بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا ئێكێ
5-
جۆزێف سیسكۆ، مه‌زنه به‌رپرسێ حكومه‌تا ئه‌مریكا(2) سه‌ره‌دانا بارزانی كر و گه‌له‌ك ب رێزگرتن ل گه‌ل جه‌نابێ بارزانی د ئاخفت. د گۆتنێن خوه‌دا ئه‌ڤه گۆته بارزانی: من گه‌له‌ك تشت ل دۆر ته گوهلێبووینه و نها ل به‌رچاڤێن من تو گه‌له‌ك مه‌زنتر لێهاتی، ژبه‌ركو ته داخوازا چ تشتان بۆ خوه نه‌كر، هه‌موو داخوازیێن ته بۆ ملله‌تێ ته‌بوون”.
پشتی ته‌مامبوونا كاروبارێن پێدڤی بۆ چاره‌سه‌ریێ و وه‌رگرتنا چاره‌سه‌رییان، جه‌نابێ بارزانی ل رۆژا 10ی چریا دویێ یا سالا 1975ێ ڤه‌گه‌ریا ته‌هرانێ، پشتی ئه‌م ڤه‌گه‌ریاین (بابۆ) یێ مامێ من ده‌مێ بارزانیێ برایێ خوه ب نه‌خۆشی دیتی، ره‌وشا ساخله‌میا (بابۆ)یێ مامێ ب ته‌مامی تێكچوو، ژ به‌ركو هه‌ردو گه‌له‌ك هه‌ڤالێن ئێك بوون. پشتی ڤه‌گه‌ریانا مه ژ ئه‌مریكا گه‌له‌ك ڤه‌نه‌كێشا و (بابۆ)یێ مامێ من ل رۆژا 5ی كانوونا ئێكێ یا سالا 1975ێ وه‌غه‌را دووماهیێ كر. مرنا مامێ من خه‌م و كۆڤانه‌كا مه‌زن بوو. ب وه‌غه‌ركرنا ڤی زاتێ مه‌زن، ره‌وشا ده‌روونی یا كه‌سوكار و مالباتا مه ب ته‌مامی تێكچوو و خو وه‌غه‌ركرنا مامێ من كارتێكرنه‌كا مه‌زن ل سه‌ر تێكچوونا زێده‌تر یا ره‌وشا ساخله‌میا جه‌نابێ بارزانی ژی هه‌بوو، ژ به‌ر كو جه‌نابێ بارزانی په‌یوه‌ندییه‌كا رۆحی و تایبه‌ت ل گه‌ل دا هه‌بوو. له‌ورا وه‌غه‌ركرنا برایێ وی ته‌مام كارتێكرن لێ كر و ره‌وشا وی یا ساخله‌می به‌ر ب خرابتر چوو.
خودێ ژێ رازی كه‌سایه‌تیه‌كا جودا بوو د ناڤ هه‌موو مالباتا مه‌دا، هێمایێ پاكیێ و خودێ نیاسینێ و مرۆڤ دۆستایه‌یێ و نه‌رماتیێ و ناخ نزمیێ و بهایێن بلندێن مرۆڤایه‌تیێ بوو، له‌ورا وه‌غه‌ركرنا دووماهیێ یا (بابۆ)یێ مامێ من ئێك ژ وان روودانێن پشتی 1975ێ بوو كو چ جاران ژبیر ناچیت و بیره‌وه‌رییا وی مرۆڤێ مه‌زن و خودان بها و ره‌وشت بلند دێ ب زیندی مینیت.
ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شا گولانێ
پشتی نسكۆیا سالا 975ێ، د ده‌مه‌كێ گه‌له‌ك كێم دا ئه‌م شیاین به‌رهه‌ڤیان بكه‌ین بۆ سه‌ر ژ نوو رێكخستنا رێكخستنێن پارتی و ب سه‌ر وێ ره‌وشا ئالۆز دا سه‌ركه‌ڤین یا پشتی نسكۆیێ دروست بووی. پشتی توندكرنا رێزێن مه و دانان پلانێ بۆ ده‌ستپێكرنا خه‌باته‌كا نوو و دامه‌زراندنا سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی، رێ بۆ ده‌ستپێكرنا شۆره‌شێ به‌رهه‌ڤ بوو و شۆڕه‌شا گولانێ ده‌ستپێكر. شۆڕه‌شا گولانێ ژ ڤان خه‌باتكه‌ران پێكهات:
ئه‌وێن ل ده‌ڤه‌رێن سنۆری ماین و خوه راده‌ستی رژێمێ نه‌كری.
