موئه‌یه‌د ته‌یب: هه‌كه هه‌لبژارتنێن پێش وه‌خت نه‌هێنه كرن سه‌رۆك وه‌زیرێ راسپاردی نه‌شێت ماوێ خوه ته‌مام كه‌ت
ئه‌ڤرۆ نیوز، نیوار محه‌مه‌د سه‌لیم:
د دیداره‌كێ دا بۆ ئه‌ڤرۆ نیوز، چاڤدێرێ سیاسی، موئه‌یه‌د ته‌یب، به‌حس ل ره‌وشا سیاسی یا عیراقێ دكه‌ت و دده‌ته زانین كو ب دانانا محه‌مه‌د عه‌للاوی خوه‌نیشاندانێن ل عیراقێ ناهێنه راوه‌ستاندن. ئاشكه‌را ژی دكه‌ت كو هه‌كه هه‌كه هه‌لبژارتنێن پێش وه‌خت ل عیراقێ نه‌هێنه كرن سه‌رۆك وه‌زیرێ راسپاردی نه‌شێت ماوێ خوه ته‌مام كه‌ت. ده‌رباره‌ی رێكه‌فتنا هه‌رێما كوردستانێ ژی دبێژیت: “چ گوهۆڕین چێ نابن”.
ئه‌ڤرۆ نیوز: ب ره‌نگه‌كێ گشتی نها پێشبینیێن ته بۆ ره‌وشا عیراقێ چنه؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: كێشێن عیراقێ گه‌له‌ك مه‌زن بووین، پشتی وێ چه‌ندێ ژی ره‌وشا وێ هه‌كه ته‌ماشه بكه‌ین ژ 2003ێ و هه‌تا نها رۆژ بۆ رۆژێ خرابتر بوویه و باشتر نه‌بوویه، ئه‌ڤه ژی بۆ وێ چه‌ندێ دزڤریت كو ئه‌ڤێن ل به‌غدا ده‌سته‌لات وه‌رگرتین وه‌سان بزاڤ نه‌كریه، وه‌لاته‌كی ئاڤا كه‌ن ل دووڤ وی دستوورێ هاتیه نڤیسین و دانان كو وه‌لاته‌كێ دیموكراسی هه‌بیت و بۆ ڤێ چه‌ندێ ژی هه‌ردو فاكته‌رێن ناڤخۆیی و ده‌ره‌كی هه‌بووینه. فاكته‌رێن ناڤخۆیی ئه‌وه كو هه‌تا نها ناسناما عیراقیبوونێ نه‌هاتیه چه‌سپاندن، ئانكو شیعه، شیعه‌یه و سوننه، سوننه‌یه و كورد ژی كورده. ڤان هه‌رسێ پێكهاتان ژی گۆمان یا ل سه‌ر ئێك هه‌یی، بێ باوه‌ریه‌ك ل ده‌ف وان هه‌یه، هه‌ر پێكهاته‌ك ژ ڤان سێیان ب نیه‌ته‌كا پاقژ تێكهه‌لی ل گه‌ل ئێك و دو نه‌كریه. كوردان ڤیایه ب راستی ژی كو ب گۆره‌یی دستووری سه‌ره‌ده‌ریی بهێته كرن و ئه‌و دستوور ژ مرنێ رزگار كر. هه‌كه پێكهاتێ كورد ل مووسل و دیالا نه‌بایه، دستووری سه‌ركه‌فتن نه‌دئینا، ئه‌م دزانین ل تكریت، سه‌لاحه‌دین و ئه‌نبار دستووری ده‌نگ نه‌ئینان، هه‌كه ل ئێك ژ پارێزگه‌هێن مووسل و دیالا ژی ده‌نگ نه‌ئینابان، دا ئه‌و دستوور كه‌ڤیت، به‌لێ كوردان راگرت. كورد ل گه‌ل دیموكراسیێ نه، هه‌رده‌م ژی شوره‌شێن كوردستانێ ل پێشیێ گۆتیه دیموكراسی بۆ عیراقێ، هه‌كه دیموكراسی نه‌بیت، مافێن كوردان ل عیراقێ نابن. ئه‌ڤان ل پشتی 2005ێ حوكمه‌ت و په‌رله‌مان هاتیه پێكئینان ب نوونه‌رێن هه‌رسێ پێكهاتان، كێشێن خوه چاره نه‌كرن، خوه دگرتن و هه‌ر كێشه‌كا دهاته پێشیا وان پاش دئێخست و چاره نه‌دبوو و ئه‌ڤه هه‌موو ژی كه‌فتنه سه‌ر ئێك و مه‌زن بوون، ژ به‌ر چاره‌نه‌كرنا كێشا و نه‌بوونا باوه‌ریێ سه‌قایه‌ك ل عیراقێ دروست بوو، ئێدی نه‌شیان ل گه‌ل ئێك كار بكه‌ن.
