د 121 سالییا رۆژنامه‌ڤانییا كوردى دا (هاوار) ئه‌و شۆرشا ل تاخێ كوردان ده‌سپێكرى و ئه‌نقه‌ره و به‌غدا هژاندین
موسه‌ده‌ق تۆڤى
كته‌كا كێم ل ناڤه‌ندێن ره‌وشه‌نبیریێن كوردستانێ هه‌نه ناڤێ كۆڤارا هاوار (15 گولانا 1932ـ 15 ته‌باخا 1943) نه بهیستبیـت و زانیارى ده‌رباره‌ى وێ نه‌بن، چه‌ند ژماره‌یه‌كێن وێ نه دیتبن و وه‌ك ژێده‌ر مفا ژ به‌رپه‌رێن وێ وه‌رنه‌گرتبیت، دیرۆكنڤیسێ ناڤدار د. كه‌مال مه‌زهه‌ر به‌رى بیست سالان د په‌سنا (هاوار)ێدا گۆتیه: (هاوار) ده‌سكه‌وتێكى گه‌وره و دیاره له مێژووى رۆژنامه‌نوسى كوردیدا. كۆڤارا (هاوار) به‌رهه‌مێ ره‌نج و خه‌باتا دومدرێژا میرجه‌لاده‌ت به‌درخان (1893ـ 1951)ه، به‌رى نها من گۆتیه و نها ژى دێ بێژمه‌ڤه: میر جه‌لاده‌ت و به‌رهه‌مێن خوه شۆرشه‌ك ره‌وشه‌نبیرى بوون، ئه‌ڤ شۆرشه به‌رده‌وامییا شۆرشێن نه‌ته‌وایه‌تى یێن گه‌لێ كورد بوو ، ڤێ شۆرشێ ل 15 گولانا 1932ێ ب به‌لاڤبوونا كۆڤارا (هاوار) و دانه‌نیاسینا پیتێن لاتینى یێن زمانێ كوردى ده‌سپێكر و د ده‌مه‌كێ كورتدا سنوورێن ده‌سكردێن ناڤبه‌را پارچه‌یێن كوردستانێ شكاندن و سه‌رانسه‌رى كوردستان ڤه‌گرت، دبیت پرسیاره‌ك بێته‌كرن: گه‌لۆ چما ئه‌ڤ كارێ میر جه‌لاده‌تى ب شۆرش دهێته ناڤكرن…؟ د به‌رسڤێدا دێ بێژین :- شۆرش گورانكارییه ژ قوناغه‌كێ بۆ قوناغه‌كا باشتر، ئه‌ڤ كارێ میر جه‌لاده‌تى ژى شۆرش بوو به‌لێ شۆرشه‌ك ره‌وشه‌نبیرى، كورد ژ قوناغه‌كا پاشڤه‌ماى د وارێن ره‌وشه‌نبیریدا به‌ره‌ف قوناغه‌ك روهنتر برن. ژبه‌ركو پشتى ب داوى هاتنا شه‌رێ جیهانیێ یه‌كه‌م و دابه‌شكرنا كوردستانێ ل سه‌ر چار ده‌وله‌تێن داگیركه‌ر و پشتى كو كه‌مال ئه‌تاتوركى ل سالا 1922 سته‌نبۆل گرتی و ده‌وله‌تا كۆمارێ تركیا ل 1923ێ راگه‌هاندى، ل سه‌رانسه‌رى باكوورێ كوردستانى و توركیا نه‌ته‌نێ یه‌ك په‌یڤا كوردى نه‌هاتبوو چاپكرن، به‌لكى په‌یڤین ژى ب زمانێ كوردى قه‌ده‌غه بوو، هه‌موو ئه‌و په‌رتووك و كۆڤار و رۆژنامه‌یێن پێشتر ل وى وه‌لاتى هاتینه‌چاپكرن یێن كه‌تینه ده‌ستێن پۆلیس و جه‌ندرمه‌یێن تركان شه‌وتاندن و هه‌ر تشتێ بێنا كوردیتیێ ژێ دهات هاتییه تونه‌كرن، ئانكو كورد كه‌تبوونه به‌رامبه‌رى دو جینوسایدان جینوسایدا نه‌ته‌وه‌یى و جینوسایدا زمان و ره‌وشه‌نبیرییا كوردى، ل رۆژهه‌لات و رۆژئاڤایێ كوردستانێ و ده‌ڤه‌را بادینان یا باشوورێ كوردستانێ كاودان هه‌ر نێزیكى ڤى ره‌نگى بوو. ته‌نێ ل پارێزگه‌هێن سلێمانى و كه‌ركوك و هه‌ولێرێ ل هنده‌ك خواندنگه‌هێن