ئه‌وێن ژ ئاخا باكورێ كوردستانێ چووینه ناڤ ئاخا ئیرانێ و ژ ئالیێ ئیرانێ ڤه نه‌هاتینه وه‌رگرتن و ڤه‌گه‌ریاینه توركیا.
ئه‌وێن ژبه‌ر ب سه‌رڤه‌چوونا ده‌مێ وه‌رگرتنا وان ل ئیرانێ ڤه‌گه‌راندینه ئیراقێ، وه‌كو شه‌هید حاجی قادۆ كو ب مخابنی ڤه پشتی هینگێ ل داستانا بێلمبیرێ شه‌هید بوو.
ئه‌وێن راسته‌خۆ ژ ئالیێ من و كاك ئدریسێ ڤه بۆ كوردستانی هاتینه ڕه‌وانه‌كرن، پێخه‌مه‌ت سه‌ر ژ نوو رێكخستنا هه‌ڤالان و په‌یوه‌ندیكرنێ ب جه‌ماوه‌ری ڤه، وه‌كو ئه‌بۆ عه‌نته‌ر، سه‌ید حه‌سه‌ن و ئه‌بۆ نه‌وال.
ئه‌وێن پشتی نسكۆیا سالا 1975ێ ل سووریێ ئاسێ بووین. پێشمه‌رگه‌یێن شۆڕه‌شا ئیلۆنی كو ژ سووریێ هاتنه كوردستانێ. كوردێن پارچه‌یێن دی ژی د وێ ره‌وشێ دا هاریكارییه‌كا بێ وێنه بۆ شۆره‌شێ كر، خو هه‌تا هنده‌ك ژ وان د وێ رێكێ دا شه‌هید ژی بوون. غازی فه‌رحۆ و ئه‌حمه‌د ئسماعیل و محه‌مه‌د ئسماعیل، كوردێن ئاكنجیێن لوبنانێ بوون، لێ هاریكارییه‌كا بێ وێنه بۆ هه‌ڤالان كر و پاشی ژ ئالییێ هه‌والگیریا ئیراقێ ڤه هاتنه شه‌هیدكرن.
ئه‌وێن خه‌لكێ باكورێ كوردستانێ كو پێشتر پێشمه‌رگه‌یێن شۆڕه‌شا ئیلۆنێ بوون و په‌یوه‌ندییه‌كا راسته‌خۆ ل گه‌ل سه‌ركردایه‌تیا پارتی دا هه‌بوو ژ ئالیێ من و كاك ئدریسی ڤه و ب ڕێیا ئه‌سعه‌د خۆشه‌ڤی رێنما دگه‌هشتنێ و دهاتنه ئاراسته‌كرن.
ل گه‌ل هنارتنا پێشمه‌رگه‌ی و هه‌ڤالان بۆ ناڤخوه‌یا كوردستانێ، په‌یوه‌ندیكرن ب هه‌ڤالان و رێكخستنێن نهێنی ژی د به‌رنامه‌ی دا بوو، ئه‌و ژی پێخه‌مه‌ت دامه‌زراندنا رێكخستنا نهێنی بوو د ناڤ باژاران دا. د ڤی چارچووڤه‌ی دا و ب تنێ پشتی ده‌ربازبوونا سێ مه‌هان ژ نسكۆیا سالا 1975ێ هه‌ڤالان ئلیاس حاجی پیر ئۆمه‌ری و دیندار سالح قاسم گه‌رماڤی شیان شانا ئێكێ یا رێكخستنا نهێنی ل ناڤا سه‌نته‌رێ دهۆكێ دامه‌زرینن و ل سالا 1978 ئێكه‌م رێكخستنا پارتایه‌تی ل قوتابخانا برایه‌تی ل دهۆكێ هاته دامه‌زراندن.