فاكته‌رێن ده‌ره‌كی ژی هه‌بوون؛ گه‌له‌ك ده‌ست هاتنه د ناڤ عیراقێ دا، ئه‌و ژی ژ به‌ر هندێ كو باوه‌ری ب ئێكدو نه‌بوو، هه‌ر لایه‌نه‌كی پشتا خوه ب جهه‌كێ دی گه‌رم كر. مه پشتا خوه ب دستووری و سه‌ربه‌خۆیا عیراقێ و دیموكراسیێ گه‌رم كر. شیعان ژی پشتا خوه ب ئیرانێ گه‌رم كر و سوننیان ژی پشتا خوه ب وه‌لاتێن عه‌ره‌بی. شه‌ر و ب هه‌ڤچوونا وان ده‌نگ ڤه دا ل سه‌ر پێكهاتێن عیراقێ و لایه‌نێن سیاسی یێن عیراقێ و مه دیت حوكمه‌تێن ئێك ل دووڤ ئێك یێن عیراقێ چیا نه‌شیا سه‌ركه‌فتنێ بینن و هه‌موویان شكه‌ستن ئینا. چو كێشه چاره‌نه‌بوون، هه‌تا نها د وه‌لاته‌كێ فیدرال دا، دستوور یێ هه‌یی و دادگه‌ها فیدرال یا هه‌یی، به‌لێ هه‌تا نها چو كێشه یێن ناڤبه‌را هه‌رێم و عیراقێ دا نه‌هاتینه چاره‌سه‌ركرن. ده‌ما دولایه‌ن بن و كێشێن سیاسی دهێنه پێش ب رێیا دستووری و دادگه‌ها فیدرال دهێنه چاره‌كرن و وێ ژی وه‌كو ده‌سته‌لاتا سیاسی كاركریه، كێشێن سیاسی و پارتیێن سیاسی ژ وان مه‌زنتر بووینه. هێزێن شیعه ل ده‌ستپێكێ و هه‌تا نها دخوازن عیراق نموونه‌كا ئیرانێ بیت و پشكه‌ك بیت ژ وێ، سوننی ژی دبێژن هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ و هه‌تا نها عیراق یا سوننیان بوو و هه‌موو بزاڤێن وان ئه‌ون كو ب ڤه‌گه‌ریننه بن ده‌ستێ خوه. د ڤی شه‌ری دا كوردان بزاڤ كریه كو بێ لایه‌ن بن، ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ ژی هنده‌ك جاران بووینه ئه‌گه‌رێ وێ چه‌ندێ هه‌ردولا دژی كوردان بن و هاتنا داعش و 16ی ئۆكتۆبه‌رێ باشترین نموونه بوون. ل ده‌مێ 16ی ئوكتۆبه‌ری مه دیت، گه‌هشته وی راده‌یی هنده‌ك ژ سیاسیان ناڤێ كوردستانێ هه‌ر نه‌دئینا و ئه‌ڤه ژی وێ چه‌ندێ دگه‌هینیت كو ئه‌وان سیاسیان باوه‌ری ب دستووری نینه. ئه‌ڤا كوردان ب ده‌ست خوه ئێخستی بۆ هێزا كوردان د ڤه‌گه‌ریێت. ئه‌و دبینن كو ئه‌ڤ دستووره ب تنێ د خزمه‌تا كوردان دایه. گه‌نگه‌شێ ژی ل گه‌ل بكه‌یی و بێژیێ چاوان د خزمه‌تا كوردان دایه كو داخوازا عیراقه‌كا دیموكرات و مافێن هه‌موو پێكهاتان د پاراستی بن، وه‌كو كێماسیه‌كێ یه و مافێن وان یێن هاتینه خوارن. وه‌سان تێ ناگه‌هن كو دڤێت تایبه‌تمه‌ندیا هه‌موو تاكان بهێته پاراستن. ئه‌ڤه نه‌هاتیه دیتن و نه‌ژی كار بۆ هاتیه كرن.
