عومران میكائیل
پشتی هەلوەشینا ئیمپراتۆریا ڕۆسیایێ ل ساڵا ١٩١٧ز و پێكئینانا ئێكەتیا سۆڤیەتێ، دەڤەرا قەفقاز كەتە د هەڤڕكیێن ناڤخۆیی و دەستێوەردانا دەرەكی دا، مۆسكۆ دخواست سنوورێن خۆ یێن باشووری بچەسپینیت و دەستهەلاتا خۆ ب رێكا تێكەلكرنا كێمنەتەوەیاند ناڤ پێكهاتێن نوی دا بهێزتر لێ بكەت، ئەڤ سیاسەتا ل دەسپێكێ یا سەركەفتی بوو و بوویە ئەگەرێ دامەزراندنا كۆماران بۆ گەلێن قەفقازێ، پاشی كوردستانا سۆر ژی بەرزبوو د چارچووڤەكێ هەرێمی یێ ئالۆز دا، دامەزراندنا ئەڤێ كۆمارێ وكۆمارێن قەفقازێ پشكەك بوو ژ سیاسەتا ئێكەتیا سۆڤیەتێ، ئەوژی پێدانیا حوكمرانیا ئۆتۆنۆمی ب هندەك گرۆپێن نەتەوەیی دا ل بن دەستهەلاتا وان بمینن.
دامەزراندنا كۆمارا كوردستانا سۆر
ل 7 تەمووزا سالا ١٩٢٣ز، بەلشەفییان، ل باژێرێ باكۆ ل ئازەربایجانێ، دامەزراندنا كۆمارا كوردستانا سۆر ڕاگەهاند وەك كۆمارەكا خۆسەر و كۆنفرانسێ دامەزراندنا وێ بڕێڤەچوو و ژمارەكا بلند یا ڕەوشەنبیر و كەسایەتیێن ناڤدار حازربوون ل وێ كۆنفرانسێ، دەستوورەكێ سادە هاتە پەسەندكرن، كو ناڤدا سنوورێن كوردستانا سۆڕ هاتنە دەستنیشانكرن ل دەڤەرێن ژمارەیێن بلند یێن كوردان، لێ د ناڤ سنوورێن ئێكەتیا سۆڤیەتێ دا دژیان ل دەڤەرێن قەفقازێ ل وەلاتێن ئەرمینیا و ئازەربایجان و ب تایبەت ل دەڤەرێن گرێدای ب كۆمارا ئازەربێجان كو پارچەك بوو ژ ئێكەتیا سۆڤیەتێ؛ پایتەختا كوردستانا سۆر باژێرێ لاتشین بوو و هندەك باژێرێن دیتر بخۆڤە دگرتن، وەك قوبادلی و كلباجار، و رێژەیا كوردان ل ڤان دەڤەران نێزیكێ 72% ژ خەلكێ دەڤەرێ؛ و پتریا ڤان دەڤەران د نها دا ل بن دەستهەلاتا كۆمارا ئازەربایجانێ نە.
ل ژێر دەستوری كوردستانا سۆر، پەرلەمانەك هاتە هەلبژارتن و ئەنجوومەنێ وەزیران تێدا هاتە دیاركرن و زمانێ كوردی هاتە دەستنیشانكرن (ب ئەلفوبێ یێن لاتینی) وەك زمانەكی فەرمی بۆ كۆرمارێ، ل گەل هەردو زمانێن ڕۆسی و ئازەربایجانی، و كوردستانا سۆر ژ دامەزراندنا وێ پشتەڤانیەكا راستەراست هەبوو ژ لایێ پارتا كۆمۆنیستا سۆڤیەتێ ڤە ب رێكا پشتگیریا دارایی و پێدانا دەستهەلاتێن كارگێری.
پێكهاتێن كارگێری و سیاسی
دامودەزگەهێن كوردستانا سۆر پێك دهاتن ژ:
• پەرلەمان: ئەندامێن پەرلەمانی ٢٥ نوونەر بوون، نوونەرایەتیا گوند و باژارێن سەرەكی دكرن.
• ئەنجوومەنی جێبەجێكرنێ (ئەنجوومەنێ وەزیران): وەك حوكمەتەكا بچووك بوو ژبۆ برێڤەبەرنا كاروبارێن كارگیری و دارایی و بەرپرسیاربوو ژ ئاسایش و ئابووری و پەروەردێ.
