د هه‌مبێزا توند و تیژیێ دا
چه‌رخه‌كێ سه‌یره پێشكه‌فتنا ته‌كنولوژیی و رامانێن ئازادی وسه‌رده‌مانیێ دهه‌لنگڤن د رۆژه‌ڤه‌كا ره‌ش دا ئه‌و ژی توندوتیژیه، گه‌لۆ ئه‌م چاوا د رامانا تۆندوتیژیێ دگه‌هین؟ ئه‌رێ ب تنێ یا ئه‌م دزانین ئه‌وه كو ل هه‌مبه‌ری ژنێ و زارۆیانه یانژی ئه‌وا تیرۆرست بكاردئینن یانژی ل ده‌ف مه ئه‌ڤه یا سه‌رگره؟ هه‌كه ب نێڕینه‌كا بابه‌تیانه ته‌ماشێ بكه‌ینێ دێ دیار بیت كو هه‌رجۆره هه‌ره‌شه‌كرن و ئازار و ئه‌شكه‌نجه‌كرن و گرتنا ماف و ئازادیا مرۆڤه‌كی دبیته توند و تیژی كو جاران زێده دبیت و هه‌تا دگه‌هته كوشتنا مرۆڤه‌كی. ئه‌ڤه گه‌ریانه‌ك د ناڤ ره‌وشا وێ، نه‌مایش دكه‌م ب ڤێ هه‌لكه‌فتێ.. . خۆیایه كو ئه‌نجوومه‌نێ گشتی یێ نه‌ته‌وین ئیكگرتی سالا 1999 رۆژا 25/ چریا دووی به شێوه‌یه‌كی فه‌رمی رۆژا نه‌هێلانا هه‌می جۆره توند و تیژی دژی ژنان دانه‌یه.
(قانوونا ژماره 8 سالا 2011 یاسا به‌رهنگاربوونا توند و تیژی دژی ژنان هاتیه دانان). هه‌ر وه كو دزانین گه‌له‌ك جۆرێن توند و تیژیێ هه‌نه:
1. توند و تیژی دژی ژنێ.
2. توند و تیژی دژی زارۆیان و یا خێزانی.
3. توند و تیژی دژی پیران.
4. توند و تیژی دژی زه‌لامی.
5. توند و تیژی دژی گیانداران.
توند و تیژیا حوكمه‌تی (ده‌ستهه‌لاتێ) دژی جڤاكی وه‌ك جڤاكێ دیكتاتۆری وه‌ك رژێما به‌ری یا (به‌عس) ل گه‌ل خه‌لكی.
د جڤاكێ مه دا توند و تیژیا به‌رچاڤ دژی ژنێ یه و دژی زارۆی كو پتریا به‌رچاڤه، وه‌رگرتنا مافێ كه‌سه‌كی وه‌كی ژنێ، زارۆیێ جۆره‌كێ توند و تیژێ یه. ئازار ئه‌شكه‌نجه‌دانا وانا جۆره‌كێ دیتر یێ توند و تیژیێ یه.
ـ توند و تیژی دژی خێزانێ:
ـ توند و تیژیا زه‌لامی دژی ژنێ وه‌ك هه‌ڤژین، خووشك و ده‌یك و كچ.
ـ توند و تیژیا زه‌لامی دژی ئه‌ندامێن خێزانێ وه‌كی زارۆیێن خوه و خووشك و برا و هه‌تا هنده‌ك جاران بابێ ژی.
ـ توند و تیژیا ژنێ دژی زه‌لامی كو د جڤاكێ مه‌دا گه‌له‌ك یا كیمتره.
ـ توند و تیژیا ده‌یكێ دژی زاروكێن خو و خوارنا مافێ وانا و هنده‌ك جاران ئازاردانا وانا ژ رویێ جه‌سته‌یی ڤه (قوتان).
ـ توند و تیژیا ژن باب دژی زاروكێن زه‌لامی ژ ژنا ئێكێ دا.
ـ توند و تیژیا برایێ مه‌زنتر یان خوشكا مه‌زنتر دژی یێن بچووكتر.
ـ توند و تیژیا خه‌سی و دشێ و خه‌زیر دژی بیكا مالێ.
نموونه: ـ
نه‌هێلانا هه‌ڤژینیا (زاواج ) كچ و كوران ب دلێ خوه د خێزانێ دا.
نموونه : ـ
نه‌هێلانا بریارابۆچوونێ ده‌ربرینێ ل سه‌ر بابه‌ته‌كی د خێزانێ دا وه‌كی (جۆری جلوبه‌رگ ل به‌ركرن ، چێكرنا سه‌روبه‌رێ ژۆرا خوه. .. .. هتد).
2. توند و تیژی دژی ژنێ:
ـ رێك نه‌دانا كچێ بۆ خواندنێ.
ـ رێك نه‌دانا كچێ بۆ هه‌لبژارتنا هه‌ڤژینێ.
ـ رێكنه‌دانا كچێ بۆ هه‌لبژارتنا ره‌نگ، جۆر ، شێوازێ جل و به‌رگ و سه‌روبه‌رێ خوه.