ئه‌ڤرۆ نیوز: ئه‌گه‌رێ چاره‌نه‌بوونا كێشان چیه؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: كێشێن مه‌زن یێن ناڤبه‌را هه‌رێمێ و عیراقێ دا چێبووین، هه‌رده‌م ئه‌و بوویه مه نه‌زانیه ل گه‌ل كیش لایه‌نی ب روونین. هه‌كه ته‌ماشه بكه‌ین ل سه‌ر ده‌مێ شوره‌شا ئیلۆنێ رێكه‌فتن دكر، ئێك جه بوو ئه‌و ژی سه‌رۆك كۆمار، ده‌ما رێكه‌فتن ل گه‌ل دهاته كرن دكه‌فته وارێ بجهئینانێ، به‌لێ نها تو نزانی دێ رێكه‌فتنێ ل گه‌ل كێ كه‌یی و ده‌سته‌لاتا عیراقێ د ده‌ستێ كێ دایه. ئه‌ڤ كێشه رۆژ بۆ رۆژێ مه‌زنتر لێ هاتن و ئێدی گه‌هشته گۆپیتكا هه‌ڤركیێ و بوو شه‌ر.
ئێك ژ كێشێن دی یێن عیراقێ ئه‌وه كو ئه‌و پێكهاتێن شیعه ب خوه ژی ئێك نینن و ب هه‌ڤركی ته‌ماشه‌ی ئێكدو دكه‌ن و هه‌بوونا خوه د نه‌مانا یێ دی دا دبینن. مانا ئێكدو قه‌بوول ناكه‌ین.
پشتی سه‌رۆك وه‌زیریا عادل عه‌بدولمه‌هدی هاتیه سه‌ر ده‌سته‌لاتێ د ده‌مه‌كێ گه‌له‌ك باش دا هاته ده‌سته‌لاتێ و په‌ره‌كێ نوو ل گه‌ل كوردان ڤه‌كر. عادل عه‌بدولمه‌هدی دڤیا تشته‌كی بكه‌ت، به‌لێ جاره‌كا دی هه‌موو بوونه دژی عادل عه‌بدولمه‌هدی، د ده‌مه‌كی دا كو ئه‌ڤ كێشه یێن به‌ری وی بوون و نه‌چار بوو كو ده‌ست ژ كارێ خوه به‌رده‌ت. پشتی بۆشاییه‌كا درێژ شیان محه‌مه‌د عه‌لاوی هاته راسپاردن.
ئه‌ڤرۆ نیوز: تو دبینی كو سه‌رۆك وه‌زیرێ راسپاردی دێ یێ سه‌ركه‌فتی بیت؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: سێ فاكته‌ر هه‌نه كو سه‌رۆك وه‌زیرێ راسپاردی یێ سه‌ركه‌فتی نابیت؛ فاكته‌رێ ئێكێ ئه‌وه كو كێشێن عیراقێ گه‌له‌ك یێن مه‌زن بووین. یا دویێ هه‌تا نها ب تنێ ته‌ڤگه‌را سه‌در پشته‌ڤانیا وی كریه، ئه‌وان پشته‌ڤانیا عادل عه‌بدولمه‌هدی ژی كربوو، هه‌رده‌ما پشته‌ڤانیا وی به‌ردا، كه‌س نینه پشته‌ڤانیا وی بكه‌ت، ته‌ڤگه‌را سه‌در ژی دڤێت عیراق هه‌موو ل بن ده‌ستێ وێ بیت. یێ سه‌در پشته‌ڤانیێ لێ بكه‌ت شكه‌ستنا وی یا مسوگه‌ره، چونكو دڤێت گوهێ خوه بده‌ته وی و گوهێ خۆ بده‌ته وی دێ هه‌موو دژی وی راوه‌ستن و گوهێ خوه نه‌ده‌تێ ئه‌و دێ دژاتیا وی كه‌ت و باوه‌ریێ ژێ وه‌رگریت. یا سیێ ژی ئه‌وه كو گه‌له‌ك سۆزێن مه‌زن داینه، ده‌ما مرۆڤه‌ك ڤان سۆزێن مه‌زن دده‌ت، ب تنێ تشته‌كی نشیان دده‌ت كو مرۆڤه‌كێ راستگۆ نینه و بۆ وی نه‌خه‌مه ژی دێ هێجه‌تا گریت و كه‌ته ستوویێ هنده‌ك كه‌سێن دی. ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌ران یێ گه‌شبین نینم كو دێ سه‌ركه‌فتی بیت. دبێژیت دێ هه‌موو تشتان پشت گوه هاڤێژم. د نیایێ دا نینه كه‌سه‌ك بهێته سه‌ر ده‌سته‌لاتێ و دژاتیا پارتیێن هه‌یی بكه‌ت. ئه‌ڤه ژی نیشانه‌كه كو حوكمه‌ت یا سه‌ركه‌فتی نابیت.