سه‌ره‌تایى زمانێ كوردى دهاته خواندن و ل ڤان باژاران و به‌غدا ب ره‌نگه‌كێ به‌رته‌نگ هنده‌ك چاپكریێن كوردى ده‌ردكه‌تن. د ڤى ده‌مێ هند دژواردا میر جه‌لاده‌ت ل 15 گولانا 1932ى ب به‌لاڤكرنا كۆڤارا (هاوار) و بۆ یه‌كه‌مین جار دانه‌نیاسینا پیتێن لاتینى یێن كوردى یێن ب پیتێن میر جه‌لاده‌ت به‌درخان دهێنه‌ناڤكرن ده‌ست ب شۆرشا خوه‌یا ره‌وشه‌نبیرى كر، هه‌ر شۆرشه‌ك ل ناڤا وه‌لاتى ده‌سپێدكه‌ت، لێ شۆرشا ره‌وشه‌نبیرییا میر جه‌لاده‌تى دوور ژ كوردستانێ ل ناڤ كوردێن غه‌ریب و ئاواره و سرگۆنكرى ل تاخێ كوردان ل شامێ (دیمه‌شقێ) پایته‌ختێ سوریێ ده‌سپێكر، لێ ب زووترین ده‌م سنوورێن سوریێ و سنوورێن ده‌سكردێن ناڤبه‌را پارچه‌یێن كوردستانێ برین و باندۆرا خوه ل سه‌رانسه‌رێ كوردستانێ كر، ڤێ شۆرشى ده‌سته‌لاتدارێن داگیركه‌رێن كوردستانێ ب تایبه‌ت حوكمدارێن تركیا و عیراقێ هژاندن هه‌رزوو ده‌ست ب گرتنه‌به‌را كریارێن پێویست بۆ به‌رسنگگرتنا شۆرشا میر جه‌لاده‌تى و كۆڤارا (هاوار)ێ كر، ل پێشیێ ده‌سته‌لاتدارێن تركیا كه‌تنه خوه و ل 30 گولانا 1930ێ ئانكو پشتى به‌لاڤكرنا یه‌كه‌مین هژمارا (هاوار) تنێ ب (15) رۆژان بژاندنه‌ك ل سه‌رانسه‌رى تركیا به‌لاڤكر، ل دووڤ وێ بژاندنێ هاتن و به‌لاڤكرنا (هاوار)ێ ل سه‌رانسه‌رى تركیا قه‌ده‌غه‌كر و فه‌رماندا توندترین شێوه‌یێن رێگرییان به‌رامبه‌رى كۆڤارێ بگرنه به‌ر. ئه‌ڤه د ده‌مه‌كیدا بوو كو دوێ قوناغێدا دوورپێچه‌كا له‌شكه‌رییا هند دژوار ل سه‌ر باكوورێ كوردستانێ هه‌بوو كه‌سه‌كێ بیانى ژ شاندێن دیبلوماسى ژى ماف نه‌بوو ب مه‌ره‌ما كۆمكرنا نووچه‌یێن ده‌ڤه‌رێ یان بۆ مه‌ره‌مه‌كا گه‌شتیارى سه‌را ده‌ڤه‌رێن رۆژهه‌لاتێ فراتى (ئانكو ده‌ڤه‌رێن كوردنشین)بده‌ت. د ڤى سه‌ربه‌رێ له‌شكه‌ریدا و ل دووڤ ڤێ بژاندنا دژواردا ب فه‌رمى رێك ل به‌ر به‌لاڤبوونا (هاوار) ل باكوورێ كوردستانێ هاته‌گرتن. لێره پرسیار ئه‌وه ئه‌رێ ئه‌ڤ قه‌ده‌غه‌كرنه شیا رێكێ ل به‌ر به‌لاڤبوونا شۆرشا ره‌وشه‌نبیرى و رۆژنامه‌ڤانییا كوردى ل باكوورێ كوردستانێ بگریت..؟؟ د به‌رسڤێدا ئه‌ز ب كورتى دبێژم: نه‌خێر نه‌شیان رێكێ ل به‌ر كاریگه‌رییا وێ شۆرشێ ل باكوورێ كوردستانێ بگرن، سه‌ره‌راى ئه‌و رێگریێن ژ سالا 1932ێڤه هه‌تا نها ل به‌ر زمان و رۆژنامه‌ڤانى و چاپه‌مه‌نییا كوردى هه‌ى لێ پیتێن لاتینى یێن میر جه‌لاده‌تى بووینه پیتێن سه‌ره‌كیێن خواندن و نڤیسینا كوردى ل باكوورێ كوردستانێ و تركیا و ره‌ڤه‌ندا كوردى ل ده‌رڤه‌ى