د ڤان سه‌ر و به‌ندان دا مه پێدڤییه‌كا مه‌زن ب هاریكاری و هه‌ڤكارییا خه‌لكێ دلسۆزێ باكورێ كوردستانێ هه‌بوو. بۆ وێ مه‌ره‌مێ ژی ئه‌سعه‌د خۆشه‌ڤی رۆله‌كێ به‌رچاڤ گێرا بۆ هنارتن و گه‌هاندنا هه‌ڤال و پێشمه‌رگه‌یان بۆ ناڤ ئاخا كوردستانێ ب گشتی و ب رێیا دلسۆزێن باكورێ كوردستانێ و ب تایبه‌تی. ژ به‌ر كو ئه‌سعه‌د خۆشه‌ڤی په‌یوه‌ندییه‌كا به‌رفره‌ه ل گه‌ل هه‌موو پارچێن كوردستانێ ل رۆژئاڤا و باشوور و باكور و رۆژهه‌لات هه‌بوو. ب رێیا په‌یوه‌ندیێن خوه ببوو كه‌ناله‌كێ ب هێز بۆ برنا هه‌ژماره‌كا مه‌زن یا هه‌ڤال و پێشمه‌رگه‌یان بۆ ناڤ ئاخا كوردستانێ.
پێدڤیه ڤێ بێژم كو ئه‌سعه‌د خۆشه‌ڤی چ ژ روویێ په‌یوه‌ندییان و ژ روویێ هنارتنا پێشمه‌رگه و هه‌ڤالان بۆ ناڤخوه‌یا كوردستانێ، رۆله‌كێ مه‌زن بۆ ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شا گولانێ دیت.
ل ژێر سیبه‌را بڕیارێن كۆمبوونا چریا دویێ یا سالا 1975ێ به‌رهه‌ڤی و رێنماییكرنا هه‌ڤال و دلسۆزان و هنارتنا وان بۆ كوردستانێ به‌رده‌وام بوو و هه‌ژماره‌كا زێده‌تر بۆ كوردستانێ هاتنه ڕه‌وانه‌كرن. ب تایبه‌تی پشتی سه‌ره‌دانا مه بۆ سووریێ، رێیه‌كا باشتر و ده‌لیڤه‌كا زێده‌تر په‌یدا بوو بۆ ڤه‌گه‌ریانا هه‌ڤالان بۆ كوردستانێ. هه‌ر ژبه‌ر وێ ژی ده‌ست ب هنارتنا هه‌ژماره‌كا دی یا هه‌ڤالان بۆ كوردستانێ هاته كرن و پێكهات بوو ژ هه‌ڤالان: مولازم عه‌لی و مولازم محه‌مه‌د و مولازم فوئاد ژ سووریێ و مولازم نیهاد ژ هۆله‌ندا.
پشتی ده‌سته‌یا دویێ یا هه‌ڤالان ژ ده‌رڤه گه‌هشتینه كوردستانێ وه‌كو: شوكری نێروه‌یی، مولازم ئه‌حمه‌د هه‌خمه‌وه‌ندی، خه‌لیل شنگالی ژ هۆله‌ندا هاته ڤه و پشتی ده‌مه‌كی ڤه‌گه‌رایه ژده‌رڤه و فارس عیمادی (شڤان عه‌بدولعه‌زیز). پشتی ئه‌وان ده‌سته‌یا سیێ ژی گه‌هشتنه كوردستانێ كو پێكهات بوو ژ هه‌ڤالان: عادل (فازل جه‌لال) و ئازاد خه‌فاف ژ سوێدێ، سه‌باح ژ هۆله‌ندا، یامه‌ند به‌ننا ژ هۆله‌ندا، وریا ساعاتی، دارڤان و غازی زێباری.
