پێكهاتیێن جلكێن كوردی، كلتووره‌كێ ره‌سه‌نه پێدڤی پاراستنێ یه
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
جلكێن كوردی وه‌كو یا دیار پێكهاتینه ژ ژماره‌كا پێكهاتیا ب ره‌سانه‌تى و دیرۆكه‌كا دوور و درێژ، ب شێواز و فه‌سال و ره‌نگ و هه‌مه‌جۆرى، وه‌ك فیسته‌ڤالا ره‌نگان و مه‌حفیره‌كا ره‌نگوره‌نگ و باغچه‌كێ هه‌موو جۆرێن گولا، كو ل هه‌موو جیهانێ وه‌ك وان نینن، پێدڤی پاراستنێ نه. ئه‌و پێكهاتی ئه‌ڤه‌نه:1 ـ كلاڤ و ده‌رسۆك، كلاڤ هه‌یه شۆلێ ده‌ستى یه و ره‌نگوره‌نگ ب تایبه‌تی ل هه‌ڤلێرێ، سلێمانیێ كه‌ركووكێ و حه‌له‌بچه و خانقین و كوردستانا رۆژهه‌لات و یێ هه‌ی ژ هریا په‌زی یێ چێكری وه‌كو ته‌حتیكی ب هه‌موو ره‌نگان ب تایبه‌تی ل ده‌ڤه‌را دهۆكێ و كوردستانا باكۆر، یێ هه‌ی شۆلێ كارگه‌هانه ل هه‌موو ده‌ڤه‌ران، سه‌باره‌ت ده‌رسۆكێ گه‌له‌ك جۆرێن هه‌نه وه‌ك جه‌مه‌دانی، یا سۆر دهێت بكارئینان ب دو ده‌رسۆكا ب گرێدانه‌كا جوان و هونه‌ری ل ده‌ڤه‌را بارزان و شێخان و دهۆكێ و ب شێوه‌كێ گشتی، ژلایێ كوردێن ئێزدی دهێته بكارئینان، ب ئێك ده‌رسۆك و هندك ژی ب دوویان، ئێك سه‌رسه‌رێ خوه‌دا یاڤه‌كری و شۆربوو سه‌ر ملا و پشتێ، یا دوویێ دهێته گرێدان سه‌ر یا ئێكێ ب شێوازێ ته‌قلیدی یێ كلاڤ و ده‌رسۆكێن كوردی، هه‌روه‌سا ده‌رسۆكا جه‌مه‌دانی ب شێوه‌كێ گشتی كلاڤ و ده‌رسۆك بتنێ نه، شێوازێ گرێدانێ جه‌وازیا هه‌ی ل ده‌ڤه‌رێ بۆ ده‌ڤه‌رێ وه‌ك یا گروڤر و یا زنجیری و یا شاقۆلی.. هتد. جۆره‌كێ دی ب دو ده‌رسۆكایه، ل سه‌رسه‌رێ خوه‌دا، یادى ته‌قلیدی، ئه‌وا شۆر دهێته هه‌لدان بۆ سه‌ر یا ئێكێ ب شێوازه‌كێ هونه‌ری ل سه‌ركلاڤی، هنده‌ك به‌رده‌نه سه‌رپاتكێ هنده‌ك ژی وه‌ك بالۆكێ تا سه‌ر پشتێ، ئه‌ڤه‌ژی ل ناڤ سندی وگولیان. هنده‌ك ژی یا دویێ سه‌روچاڤا و گوهان تا بن ئه‌رزینكێ دئالینن ل وه‌رزێ زفستانێ وه‌ك پاراستن ژ سه‌رمایێ. ل ده‌ڤه‌را هه‌ولێرێ و سله‌یمانیێ و كه‌ركووكێ و ده‌ڤه‌رێن وانا یێن دی و كوردستانا رۆژهه‌لات، جۆرێ هنده‌ك په‌رۆكا بكاردئینن ل شوونا جه‌مه‌دانیێ ب ریشالۆك و گه‌دلا. ده‌رسۆكا سه‌یدا یا كه‌سك بوو و یا حه‌جیا یا ره‌نگوره‌نگ بوو ب تایبه‌تی ره‌نگێ زه‌ر و سپی، ئه‌ڤه بۆ زه‌لامان. بۆ ژنان ده‌رسۆكا جه‌مه‌دانی دهاته بكارئینان بۆ یێن شووكری و پیره‌ژنان، ل ده‌مێ كه‌چێ شوودكر ل سه‌ر جلێن نیشانیێ جه‌مه‌دانیه‌ك دانا سه‌ر جلكا بۆ كارئینانێ ژ لایێ وێ ڤه وه‌ك قووناغه‌كا نووی یا ژیانێ، ده‌رسۆكا سپی كو گه‌له‌ك جۆرێن هه‌ین، بتنێ بۆ كچان بوو، ئه‌ڤ چه‌نده‌ژی ل به‌رێ دهاته بكارئینان. لێ نوكه هه‌موو یا سپی بكاردئینن، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ گه‌له‌ك جۆرێن ده‌رسۆكا بكاردئینن یێن ره‌نگوره‌نگ و گولگولی ب ریشالۆك و گه‌دله و ب زریچ ڤه، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دی وه‌كو كلاڤی گرێدای ب شێوازێ هۆنه‌ری و جوان. ل به‌رێ ب تایبه‌تی ده‌ڤه‌را ئاكرێ كلاڤێ ژنان هه‌بوو یێ زێری بۆ ب ده‌رسۆكه‌كا ره‌نگوره‌نگ، دگۆتنێ تاسێ زێری. ل به‌رێ گولاڤ و گه‌دله هه‌بوون یێن تایبه‌تبوون بۆ بویكا، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دی یێن كوردستانێ تا نوكه وان جۆرێ كلاڤان بكاردئینن بۆ ئاهه‌نگا و هه‌لكه‌فتا ژ لایێ ژن و كه‌چان ڤه . 2ـ شه‌لوشه‌پك (به‌رگیزك). ژپێكهاتیێن سه‌ره‌كینه ژ جلێن كوردی، كو ژ مویێ مه‌ره‌زی یێ په‌زێ چیر (چویر) دهێنه‌چێكرن، ب گه‌له‌ك قووناغا هه‌ر ژ برینا مه‌ره‌زی، شووشتن، شه‌كرن ب شه‌یێ هریێ، رێستن ب ته‌شیكێ وه‌ك دافێن درێژ، راپێچان وه‌ك كورزا ئان گلۆلكا، كارئینا ره‌نگێ داخوازكری، ڤه‌گوهاستن بۆ سه‌ر ئامیرێ بیرا ته‌ڤنی، به‌رهه‌مئینانا په‌رۆكێ شه‌لوشه‌پكا، قالبدان و ئاماده‌كرن ب دروینێ. نه‌خشاندنا پستویێ شه‌پكی و سه‌رده‌لنگێن شه‌لی ب داڤێین قه‌یتان و سه‌نتینێ ره‌نگوره‌نگ. هه‌روه‌سا داڤێن پیشه‌سازی و په‌رۆكێ شه‌لوشه‌پكا یێ هه‌ی بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ، و ل سه‌ر ده‌مێ به‌رێ هه‌موو كه‌سان شیان نه‌بوون شه‌لوشه‌پكا بۆ زاڤا بكاربینن، بنه‌مال هه‌بوون ئه‌ڤ جلكه جه‌م وان هه‌بوون د رۆژێن شه‌هیانا دانه‌ڤ زاڤای، گه‌له‌ك جۆرێن شه‌لوشه‌پكا یێن هه‌ین وه‌كو شه‌رنه‌خی ـ پشتپه‌ز، چۆلی، خیجخیج، ساده (به‌كربه‌گى) گه‌ره‌میسى..