر دەستوری كوردستانا سۆر، پەرلەمانەك هاتە هەلبژارتن و ئەنجوومەنێ وەزیران تێدا هاتە دیاركرن و زمانێ كوردی هاتە دەستنیشانكرن (ب ئەلفوبێ یێن لاتینی) وەك زمانەكی فەرمی بۆ كۆرمارێ، ل گەل هەردو زمانێن ڕۆسی و ئازەربایجانی، و كوردستانا سۆر ژ دامەزراندنا وێ پشتەڤانیەكا راستەراست هەبوو ژ لایێ پارتا كۆمۆنیستا سۆڤیەتێ ڤە ب رێكا پشتگیریا دارایی و پێدانا دەستهەلاتێن كارگێری.

پێكهاتێن كارگێری و سیاسی
دامودەزگەهێن كوردستانا سۆر پێك دهاتن ژ:
• پەرلەمان: ئەندامێن پەرلەمانی ٢٥ نوونەر بوون، نوونەرایەتیا گوند و باژارێن سەرەكی دكرن.
• ئەنجوومەنی جێبەجێكرنێ (ئەنجوومەنێ وەزیران): وەك حوكمەتەكا بچووك بوو ژبۆ برێڤەبەرنا كاروبارێن كارگیری و دارایی و بەرپرسیاربوو ژ ئاسایش و ئابووری و پەروەردێ.
• ئۆرگانێن رەوشەنبیری: پێكدهاتن ژ ڕۆژنامەكا حەفتیانە ب زمانێ كوردی هاتە دانان، ژمارەكا قوتابخانەیان كو ب زمانێ كوردی بوون، وەشەخانەیەك ژبۆ وەشاندنا پەرتووكان ب زمانێ كوردی ژ وان پەرتووكێن قوتابخانەیان.

سیاسەتا ئابووری و جڤاكی
ژ لایێ ئابووری ڤە: زەڤیێن چاندنێ‌ ب نیشتیمانی كران و گرنگی پێ هاتەدان، ب ئارمانجا زێدەدكرنا بەرهەمی و
دابەشكرنا قازانجێ ب ئاوایەكێ وەكهەڤ، ب یەكسانی، و تۆڕەكێ رێیێن پێشینەیی هاتە ئاڤاكرن كو باژێر و گوندان ب ئێكڤە گرێ ددا.
و ژ لایێ جڤاكی ڤە: ئافرەتێن كورد د ناڤ كۆمەلێن كولتووری دا پشكداربوون و ل پۆستێن سەرنڤیسەری و ساخلەمی، ئەڤە ژی وەك ئێكەم بازدانا بەرچاڤ دهێتە هژمارتن د ڕێبازا بهێزكرنا ئافرەتێن كورد دا ل ناڤا جڤاكێ‌.

ئەگەرێن هەلوەشیانا كوردستانا سۆر
كۆمارا كوردستانا سۆر ل سالا ١٩٢٩ز ژبەر ڤان ئەگەران هاتە هەلوەشاندن:
• گوهۆرینا سیاسەتا سۆڤیەتێ پشتی سەرهلدانا ستالین، كو ستراتیژیا پارتێ بەرەڤ «ئێكەتیا نەتەوەیی» ئاڕاستەكر و تەڤگەرێن نەتەوەپەرست تەپەسەر كر.
• فشارێن ئابووری ژبەر كێمكرنا بودجەی وداهاتی، چونكو رێژەیا پتر ژ داهاتی ژ بۆ پشتگیریكرنا بەرنامێ پیشەسازیا قورس یێ ڕۆسیایێ هاتە دابینكرن.
• سەرهلدانێن د ناڤا پارتا هەرێمی دا، ژبەر تۆمەتێن گەندەلیێ‌ و رێڤەبەریا خراب، كو شەرعیەتی جڤاتا گەلی (پەرلەمان) تێكدا.
ژبەر ڤان ئەگەران ل هەشتی نیسانێ سالا 1929ز كۆمارا كوردستانا سۆر هاتە هەلوەشاندن، وەك ئەنجامەكێ سەرەكی ژ بەر گوهۆرینا سیاسەتا سۆڤیەتێ ل بەرانبەر كوردان، ب تایبەتی ل سەردەمێ ستالینی دا، كو سیاسەتا تەپەسەركرنێ بەرامبەر كێمنەتەوەیان بكاردئینا، و دیپۆرتكرنا كوردان ب هزاران بۆ كازاخستان و سیبیریا.
سەرەڕایێ تەمەنێ كورت یێ كۆمارا كوردستانا سۆر، بەلێ میراتەكێ سیاسی و رەوشەنبیری هێلایە، ئەو ژی ب رێكا دانانا ئێكەم دەستوور بۆ كوردان، كو ب رێكێن یاسایی هاتبوو دانان، و ئێكەم جاربوو د میژوویا كوردان دا كو زمانێ كوردی وەك زمانێ فەرمی ل كۆمارەكا تایبەت ب كوردان ڤە بهێتە بكارئینان.
كوردستانا سۆر كۆمارەكا كوردان بوو د ناڤ ئیكەتیا سوڤیەتێ دا ل سالێن 1923-1929ز، ئەڤ كۆمارا كوردان دهێتە هژمارتن وەك بەشەكێ گرنگ د مێژوویا كورد و كوردستانێ دا، ب تایبەتی د رەوانگەها سیاسەتا نەتەوەیی و جڤاكی دا.
هەر چەندە دەستهەلاتەكا ب هێز و لەشكر نەبووینە، بەلێ دڤێت د هزرا هەر كوردەكی دا بمینیت كو كوردستانا سۆر ئێكەم پێنگاڤ بوو ژبۆ بجهئینانا ئارمانجا سەرەكی یا هەمی كوردان ئەوژی دامەزراندانا دەولەتا كوردستانێ یا سەربەخۆ و ئازاد، كو هەمی كوردێن هەر چارپارچەیان ل بن سیبەرا وێ بژین.