• ئۆرگانێن رەوشەنبیری: پێكدهاتن ژ ڕۆژنامەكا حەفتیانە ب زمانێ كوردی هاتە دانان، ژمارەكا قوتابخانەیان كو ب زمانێ كوردی بوون، وەشەخانەیەك ژبۆ وەشاندنا پەرتووكان ب زمانێ كوردی ژ وان پەرتووكێن قوتابخانەیان.
سیاسەتا ئابووری و جڤاكی
ژ لایێ ئابووری ڤە: زەڤیێن چاندنێ ب نیشتیمانی كران و گرنگی پێ هاتەدان، ب ئارمانجا زێدەدكرنا بەرهەمی و
دابەشكرنا قازانجێ ب ئاوایەكێ وەكهەڤ، ب یەكسانی، و تۆڕەكێ رێیێن پێشینەیی هاتە ئاڤاكرن كو باژێر و گوندان ب ئێكڤە گرێ ددا.
و ژ لایێ جڤاكی ڤە: ئافرەتێن كورد د ناڤ كۆمەلێن كولتووری دا پشكداربوون و ل پۆستێن سەرنڤیسەری و ساخلەمی، ئەڤە ژی وەك ئێكەم بازدانا بەرچاڤ دهێتە هژمارتن د ڕێبازا بهێزكرنا ئافرەتێن كورد دا ل ناڤا جڤاكێ.
ئەگەرێن هەلوەشیانا كوردستانا سۆر
كۆمارا كوردستانا سۆر ل سالا ١٩٢٩ز ژبەر ڤان ئەگەران هاتە هەلوەشاندن:
• گوهۆرینا سیاسەتا سۆڤیەتێ پشتی سەرهلدانا ستالین، كو ستراتیژیا پارتێ بەرەڤ «ئێكەتیا نەتەوەیی» ئاڕاستەكر و تەڤگەرێن نەتەوەپەرست تەپەسەر كر.
• فشارێن ئابووری ژبەر كێمكرنا بودجەی وداهاتی، چونكو رێژەیا پتر ژ داهاتی ژ بۆ پشتگیریكرنا بەرنامێ پیشەسازیا قورس یێ ڕۆسیایێ هاتە دابینكرن.
• سەرهلدانێن د ناڤا پارتا هەرێمی دا، ژبەر تۆمەتێن گەندەلیێ و رێڤەبەریا خراب، كو شەرعیەتی جڤاتا گەلی (پەرلەمان) تێكدا.
ژبەر ڤان ئەگەران ل هەشتی نیسانێ سالا 1929ز كۆمارا كوردستانا سۆر هاتە هەلوەشاندن، وەك ئەنجامەكێ سەرەكی ژ بەر گوهۆرینا سیاسەتا سۆڤیەتێ ل بەرانبەر كوردان، ب تایبەتی ل سەردەمێ ستالینی دا، كو سیاسەتا تەپەسەركرنێ بەرامبەر كێمنەتەوەیان بكاردئینا، و دیپۆرتكرنا كوردان ب هزاران بۆ كازاخستان و سیبیریا.
سەرەڕایێ تەمەنێ كورت یێ كۆمارا كوردستانا سۆر، بەلێ میراتەكێ سیاسی و رەوشەنبیری هێلایە، ئەو ژی ب رێكا دانانا ئێكەم دەستوور بۆ كوردان، كو ب رێكێن یاسایی هاتبوو دانان، و ئێكەم جاربوو د میژوویا كوردان دا كو زمانێ كوردی وەك زمانێ فەرمی ل كۆمارەكا تایبەت ب كوردان ڤە بهێتە بكارئینان.
كوردستانا سۆر كۆمارەكا كوردان بوو د ناڤ ئیكەتیا سوڤیەتێ دا ل سالێن 1923-1929ز، ئەڤ كۆمارا كوردان دهێتە هژمارتن وەك بەشەكێ گرنگ د مێژوویا كورد و كوردستانێ دا، ب تایبەتی د رەوانگەها سیاسەتا نەتەوەیی و جڤاكی دا.
هەر چەندە دەستهەلاتەكا ب هێز و لەشكر نەبووینە، بەلێ دڤێت د هزرا هەر كوردەكی دا بمینیت كو كوردستانا سۆر ئێكەم پێنگاڤ بوو ژبۆ بجهئینانا ئارمانجا سەرەكی یا هەمی كوردان ئەوژی دامەزراندانا دەولەتا كوردستانێ یا سەربەخۆ و ئازاد، كو هەمی كوردێن هەر چارپارچەیان ل بن سیبەرا وێ بژین.