هزره‌ك بۆ ئاڤاكرن و پێشكه‌فتنا خانیێن زارۆیێن ئێتیم ل كوردستانێ
حاجى ره‌مه‌زان بێسكى
زارۆیێ ئێتیم هه‌روه‌كى زارۆیێ دى پێدڤى ڤیان و خۆشى و په‌روه‌رده‌كرنێ یه هه‌ر ژ قووناغا ئێكێ دا ژ ژیێ وى ژ سالا ئێكێ هه‌تا سالا حه‌فتێ، بۆ ئاڤاكرنا شیانێن وى یێن ده‌روونی دا ل ده‌ف ویژى په‌یدابیت هێز و شیانێن ده‌روونى و دا بیته كه‌سه‌كێ سه‌ركه‌فتى د ژیانا خوه‌د و د ره‌وشتێ خوه‌دا و ژێده‌رێ سه‌ره‌كى بۆ تێركرنا پێدڤیێن وى دایك و بابن، به‌لێ كه‌سێ ئێتیم باب نینه یان دایك نینه یان هه‌ردو نینن، ئه‌ڤه ژى یێ بێ به‌هره ژ ڤى ژێده‌رێ گه‌له‌ك پێدڤی.
پرسیار: چاوا ئه‌م دێ شێن شوونا دایك و بابان گرین بۆ زارۆیێ ئێتیم؟
دبیت دادۆك شوونا دایك و بابا بگریت و بته ژێده‌ره‌ك بۆ زارۆیێ ئێتیم، ژیانا وى خۆشكه‌ت و ڤیانێ بده‌تێ، هه‌روه‌سا باب دشێت ڤێ چه‌ندێ بده‌ته زارۆیێ بێ دایك و ڤێ ڤالاتیێ تژى بكه‌ت، هه‌روه‌سا یێ بێ باب و دایك دشێت ب ڤێ چه‌ندێ رابیت، یان هه‌ر كه‌سه‌كێ دی؟
ـ پێدڤیێن زارۆیى چنه؟
یا گرنگ ئه‌وه مرۆڤ دلێ خوه بده‌ته زارۆیی، چونكى پێدڤیا زارۆیى یا گرنگ یا د دلى دایه، دێ بینى گه‌له‌ك جاران دایك دێ زارۆیێ خوه دانته به‌رسینگێ خوه و یاریان پێ كه‌ت، به‌لێ زارۆ ناهێته خاپاندن چونكى ئه‌و باش دزانیت كا ئه‌ڤ دایك و بابه حه‌زژێ دكه‌ن ژ دل یان نه، به‌لێ پا یا گه‌له‌ك پێدڤى ئه‌وه دل تژى ڤیان بیت بۆ زارۆی و هیچ مفا نینه ژ هه‌بوونا دایك و بابان، گه‌ر ڤیان د دلێ وان دا نه‌بت بۆ زارۆیێن وان.
ـ ڤارێبوونا زارۆیێ ئێتیم:
ژ كارێن سه‌ره‌كى بۆ ڤارێبوونا زارۆى، ئه‌وه یێ بێ خودان بیت، نه دایك و نه باب نه‌بیت ئه‌ڤ زارۆیه گه‌ر ده‌ست و دلێ ب ره‌حم نه‌بیت هاریكاریا وان بكه‌ت و چاڤدێریا وان بكه‌ت ژ هه‌مى لایانڤه، ده‌روونی، جڤاكی، ساخله‌می…هتد.
دێ تووشى ڤاریبوونێ بیت و كریارێن خراب كه‌ت و د پاشه‌رۆژێ دا، دێ بیته گونه‌هباره‌كێ مه‌زن و دێ گه‌له‌ك زیانێ گه‌هینته جڤاكى و ملله‌تێ خوه، ئیسلامێ گه‌له‌ك پویته دایه كه‌سێ ئێتیم و كریه ئه‌ركه‌ك ل سه‌ر ملێن كه‌سانێن وى، كو خودان بكه‌ن و چاڤدیریه‌ك باش بۆ بكه‌ن،گه‌ر كه‌س نه‌بیت یان ژ خێزانه‌ك هه‌ژار بیت پێدڤیه ل سه‌ر ده‌وله‌تێ وان خودان بكه‌ن، دا تووشى ڤاریبوونێ و سه‌رداچوونێ نه‌بن، ب ڤان رێیان ئه‌م دێ وان دوورى سه‌رداچوونێ و خرابیێ كه‌ین.