نها هێزێن شیعه ژبلی موقته‌دا سه‌در، یێن دی هه‌موو یێ دبێژن نه به‌ربژێرێ مه‌یه، ئانكو هاریكاریا وی ناكه‌ن، هه‌كه ئه‌و ژی پرسێ ب وان هه‌موویان نه‌كه‌ت، ئه‌ڤه ئه‌و هه‌موو كرنه دوژمنێن خوه، هه‌كه هه‌موو پشتا وی به‌رده‌ن دێ چاوان سه‌ركه‌ڤیت. تشتێ دی یێ وی گۆتیه ئه‌وه دێ د هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت كه‌ت، هه‌كه هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت ژی بهێنه كرن دێ چ چێبیت، ئه‌ڤ خوه‌نیشاندانێن نها هه‌ین ژی چ هزر و سه‌ركرداتیا زه‌لال نینه و هه‌موو ژی ئێك هزر نینن، دبێژن مه وه‌لاته‌ك دڤێت، دڤێت هنده‌ك خالێن ده‌ست نیشانكری بێژن و سه‌ركرداتیه‌كێ هه‌لبژێرن دا وان خالان ب جه بینیت. نها دخوازن دستووری راست ڤه كه‌ن، ب تنێ من دڤێت بزانم كا كیش ماددێ دستووری بوویه ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ كێشێن نها ل عیراقێ رووداینه. كه‌نگی دستوورێ عیراقێ كێشه بوویه. یا دویێ هه‌وه دڤێت چ ب گوهۆڕن. یا راست دستوورێ عیراقێ نه‌هاتیه بجه ئینان و دادگه‌ها فیدرال رۆلێ خوه نه‌گێرایه و ئه‌ڤه هه‌موو به‌رهه‌مێ وێ یه كو دستوور ب جه نه‌هاتیه. كه‌سه‌ك ب تنێ نه‌شێت هه‌موو كێشان چاره بكه‌ت، خۆ دارێ موسا پێغه‌مبه‌ر د ده‌ستان دا نینه. ژ به‌ر هندێ نه‌یێ گه‌شبینم كێشه بهێنه چاره‌كرن.
ئه‌ڤرۆ نیوز: ئه‌ڤ به‌ربژاره دێ شێت خوه‌نیشاندانان راوه‌ستینیت؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: ئه‌ڤه دشێت وان خوه‌نیشاندانان رابگریت یێن موقته‌دا سه‌در دكه‌ت، ئه‌ڤی خزماتیه‌ك ژی یا ل گه‌ل سه‌در هه‌یی، سه‌در دزانیت نها یێن دی هه‌موویان دژاتیا خوه بۆ وی دیاركر. ئه‌ڤه هه‌كه گوهێ خوه بده‌ته سه‌در دێ شكه‌ستنێ ئینت و گوهێ خوه نه‌ده‌تێ ژی دێ هه‌ر شكێت. گوهێ خوه بده‌تێ هێزێن دی هه‌موو دێ دژی وی راوه‌ستن، هه‌كه گوهێ خوه ژی نه‌ده‌تێ دێ پشته‌ڤانیا خوه ژێ كێشیت. ئه‌ز باوه‌رم دێ ئه‌ڤه گه‌له‌ك ژ عادل عه‌بدولمه‌هدی ژی لاوازتر بیت و ئه‌و ژی هه‌ر ژ لایێ سه‌در ڤه دهاته پشته‌ڤانیكرن. یێن دی د وه‌سا نه‌بووینه بنگه‌هه‌كێ موكم د په‌رله‌مانی دا هه‌بوویه و دشیان بابه‌تان د به‌رژه‌وه‌ندیا خوه دا ده‌رباز بكه‌ن. ئه‌ڤی ئه‌و چه‌نده نینه و ژبلی سه‌در كه‌س نینه پشته‌ڤانیا وی بكه‌ت. ئه‌مریكا كه‌سه‌ك دڤێت ب تنێ حوكمی ل عیراقێ بگریته به‌ر و رێكه‌فتنا ل گه‌ل بكه‌ت ب تنێ حوكمه‌ته‌ك هه‌بیت. ئیران ژی دخوازیت حوكمه‌ته‌ك هه‌بیت، چونكو دی ببیته سه‌رۆك وه‌زیر دێ هه‌ر ل بن ده‌ستێ وان بیت.