هه‌ر د وی چارچووڤه‌ی دا په‌یوه‌ندیێن مه ل گه‌ل هه‌ڤالێن مه ل سووریێ به‌رده‌وام بوون بۆ وێ یه‌كێ د ده‌مه‌ك و ده‌لیڤه‌یه‌كا گونجای دا ب رێ بێخین و ب بینینه كوردستانێ، ژ به‌ر كو هه‌ژماره‌كا مه‌زن یا هه‌ڤالێن مه ل سووریێ بوون و به‌رهه‌ڤی ڤه‌گه‌ریانێ و وه‌رگرتنا هه‌موو ئه‌رك و به‌رپرسیارییان بوون. ئێك ژ وان هه‌ڤالان محه‌مه‌د خالد بۆسه‌لی بوو كو ل مه‌ها كانوونا ئێكێ یا سالا 1975ێ هاتبوو راسپاردن ڤه‌گه‌ریت و په‌یوه‌ندیێ ب هه‌ڤالان جه‌وهه‌ر نامق و كه‌ریم شنگالی بكه‌ت ل كوردستانێ.
بڕیار ژی هاتبوو دان، هه‌ڤالان جه‌وهه‌ر نامق سالم و كه‌ریم شنگالی ب چنه ده‌ڤه‌را دهۆك و مووسل و هه‌ولێرێ و عارف ته‌یفوور و شێركۆ عه‌لی ژی بۆ ده‌ڤه‌را سلێمانیێ هاتبوونه ده‌ستنیشانكرن. هه‌ژی گۆتنێ یه پشتی دامه‌زراندنا سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی، بڕیار هاته دان كو ب مۆر ب ناڤێ سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی بهێته درۆستكرن، لێ ل ده‌مێ وه‌رگرتنا مۆرێ دا ل رۆژا 22ی چریا دویێ یا سالا 1975ێ هه‌ڤالان محه‌مه‌د ره‌زا و عارف ته‌یفوور ل باژارێ نه‌غه‌دێ ژ ئالیێ ساواكێ ڤه هاتنه ده‌سته‌سه‌ركرن و ڤه‌گوهاستنه زیندانا (ئێڤین)(3) یا ب ناڤوده‌نگ ل ته‌هرانێ.
ل ده‌مێ ده‌سته‌سه‌ركرنا وان ساواكێ ب شێوه‌یه‌كێ دڕندانه و دوور ژ ره‌وشت سه‌ره‌ده‌ری و ره‌فتار ل گه‌ل دا كربوون و ب توندی و هووری چاڤدێرییا من ژی دكر. جاره‌كێ گازی من كر بۆ بنگه‌هێ ساواكێ و گه‌له‌ك گه‌ف ل من كرن. ره‌فتارێن وان دوور بوون ژ ره‌وشتی. پشتی چه‌ند مه‌هان كاك عارف و محه‌مه‌د ره‌زا ل رۆژا 10ی شواتا 1976ێ ژ زیندانێ هاتنه ئازادكرن ب وی مه‌رجێ ئاخا ئیرانێ بجه بهێلن و ده‌ربكه‌ڤن.
پشتی ده‌سته‌سه‌ركرنا محه‌مه‌د ره‌زا و عارف ته‌یفووری، جه‌وهه‌ر نامق سالم و كه‌ریم شنگالی ژی نه‌چار بوون، خوه ڤه‌شێرن و ب نهێنی ب هاریكارییا دۆست و دلسۆزێن مه ل پائیزا 1975ێ ل گوندێ (ئه‌نبێ) ل مه‌رگه‌وه‌رێ ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ل سه‌ر سنۆرێ ئیران و توركیا به‌ر ب باكورێ كوردستانێ ب ڕێكه‌فتن. ل توركیا سه‌ركردایه‌تیا پارتی دیمۆكراتی كوردستان ل باكور ب هاریكارییا دلسۆزێن خوه كو ب مه‌رداتی و ئازانه هاریكاری دكر و بۆ ده‌مه‌كی رێ و رێكار بۆ دهاتنه دابینكرن. پشتی گه‌هشتینه ناڤا توركیا، چه‌ند كه‌سه‌كان ژ هه‌ڤالان ل سه‌ر سنۆرێ ئیراقێ و توركیا خوه ئاسێ كر بوو، ل مه‌ها 11 یا سالا 1975ێ ل گوندێ (ئێسترێ) ل ناڤا ئاخا توركیا ل گه‌ل كاك جه‌وهه‌ر نامق و كه‌ریم شنگالی هه‌ڤگرت و پشتی وه‌رگرتنا شیره‌ت و رێنمایان ڤه‌گه‌ریانه كوردستانێ و ده‌ست ب چالاكیێن پارتایه‌تی كر و به‌یانناما سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی ل ناڤ سه‌نته‌رێ باژارێ زاخۆ و جهێن گشتی به‌لاڤكر خو هه‌تا به‌یاننامه گه‌هشته ناڤ بنگه‌هێ پۆلیسان و پرا زاخۆ ژی.