عومران نێروەیی

جەنگا د ناڤبەرا ئیرانێ‌ و ئیسرائیلێ دا؛ چەندین كاریگەریێن بەرچاڤ ل سەر ئابوورا هەرێما كوردستانێ هەنە و ژ گەلەك رۆیان ڤە، ب تایبەت ژ رویێ نەفتێ و گازئ ڤە، چونكی هەرێما كوردستانێ پشتبەستنەكا ئیكجار زۆر ل سەر داهاتێ نەفتێ دكەت و بەرهەمئینان و هناردەكرنا وێ.
ئەڤ جەنگا ل رۆژهەلاتا ناڤەراست دێ بیتە جهێ هندێ كو ئالۆزی و گرژی دروست ببن، ئەڤێ چەندێ ژی كارتێكرنێن مەزن یێن نەرێنی ل سەر گوهۆرینا نرخێ نەفتا جیهانێ دا هەنە، دبیت گوهۆرین د نرخئ نەفتێ دا بلندبوونەكێ بخۆڤە بگریت، ئەڤ بلندبوونا د نرخێ نەفتێ دێ د بەرژەوەندیا هەرێمێ دابیت بۆ ماوەكی كورتخایەن دا.
بەلێ د هەمان دەم دا جەنگەك دشێت ببیتە ئەگەرێ دروستبوونا نەسەقامگیریێ ل دەڤەرێ، كو ئەڤ چەندە ژی ژ كاریگەریێن نەرێنینە لسەر دەڤەرێ ب تایبەت بازرگانی و وەبەرهێنانێ.
هەرێما كوردستانێ پەیوەندیێن ئابووری یێن بهێز هەنە د گەل دەولەتێن جیران وەك توركیا ئو ئیران، دبیت ئەڤ جەنگە ببیتە ئەگەر كو ئالوگۆریێن بازرگانی سست ببن، و ئالۆزی بكەڤیتە د ناڤ دا، بیگومان ئەڤ چەندە ژی دبیتە زیانەك كو ب داهات و ژێرخانا ئابووری یا هەرێمێ بكەڤیت.
هەروەسا ئیك ژ گرنگترین دەرتەنگیان ل بن كۆنترۆلا ئیرانێ دایە كوریكەكا هەرەگرنگا ستراتیژیین ئاڤێ یە ئەوژی دەرتەنگێ هورمزە نێزیكێ٣٠٪ نەفتا بازرگانیا هەمی جیهانێ و سیەكا گازا سروشتی ب رێكا ئەڤێ دەرتەنگێ ڕا دەرباز دبیت، نەچاركرنا ئیرانێ د گرتنا دەرتەنگی هورموزدا د ڤێ جەنگێ دا دێ كاریگەریێن ئێكجار مەزن ل سەر ئابوورا جیهانێ هەمی هەبن و بتایبەت ئیراق و هەرێمێ، ژبەركو نێزیكی٩٠٪ نەفتا ئیراقێ د ڤی دەرتەنگێ ڕا دەربازدبیت، ئەگەر هاتو ئیران بریارێ ل سەر گرتنا ڤێ دەرتەنگێ بدەت، دی گورزەكێ مەزن ب ئابوورا وەلاتێن عەرەبی كەڤیت، هەروەسا وەلاتێن ئەورۆپی دێ ژ پەترۆل و گازێ هشك بن و وەلاتێن پێشەسازیێ دێ ب ئیفلاس كەڤن و رادەیێ‌ ڤێ كاریگەریێ بەندە ب ماوەیێ ڤی جەنگێ ڤە و توندیا وێ و جیهان هەمی ژ ڤێ چەندێ د ترسێ دایە، چونكی بۆ دەرئێخستنا بریارا گرتنا ڤێ دەرتەنگێ ئیران د دانوستاندنان دایە.