ـ سزادانا زارۆیێ ئێتیم:
باشترین سزادان بۆ زارۆیێ ئێتیم كو ئه‌و بزڤریت ژ وێ شاشیا خوه، ئه‌وه تو دیاربكه‌ى، شاشیا وى بێ سزادانا دژوار دژى وان وه‌كو قوتانێ، یان كه‌ربوكینا دژوار ل گه‌ل وان، و د سه‌ر ڤێرا نابیت مرۆڤ پشتا خوه بده‌ته شاشیێن وان، یانژى ره‌حمه‌كا زێده ب وان ببه‌ت ببیته ئه‌گه‌رێ هندێ زارۆ نه‌باش بیت و ره‌وشتێن خراب ل ده‌ف په‌یدابن، ئه‌ڤجا گه‌له‌ك پێدڤیه ل سه‌ر وى كه‌سێ ئێتیمان بخودان كه‌ت، ئه‌و وه‌كو كورێن خوه حسێب بكه‌ت و ڤیانێ بده‌ته زارۆیێ ئێتیم، داكو هه‌ست ب ڤالاتیێ و پشتگوه هاڤێتنێ نه‌كه‌ت، گه‌ر مه ئه‌ڤه هه‌مى به‌رچاڤ وه‌رگرتن، ئه‌ڤ زارۆیه دێ یێ تمام بیت و دێ پاشه‌رۆژه‌كا گه‌ش ل به‌ربیت.
خانیێن زارۆیان
وه‌كو من بۆ ماوه‌یه‌كى درێژ ل چاڤدێریا جڤاكى و د ناڤ زارۆیان دا كار كری، و من باش سه‌روبه‌رێ وان زانى ژ هه‌مى لایانڤه، من ب فه‌ر زانى ئه‌ز هه‌ول بده‌م ڤه‌كۆلینان ل سه‌ر ژیانا وان بكه‌م ژ هه‌مى لایان ڤه، ب راستى ئه‌و ماوێ من كار دكر ل جاڤدێریا زارۆیان نازكترین قووناغ بوو د ژیانا من دا، چونكى ئه‌ركه‌كێ گه‌له‌ك مه‌زن بوو ل سه‌ر ملێن مه نه‌خاسمه ئه‌وان زارۆێن ئێتیم و بێ خودان و هه‌ژار.
و من ب فه‌ر زانى ئه‌ز هه‌ول بده‌م ڤه‌كۆلینان بكه‌م، ژبۆ ئاڤاكرن و پێشكه‌فتنا خانیێن زارۆیان ل كوردستانێ و پێشڤه‌برنا ژیارا وان، هیڤیدارم ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه د جهێ خوه‌دابیت و مفا ژێ بهێته وه‌رگرتن د پاشه‌رۆژى دا و خودێ ل گه‌ل مه هه‌میان بیت.
خانیێن زارۆیان چنه و ئارمانج ژێ چى یه؟
خانیێن زارۆیان ئه‌و ده‌زگه‌هێن جڤاكینه رادبن ب خودانكرنا زارۆیان ئه‌ڤێن زیان پێكه‌فتین و تووشى به‌رته‌نگاڤیێ بووین، وه‌ك ژێكڤه‌بوونا خێزانێ یان مرنا ئێك ژ دایكوبابان یان هه‌ردویان. و دابینكرنا جهه‌كێ باش بۆ وان جهێ خێزانا وان بگریت، و خۆشیێ بۆ په‌یداكه‌ت و ڤیانا خێزانێ ئه‌وا ژێ بێ به‌هربووین یان به‌رزه‌كری، و دووركه‌فتن ژ هه‌ر تشته‌كێ ئه‌و هه‌ست بكه‌ن كو ئه‌و كێمترن ژ خه‌لكه‌كێ دی، ئه‌ڤ خانیه زارۆیان وه‌ردگریت ژ ژیێ شه‌ش سالى و كێمتر هه‌تا (18) سالى ئه‌ڤێن تووشى به‌رته‌نگاڤیان بووین ئه‌ڤێن مه دیار كرین وه‌ك مرنا دایك و بابا یان په‌كه‌فتى بیت یان زیندانكرى بیت، یان ده‌سته‌سه‌ر بیت یان نه‌خۆش بیت یان دین بیت…هتد.
هه‌روه‌سا وان زارۆیان وه‌ردگریت ئه‌ڤێن چو كه‌سێ خوه نه‌بن یان كو بێ ئه‌سل بن، خانیێ زارۆیان هه‌مى پێدڤیێن وان ئاماده دكه‌ت وه‌ك خوارنێ و ڤه‌خوارنێ و جلك و خه‌رجیا به‌ریكێ و هه‌مى پێدڤیێن وان یێن دی.