نموونه :ـ
ب زۆری داپۆشكرن یان حیجاب بۆ ژنێ.
ـ رێك نه‌دانا ژنێ دكارێن ده‌رڤه‌ی مال وه‌ك كادر، ماموستا، كارمه‌ند. .. هتد و هه‌كه ژی رێكێ بده‌نێ یا به‌رچاڤ كریه و زی ب زی رێكێ ناده‌نی پشكدار بیت دكارێن پێش چاڤ و مه‌یدانی.
نموونه:ـ میدیاكار، له‌شكری، پۆلیس، بازرگانی.
• هه‌ڤیژنا دویی ل ڤێره نه ته‌نها زه‌لامی توند و تیژی دژی ژنێ كریه ، ژنێ بخوه ژی توند و تیژی دژی ژنێ كریه ئه‌و ژی كو بوویه ژنا دوویێ.
• ل دووماهیا وان هه‌میان هه‌كه ژن ل دووڤ ڤان خالان پێگیر نه‌بیت و قه‌بوول نه‌كه‌ت دێ هێته قوتان و ئه‌شكه‌نجه‌دان و تیررۆكرنا كه‌سایه‌تیا وێ د جڤاكی دا یان ژی به‌ردان و ل دووماهیێ كوشتن ب ناڤێ پاراستنا نامووسێ.
3. توند و تیژی دژی زارۆیی: ـ
ـ توند و تیژی دژی زارۆیی ژ لایه‌ن مامستایی ڤه ل قوتابخانان كو ژبه‌رێ گه‌له‌ك كێمتر لێ هاتیه.
ـ توند و تیژی مه‌زنان ل گه‌ل زارۆیان ژ لایێ سكس ڤه.
ـ توند و تیژیا ده‌یك و بابان دژی زارۆیان (قوتان، بۆ كاریێ ل سه‌ر جادان بكارئینان.. . هتد).
ـ توند و تیژیا زڕبابی یان زرده‌یك دژی زارۆی.
ـ توند و تیژیا خووشك یان برایان یێن مه‌زنتر یان ب هێزتر ل گه‌ل یێن بچووك یان بێ هێزتر ژلایێ جه‌سته‌یی ڤه.
4. توند و تیژی دژی گیانداران:ـ
كوشتنا پشیك و سه‌گ یان هه‌ر گیانداره‌كێ دیتر و ب تایبه‌ت ب شێوازێن ئه‌شكه‌نجه‌دان یان كێمكرنا نه‌ژادێ وان.
نموونه: ـ
د ده‌مێ وه‌رزێ هێككرنا ماسیان ئه‌وان ب شیوازه‌كی توند و ب كاره‌بایێ یان كورومانێ بكوژیی.
5. توند و تیژیا ده‌ستهه‌لاتی (حوكمه‌تی ) ل به‌رامبه‌روه‌لاتیان و خوارنا مافێن ره‌وایێ وه‌لاتیان.
ـ به‌رهه‌ڤ نه‌كرنا خزمه‌تگوزاریان.
ـ گرتن و به‌رزه‌كرن و ئه‌شكه‌نجه‌دانا خه‌لكی ژبه‌ر كو پرسیارا مافێ خوه كرینه.
هه‌بوونا ده‌ستهه‌لاتا دیكتاتۆر و یا زۆردار وه‌كی رژیما (به‌عس) به‌ری 203 ل عیراقی و رژیما به‌شار ئه‌سه‌د ل سووریێ. .. .
ئاماژا توند و تیژی یێ ل سێ مه‌هێن بووری ل كوردستانی ل دووڤ ریڤه‌به‌رایا گشتیا به‌رهنگاربوونا توند و تیژی یێ دژی ئافره‌تان ل هه‌ریما كوردستانێ ب ڤی ره‌نگی یه: ـ
ـ ئه‌ڤ ساله ل هه‌ولێری زۆرترین ئامارا كوشتنا ژنێ هاتیه تومار كرن.
ـ ل باژیرێ سلیمانی یێ ژی زۆرترین ده‌ستدریژین سیكسی له‌سه‌ر ژنان هاتیه كرن.
ـ ل هه‌ولێری ب گشتی (624) حاله‌ت هاتینه تومار كرن (8 ژن هاتینه كوشتن) (2 ژنان ژی خوه كوشتنه) و (18 ژنان یا خوه سۆتی) هه‌روه‌سا (580كه‌ان ژی سكاله‌ین تومار كرین).
ـ ل باژیری سلیمانی یێ (314)حاله‌ت هاتینه تومار كرن (17 ژن ده‌ست دریژی یا سیكسی ا لێ هاتیه كرن ) ( 1 ژن یا خو كوشتی ) و ( 5 ژنان یا خوه سوتی ) و ( 241 سكاله یێن هاتینه تومار كرن).
ـ ل باژیرێ دهۆكێ ژی (339 ) حاله‌ت یێن هاتینه تومار كرن (2ژن یێن هاتینه كوشتن ) (2 ژنان یا خو كوشتی) و ( 15 ژنان یا خوه سوتی ) و (359 سكاله ژی یێن هاتینه تومار كرن.