ئه‌ڤرۆ نیوز: ب ڤێ چه‌ندێ سه‌در خوه‌نیشانده‌ران ژ خوه دوور ناكه‌ت؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: سه‌در هێزه‌كه وه‌كو هێزێن دی یێن شیعه، موقته‌دا سه‌در ئه‌و كه‌س نینه یێن دێ خه‌ونێن عیراقیان ل سه‌رده‌ستێ وی بجه هێن. ئه‌وی هێزه‌ك یا هه‌ی ده‌ما دبێژیته خه‌لكێ خوه هه‌رنه سه‌ر جاددێ دچنه سه‌ر جاددێ و چ دڤێت دكه‌ن. پێكهاته‌یا پشته‌ڤانێن سه‌در كه‌سانێن دژوار هه‌نه و دشێن بهێنه سه‌ر جاددێ و ئه‌ڤه وه‌سان دیار دكه‌ت كو سه‌در یێ ب هێزه د جاددێ دا، به‌لێ وه‌سا نینه، سه‌در تێكه‌لی ل گه‌ل كوردان و سوننه و شیعان نینه. ئه‌وی دڤێت عیراق هه‌موو ل بن ده‌ستێ وی بیت وه‌كو باژێرێ سه‌در. ئه‌ڤه ژی ل عیراقێ ناهێته بجهئینان.
ئه‌ڤرۆ نیوز: خوه‌نیشاندان دێ د به‌رده‌وام بن؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: خوه‌نیشاندان ل عیراقێ درێژ بوون، هه‌كه ته‌ماشه بكه‌ین هنده‌ك ده‌ست یێن ل پشت هه‌ین، هه‌كه ته‌ماشه بكه‌ین ئه‌و كی نه؟ هه‌موو ل پشت سه‌در نینن و ئه‌وی خوه ب سه‌ر دادایه. تشتێ دی یێ سه‌رۆك وه‌زیرێ راسپاردی ئه‌وه كو پشته‌ڤانیا خوه‌نیشاندانا دكه‌ت و دڤێت سه‌رۆكاتیا حوكمه‌تێ بكه‌ت و ئه‌ڤه ژی ل چو جهێن دنیایێ نینه. خوه‌نیشانده‌ر ژی ب نوونه‌رێ خوه نزانن و نوونه‌راتیا وان ناكه‌ت و نوونه‌راتیا هێزێن سیاسی ژی ناكه‌ت. ئه‌ڤ خوه‌نیشاندان ژی نه یێن سه‌در ب تنێ بوویه ژ به‌ر هندێ ژی خوه‌نیشاندان ژی دێ د به‌رده‌وام بن.
ئه‌ڤرۆ نیوز: په‌یوه‌ندیێن وی ل هه‌رێما كوردستانێ دێ د چه‌وا بن؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: عه‌للاوی كار ژ بۆ هه‌رێما كوردستانێ و ل گه‌ل هه‌رێما كوردستانێ ناكه‌ت، ئه‌و دێ ل سه‌ر شیعان كار كه‌ت و جاددا شیعی ژی وه‌سان یا هاتیه ئاڤاكرن كو گه‌له‌ك دژی كوردستانێ یه. ئه‌ڤجا ئه‌و نه‌شێت پشته‌ڤانیا هه‌رێما كوردستانێ بكه‌ت و نه‌شێت دژی وێ ژی ب راوه‌ستیت. هه‌رێما كوردستانێ ژی پشتی ریفراندۆمێ نه‌رمیه‌ك ل گه‌ل عیراقێ هه‌بوویه و دخوازیت كێشێن خوه ل گه‌ل عیراقێ چاره بكه‌ت. ئه‌ڤه نه دشێت كێشێن مه چاره بكه‌ت و نه‌ژی ناڤبه‌را مه و وی دگه‌هیته ئاستێ شه‌ری. دبیت چو گوهۆڕین د په‌یوه‌ندیا مه و وی دا هه‌بیت.
ئه‌ڤرۆ نیوز: دێ رێكه‌فتنا مه و به‌غدا مینیت؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: چو گوهۆڕین ل رێكه‌فتنێ نابن، چونكو چو تشتێ كێمتر نابیت بوودجه كێم كریه و هه‌رێمێ ژی نه‌رمی نیشان دایه و دێ په‌ترۆلێ راده‌ست كه‌ت و ژ ڤێ كێمتر نینه.
ئه‌ڤرۆ نیوز: محه‌مه‌د عه‌للاوی دێ شێت وه‌كو سه‌رۆك وه‌زیر خوه راگریت؟
موئه‌یه‌د ته‌یب: هه‌كه هه‌لبژارتنێن پێش وه‌خت ل عیراقێ بهێنه كرن، عه‌للاوی دێ شێت هه‌تا وی ماوه‌یی مینیت، به‌لێ هه‌كه نه، باوه‌ر ناكه‌م ئه‌و بشێت ڤی ماوێ ماوی ته‌مام بكه‌ت.