هتد. ئه‌ڤ چه‌نده ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان و جۆره‌كێ جوداهیێ یا هه‌ی ب شێوازێ فه‌سالێ و دروینێ ژ ده‌ڤه‌رێ بۆ ده‌ڤه‌رێ، كو یێن خاكا سه‌رێ ژێ وه‌رگرتی ژ ئه‌گه‌رێ بهایێ گران یێ شه‌لوشه‌پكا و پرانی یێن بووینه خاك. ل ده‌ڤه‌را هه‌ولێرێ، سلێمانیێ و كه‌ركووكێ ژ كه‌ڤندا یێن خاكی باشترن، رێژه‌كا كێم جۆرێ وه‌كو شه‌لوشه‌پكا یێ هه‌ی ژ هریێ و مه‌ره‌زێ چێدكرن. خاك ژ په‌رۆكێ به‌دلا (قاتا) دهێته دروین ب گه‌له‌ك شیواز و مودێلا، ب پستو وبێ پستو و رێژه‌كا كێم نیڤ هچكن، ب قومچێن مه‌زن هه‌ردو ره‌خێن شه‌پكی دبه‌نێ و ب شانازی ڤه دبێژین كو خاك ب ره‌نگێ خاكی ڤه جلكێن پێشمه‌رگێن كوردستانێ بوو، پارێزه‌رێن خاك و وه‌لات و نیشتیمانی كوردستان، ب شێوازه‌كێ گشتی یێن هاتینه بكارئینان ل ده‌سپێكا شۆره‌شا ئیلۆلێ یا پیرۆز.
3ـ كراس و قوتك و ئێله‌ك و چۆخك: كراسێ بن شه‌بكی ژ په‌رۆكێ نفسی یه ب ره‌نگێ سپی دهاته دروین و یێ ب له‌وه‌ندیا بوو، گه‌له‌ك جاران ل ده‌هوات و شه‌هیانا دهاتنه بكارئینان بۆ سه‌مایێ و دیمه‌نێن سه‌یران و ئاهه‌نگا. نوكه ب رێژه‌كا گه‌له‌ك كێم دهێته دروین. پڕانی یێن بووینه یێن عادی و حازر. سه‌باره‌ت قوتك و ئێله‌كا ژ په‌رۆكێ به‌دلایه، قوتك یێ ب پستویه و هچكه ل بن ئێله‌كی دكه‌نه به‌رخوه ب قه‌یتان و قومچه‌یه. ئێله‌ك ژی یێ عادی یه، لێ ل هنده‌ك ده‌ڤه‌را رییێ وی ژ په‌رۆكێ شه‌لوشه‌پكا دهێته دروین، ب به‌ریكا و كۆمچا ئانژی ب ئاڤزینكا (زنجیراكا). ل هنده‌ك ده‌ڤه‌ران كراس و ئێله‌ك بێ شه‌پكی سه‌رشه‌لی دا دكه‌نه به‌رخوه و بێ شیتك ل دووڤ حه‌زێ ل وه‌رزێ هاڤینا و درینگه‌ه هه‌بوون بۆ دروینا قوتك و ئێله‌كا به‌رنیاسبوون دگۆتنێ فلان كه‌سێ قوتكا و ئامیرێ (ماكینا خه‌یاتیێ) یا كێمبوو و ده‌مه‌كێ دره‌نگ هاتیه ده‌ڤه‌رێ. چۆخك ژ هریا په‌زی و ب داڤێن ستوور دهاته چێكرن ب ره‌نگێ سپی و قه‌هوائی ل دووڤ داخوازیێ وه‌كو قوتكى یه یێ بێ هچكه دوكمه‌یه ل سه‌ر شه‌پكی دكه‌نه به‌رخوه، جوانیه‌كا جودا جودا ده‌ته شه‌لوشه‌پكا. 4ـ شیتك، شوتك و شال: شیتك ژ په‌رۆكێن هه‌مه جۆرو گولگولی ب درێژاهیا داخوازكری، دهێته ژێگرتن و كرین ب په‌رۆك و جۆره‌كێ گونچای ل سه‌ر ره‌نگێ خاك و شه‌لوشه‌پكا. ب رێكه‌كا هۆنه‌ری دهێته گرێدان، هنده‌ك خه‌نجه‌را كوردی د به‌رادكه‌ن و تزبی