هێزا عه‌بدوللا چونكی و سادق عومه‌ر و عومه‌رێ له‌علێ و سالح قاسم به‌ر ب ده‌ڤه‌را سندی و گولییان ب رێكه‌فتن.
حه‌مید شه‌ریف و عه‌بدوللا سالح و جاسم جاسم بۆ ده‌ڤه‌را سندییان هاتنه ده‌ستنیشانكرن.
محه‌مه‌د محسن ئامێدی و مه‌حموود ئێزدی و مولازم عه‌لی و سه‌ید عه‌بدوللا زێباری و عادل مزووری رۆله‌كێ باش و به‌رچاڤ د رێكخستن و كارێ پارتایه‌تی دا ل سنۆرێ ئامێدیێ و ئاكرێ و شێخان دیت.
هه‌ڤالان شێركۆ عه‌لی و شێخ عه‌زیز و دكتۆر كه‌مال چالاكیێن به‌رچاڤ و كاریگه‌ر ل سنۆرێ دو هه‌بوو.
هه‌ڤالان حه‌مید ئه‌فه‌ندی و مولازم یوونس و سیسۆ دری و ملحه‌م دری ده‌ست ب كار و چالاكیێن پارتایه‌تی كر.
هه‌ڤالان تاهر هرۆری و مه‌لا ره‌مه‌زان قومری و عه‌لی تێلی و شه‌ریف هۆره‌یی و سه‌عید عه‌بێ ژ وان كه‌سان بوون كو ژ ده‌ستپێكا شۆڕه‌شێ دلسۆزانه پشكداری كر و رۆله‌كێ به‌رچاڤ ل سنۆرێن خوه دیت بوو.
سلێمان بیرێژی پێشمه‌رگه و كادرێ شۆڕه‌شا ئیلۆنێ بوو و ل ده‌ستپێكێن شۆڕه‌شا گولانێ ژی رۆله‌كێ به‌رچاڤ هه‌بوو بۆ روو ب رووبوونا به‌عسیان و كرێگرتیێن به‌عسییان ل ده‌ڤه‌را خۆشناوه‌تی و زراره‌تی، له‌ورا هه‌والگیریا حكومه‌تا ئیراقێ گه‌له‌ك بزاڤ بۆ شه‌هیدكرنا وان كرن، ب مخابنی ڤه ل تیرمه‌ها سالا 1980ێ ل گوندێ به‌ركه ب پیلانه‌كا هه‌والگیریا رژێمێ ب ده‌ستێ كورده‌كێ خۆفرۆش ب ناڤێ عه‌بدوللا عه‌زیز یێ ناسیار ب عه‌بدوللا تۆرگه هاته شه‌هیدكرن. شه‌هیدبوونا سلێمان بیرێژی زیانه‌كا مه‌زن بوو لێ پشتی ده‌مه‌كی بكوژێ وی گه‌هشته سزایێ خوه هاته ژناڤبرن.
عه‌بدولره‌حمان مه‌لا ره‌سوول و حه‌سه‌ن ئاغا به‌رزێوه‌یی ژ وان كادر و پێشمه‌رگه‌یان بوون كو پشتی ده‌مه‌كێ كێم ژ ده‌ستپێكرنا شۆره‌شێ په‌یوه‌ندی ب رێزێن شۆره‌شا گولانێ كر و رۆل د رێكخستنا رێكخستنان و په‌یوه‌ندیكرنێ ب جه‌ماوه‌ری ل سنۆرێ باله‌ك هه‌بوو.
حه‌جی محه‌مه‌د ئه‌مین و محه‌مه‌د ره‌شید بایی ژی دلسۆزانه خه‌مساری د هاریكاریا پێشمه‌رگه‌ی و پارتی دا نه‌كر د وێ ره‌وشا ئالۆز دا.