وه‌لات، نها سه‌ره‌راى كاودانێ دژوارێ باكوور ب پیتێن لاتینى یێن ژ ڤه‌رێژا شۆرشا میرجه‌لاده‌تى و (هاوار)ێ به‌لاڤبووین ب ده‌هان كۆڤار و رۆژنامه و ب سه‌دان په‌رتووك چاپ و به‌لاڤدبن، هه‌ر ئه‌ڤ پیته ل كه‌نالێ ته‌له‌فزیونى و سۆشیال میدیا جهێ خوه‌گرتینه و ده‌زگه‌هێن كوردى یێن راگه‌هاندنێ یێن سه‌ر ب ده‌وله‌تا تركیاڤه هه‌مان وان تیپان بكار دئینن یێن وان ل 30 گولانا 1932ێ فه‌رمانا قه‌ده‌غه‌كرنا وان و كۆڤارا (هاوار)داى. هندیكه كاریگه‌رییا شۆرشا (هاوار)ێ ل باشوورێ كوردستانێ و عیراقێ یه، د. كه‌مال مه‌زهه‌ر ئاماژه ب به‌رهه‌مێن كوردێن باشوور د (هاوار)ێدا دكه‌ت و دبێژیت: سه‌رجه‌میان نیشانه‌ى به‌ره‌وپیره‌وه‌چوونى گه‌رمى رووناكبیرانى كوردى عیراقن به‌بۆنه‌ى له دایكبوونى (هاوار) كه بێ گومان یه‌كێكه له لوتكه‌كانى مێژووى رۆژنامه‌نووسى كوردى، (هاوار) له ماوه‌ى پتر له سێ سالى یه‌كه‌مى ژیانیدا تاكه گۆڤارى كوردى بوو كه له بارودۆخێكى یه‌كجار سه‌ختدا وه‌ك مۆم له‌ناو شه‌وه‌زه‌نگى دواكه‌وتووى ده‌سوتا، هه‌لبه‌ت ئه‌مه بۆ كاربه‌ده‌ستانى رۆژگارى پاشایى (مه‌لكى) ده‌ستى نه‌ئه‌دا…. كاریگه‌رییا شۆرشا (هاوار)ێ كاربه‌ده‌ستێن ده‌سته‌لاتدارییا مه‌لكى ل عیراقێ هژاندن و كه‌تنه د چه‌په‌ریدا به‌رامبه‌رى ڤێ شۆرشێ و ل 24 كانوونا دووێ 1933ێ وه‌زیرێ ناڤخۆیێ عیراقێ كو د هه‌مان ده‌مدا سه‌رۆكوه‌زیران ژى بوو بریارا قه‌ده‌غه‌كرنا (هاوار)ێ ده‌رێخست. هه‌لویستێ میرجه‌لاده‌تى به‌رامبه‌رى بریارا وه‌زیرێ ناڤخۆیێ عیراقێ و سه‌رده‌رییا وى پشتى ڤێ بریارێ و سه‌نگا (هاوار) و پیتێن لاتینى یێن كوردى ل باشوورێ كوردستانێ مژاره‌ك درێژه و جهێ خۆ د ڤێ كورته نڤیسنێدا نابینیت و خوانده‌ڤا دكاریت ب زڤریته ژێده‌رێن مه ئاماژه پێكرى، لێ هنده دێ بێژین: شۆرشا (هاوار) ل باشوورى كوردستانێ یا به‌رده‌وام بوو و بریارا قه‌ده‌غه‌كرنێ نه‌كارى رێگا ل به‌ر به‌لاڤبوونا (هاوار)ێ و كاریگه‌رییا شۆرشا وێ بگریت و هه‌تا دوا هژمارا (هاوار)ێ كۆڤار دگه‌هشته باشوورێ كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێن دى یێن عیراقى یێن كورد لێ هه‌ین، ل ده‌سپێكا سالێن چلان تنێ ل به‌غدا (47)، ل كه‌ركووكێ (26)، ل زاخۆ (21) پشكدارێن (هاوار)ێ هه‌بوون، ل سه‌رانسه‌رى عیراقێ نیزیكى 250 پشكدارێن (هاوار)ێ هه‌بوون، كاریگه‌رییا شۆرشا (هاوار)ێ ل باشوورێ كوردستانێ ل ئاسته‌كى بوو د چه‌ند قوناغه‌كاندا گه‌له‌كان داخوازا خواندنا كوردى ب پیتێن لاتینى یێن