ل ده‌ستكی دئالینن، ل گه‌ل كیسكێ تیتنێ و باسكێ جگاران، ل هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن دی یێن كوردستانێ شوتكێ ب تنێ دهێته ئالینن ل پشتێ ب شێوازێ به‌حن. سه‌باره‌ت شالێ ل كارگه‌ها دهێته چێكرن ب داڤێن ره‌نگوره‌نگ یێن تایبه‌ت ژ سه‌نتینی و داڤێن دی بنه‌خشێن جوان و تازه و ل ده‌ڤه‌را زاخۆ ب رێژه‌كا باش دهێته بكارئینان و هندك جاران قاویشكه‌كا پان ل سه‌ر شالێ گرێده‌ن، جاران تشتێن تایبه‌ت دبن شالێ دانن، یان گه‌له‌ك ئافره‌تا شال بكاردئینا سه‌ر جلكێن كوردی دا و كو ئومباره‌كێ بوو ل پشتێ ب تایبه‌تی ئه‌وا بڕمیت دهه‌لدكێشا قودیكا بڕمیتێ هه‌ر به‌رابوو ل گه‌ل ده‌رزیك و تای و قاچكی. شیتك و شال زێده‌باری جوانیێ، مفایێ ساخله‌میێ یێ هه‌ی بۆ مرۆڤی بۆ نه‌هێلانا چێبوونا كه‌رشی و پاراستنا بڕبڕكێن پشتێ و كشتكرن و په‌یتكرنا مرۆڤی. 5ـ ساق. ژ هریا په‌زی چێدكر یان ڤه‌چنانت ب نه‌خشێن هونه‌ری دورمه‌ندوری ساقی دئالاند، سه‌ر ده‌لنكێن شه‌پكی ب دو گه‌دلا ئان قه‌یتانا یێن ب ریشالوكێن ب ره‌نگ، زێده‌باری جوانیا ساقا مفایێ ساخله‌میێ هه‌ی بۆ زه‌بله‌كێن پییا (ساقی) و جۆره‌كێ دی هه‌بوو دهاته بكارئینان ژ لایێ پۆلیسان ڤه ب تایبه‌تی یێن (سووار) و ساق دهێن بكارئینان بتنێ سه‌ر شه‌لوشه‌پكا و هنده‌ك جاران بۆ سه‌ر خاكێن پێشمه‌رگا دهێنه بكارئێنان. 6ـ كالك و گوره و كلاش:
كالك دو جۆر هه‌بوون، بنێ وان ژ لاستیكێ خلخالێن ترومبێلانن بۆ (تائیرێن سه‌یارا) كالكا جۆرێ باش ژ هریا په‌زی وه‌كو مال دۆخینا په‌حن دهاته لێدان دورمه‌ندورێ ره‌خێن كالكێ، ل پشتێ دو قه‌یتان ژێ ده‌ركه‌ڤن وه‌ك مال دۆخینێ ب گه‌دله و ریشالوكێن ب ره‌نك ژسه‌نتینی، بۆ شداندنێ ل بنێ ساقی ل پێیان. جۆرێ دى ژی ژ پیستى بوو و ئاڤزینكا بۆ كاری بۆ و ژلا یێ وان كه‌سێن بێ حال (كێم ده‌رامه‌ت) بكاردئینان، ل به‌رێ رشك هه‌بوون و جۆره‌كێ دی ژ چه‌رمێ همبانكا بوون. سه‌باره‌ت گۆرا ژ هریا په‌زی نه، یێن ب ساق و بێ ساق و ب شێواز و نه‌خشێن جوان و هونه‌ری، ب شیشكێن گۆرا ئافره‌تان چێدكرن. (چنین) جۆره‌ك هه‌بوو دگۆتنێ گورێن بنگولكی. هنده‌ك ژی ژ مویێ بزنا چێدكرن، سه‌باره‌ت كلاشێ تا نوكه دهێته چێكرن ل گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ، ب تایبه‌تی ل سله‌یمانیێ ژبلی ده‌ڤه‌را دهۆكێ، ب به‌ندگێن سپی و شیوازه‌كێ جوان، تایبه‌تمه‌ندیه‌كا جودا ده‌ته جلكێن كوردی.7ـ كراس و فیستان و كورته‌ك و كراس و كه‌و:
جلكێن ئافره‌تا نه به‌رامبه‌ری شه‌لوشه‌پكانه، د بیاڤێن سه‌ره‌كی و جوان وسه‌رنجراكێش و جهێ داخباریا خه‌لكێ جیهانێ نه، ب پێكهاتیا و ره‌نگا و نه‌خشا و گولگولی و فه‌سالان و جۆرێن په‌رۆكا، ل گه‌ل وان جۆرێن زین وزێرا. ل به‌رێ كراس و فیستان بتنێ بوو ل پرانیا دڤه‌ران، ل به‌رێ پرانیا ئافره‌تا ئێك یان دو ده‌ست ب تنێ هه‌بوون و هنده‌كا ئه‌وێن بێحال ئێك هه‌بوو ل ده‌می بالاڤا كه‌ڤنه كراسێ بالاڤا هه‌بوو دكره به‌رخوه و یێ ل به‌ردشووشت تا زهادبوو یان هشك دبوو جاره‌كا دی دكره به‌رخوه و جوداهیا ناڤبه‌را وی ده‌می و نوكه هه‌ى حه‌مدوللاه یادیاره، بلا ئاخفتن بۆ خوانده‌ڤانان بیت. كراس یێ ساده و یێ ب له‌وه‌ندیابوو، و دو كراس پێكڤه دكرنه به‌ر بیكا بۆ جوانیێ، و فیستان یێ گولگولی یه ب ده‌هان جۆر و دیمه‌نان و یێ گرتی، نوكه ب تنێ ژنێن دانعه‌مر دكه‌نه‌به‌ر خوه، ب ده‌همان و كریڤان و قوتك و هچك و به‌رسینگ و ناڤته‌نك دهاته دروین، ئه‌ڤرۆ هه‌موو كراس و كورته‌كا و كه‌وا دكه‌نه به‌رخوه، كراس یێ گولگولیه رێژه‌كا كێم یێ ساده، كورته‌ك به‌روڤاژی به‌هرا پێتر یێ ساده‌یه و یێ ڤه‌كریه ب قوتك وده‌همانان، هه‌روه‌سا سه‌باره‌ت كه‌وی، لێ یێ بێ قوتكه تا ده‌همانا، ئێله‌كێ تایبه‌ت سه‌را دهێته بكارئینان، كو ل ده‌ڤه‌رێن هه‌ولێر و سلیمانیێ و كه‌ركووكێ پرانیا ژنان ڤی جۆری دكه‌نه به‌رخوه..ل دوایی ئه‌ڤامه گۆتی ب شێوه‌كێ گشتیه، لێ جلوبه‌رگێن كوردی ب ده‌هان جۆر و فه‌سال و ره‌نگان و پێكهاتیانه، ژ گوندی بۆ گوندی ژده‌ڤه‌رێ بۆ ده‌ڤه‌رێ و ژ عه‌شیره‌تێ بۆ عه‌شیره‌تێ و سه‌ر ئاستێ هه‌ر چار پارچێن كوردستانێ ژى، جوداهی و تایبه‌تمه‌ندیا خوه یێن هه‌ین. پێدڤی پاراستنێنه كو ده‌هان بابه‌ت و راپۆرت مه یێن به‌لاڤه‌كرین ل سه‌رڤێ چه‌ندێ زیده‌باری پرتووكا هزرا رۆژا جلكێن كوردی بزاڤ و ئارمانج. ژبیرنه‌كه‌ین كو جلكێن كوردی ژ ره‌گه‌ز و بنه‌مایێن ده‌وله‌تبوونێ نه یێن دیار و ئاشكه‌را.