میرجه‌لاده‌تى ل باشوورێ كوردستانێ كریه و د ده‌مێن جودادا ب تایبه‌ت ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان كو د سه‌رده‌مێ مه‌لكیدا ژ خواندنا كوردى یا بێ باهر بوو خه‌لكه‌كى ل سه‌ر ئاستێ مللى خۆلێن فێركرنا كوردى ب تیپێن لاتینى ڤه‌كرینه و دده‌مێ نها ژى دا كێمه‌ك ژ ره‌وشه‌نبیران هه‌نه نه‌زانن كوردى ب ڤان پیتان بخوینن و بنڤیسن. ب هه‌مان ره‌نگێ باكوور و باشوورێ كوردستانێ ل رۆژئاڤا و رۆژهه‌لات ژى شۆرشا (هاوار)ێ كاریگه‌رییا خوه كریه، هندیكه رۆژئاڤایه كو لاندكا دروستا وێ شۆرشى بوو، كاریگه‌رییا وێ ل ئاسته‌كێ بوویه به‌رده‌وام ژ سالا 1932ێ هه‌تا نها كۆڤارا (هاوار) و چاپكریێن دیترێن به‌ردخانییان خواندنگه‌ه و كه‌لا زمانێ كوردى بوون، پیتێن لاتینى یێن میر جه‌لاده‌تى ئه‌و چه‌كه‌بوون یێ ئه‌و زمانه پێ دهاته‌پاراستن، ئێستا و پشتى شۆرشا رۆژئاڤایێ كوردستانێ ئه‌و پیته پیتێن فه‌رمى یێن خواندن و نڤیسینا زمانێ كوردى نه. هندیكه رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ یه ل سه‌ر ده‌مێ (هاوار)ێ ڤێ شۆرشێ كاریگه‌رییا خوه كریه، (هاوار) و پیتێن لاتینى گه‌هشتینه ئیرانێ و رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ و نها ژى هژماره‌كا نه كێم ژ ره‌وشه‌نبیرێن رۆژهه‌لات بۆ خواندن و نڤیسینا كوردى سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل وان پیتان دكه‌ن.
– د. كه‌مال مه‌زهه‌ر، چه‌ند لاپه‌ره‌یه‌ك له مێژووى گه‌لى كورد، (هه‌ولێر – 2001)، بپ 358. – موسه‌ده‌ق تۆڤى، چه‌ند به‌رپه‌ره‌ك ژ دیرۆكا رۆژنامه‌ڤانیا كوردى- پشكا دووێ، (دهۆك – 2010) بپ 46. – حه‌مید بۆزئه‌رسه‌لان، مێژووى توركیاى هاوچه‌رخ، وه‌رگێرانى نه‌جاتى عه‌بدوڵڵا، (هه‌ولێر – 2009)، بپ 48 – 49 و 53
– محه‌مه‌د ئه‌مین بۆزئه‌رسه‌لان، كۆڤارا (ژین) 1918 – 1919، جلد 1- سوید، بپ 11 – تاخێ كوردان (حی الاكراد) تاخه‌كێ كوردنشینێ باژێرێ دیمه‌شقێ یه، ب سه‌دان ساله كورد لێ دژین، ده‌وله‌تا سوریێ ب مه‌ره‌ما گۆهارتنا روخسارێ كوردى یێ تاخى ب (حی ركن الدین) ناڤكریه.
– كۆپیێ بژاندنێ ب زمانێ توركى دگه‌ل ڤێ نڤیسینێ ببینه.
– بیلال ن . شمشێر،به‌لگه‌نامه‌كانێ ئینگلیز، وه‌رگێرانى سه‌لمان عه‌لى، (سلێمانى – 2002)، بپ 231. – د. كه‌مال مه‌زهه‌ر، ژێده‌رێ به‌رێ، بپ 353. – هه‌مان ژێده‌ر بپ 353 – 354 – دلاوه‌رێ زه‌نگى، ئابۆنه‌یێن (هاوار)ێ، كۆڤارا پرس، هژمار 15، پاییزا 1998، بپ 33 – 35ز – هه‌مان ژێده‌ر، بپ 35.