هه‌روه‌سا خانى یێ زارۆیان گه‌له‌ك رێیێن دى هه‌نه بۆ په‌یداكرنا خۆشیێ و ته‌ناهى یێ بۆ وان زارۆیان وه‌ك: گه‌ریان و ئاهه‌نگ و یاریێن وه‌رزشى ب هاریكاریا وه‌زاره‌تا ساخله‌مى و په‌روه‌ردێ و رێكخراوێن جه‌ماوه‌رى گه‌له‌ك خزمه‌تا وان دكه‌ن ژ پێخه‌مه‌ت ئه‌ڤ زارۆیه بگه‌هنه ئارمانجێن خوه وه‌ك هه‌ر كه‌سه‌كێ دی، هه‌روه‌سا ئارمانج ئه‌وه چاڤدێریا وان باش بكه‌ن ژ هه‌مى لایانڤه، جڤاكی،ساخله‌می، ده‌روونی، ئابووری.. هتد. ب رێیێن په‌یداكرنا خۆشیێ و ڤیانێ و دابینكرنا هه‌موو پێدڤیێن وان.
ئاڤاكرن و پێشكه‌فتنا خانیێن زارۆیان:
ئاڤاكرن و پێشكه‌فتنا خانیێن زارۆیان دزڤریته‌ڤه بۆ زه‌لامه‌كێ (نه‌مساوی) یێ ناڤدار ب (هرمان جماینر) پشتى شه‌رێ جیهانى یێ دووێ دبێژن ئه‌و نۆشدار بوو یان قوتابى بوو ل كۆلیژا پزیشكی، هه‌روه‌سا دبێژن ئه‌وى پشكدارى كربوو د وى شه‌رى دا وه‌كو له‌شكه‌ره‌ك، جاره‌كێ ژیانا وى تووشى نه‌خۆشیه‌كێ بوو، خلاسبوونا وى ل سه‌ر ده‌ستێ زارۆیێ بۆ دگۆت ئه‌و ئێتیم بوو یێ بێ ئه‌سل، یانكو بێخودان، ئه‌ڤێ چه‌ندێ ڤیانا وى زێده‌كر بۆ وان زارۆیێن بێ خودان.
ژ ئه‌نجامێ شه‌رێ جیهانى یێ دووێ، كوشتن و خرابكرن و هه‌ژارى و ده‌ربه‌ده‌رى و گه‌له‌ك نه‌خۆشیێن دى په‌یدابوون ل (نه‌مسا) و (ئه‌لمانیا) دا بینى گه‌له‌ك زارۆ ل سه‌ر جادا دبێ خودانن و برسى و ریس و پێخاس ب شه‌ڤ و رۆژ چ زڤستان یان هاڤین، د بێبه‌هر ژ گه‌له‌ك پێدڤیێن خوه.
ژ به‌ر ڤان كاودانێن سه‌خت و دژوار، هرمان جماینر رابوو ل گه‌ل هنده‌ك هه‌ڤالێن خوه، ب په‌یداكرنا هنده‌ك زادى بۆ وان زارۆیان ئه‌ڤێن ل سه‌ر جادان و بێخودان،پشتى هزرا وان به‌رفره‌هتر لێ هاتى سه‌حكره خانیه‌كى بۆ دابین بكه‌ن ل گه‌ل دادۆكه‌كێ دا خزمه‌تا وان بكه‌ت،پشتى هینگێ هزرا وان هێژ به‌رفره‌هتر لێ هات، رابوون گه‌له‌ك خانى ئاڤاكرن. پشتى ده‌مه‌كێ دى رابوون ب ڤه‌كرنا كۆمه‌لكێ بۆ كۆمكرنا پاران بۆ ڤى پرۆژه‌ى هه‌تا ناڤداربووى ل ده‌ف ده‌زگه‌هێن حكومى و شیان ل بن سیبه‌را قانوونێ كارێ خوه برێڤه ببه‌ن، ئه‌ڤ هزره ژ نه‌مسا گه‌هشته ئه‌لمانیا، چونكى توخیب و زمانێن وان ئێك بوون هه‌تا كۆمه‌له‌كا هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را وان دا په‌یدابوو زێده‌بارى كو هه‌ر ئێك ژ وان كۆمه‌له‌كا تایبه‌ت هه‌بوو، كارێ ڤان كۆمه‌لان، ئه‌وبوو هنده‌ك خانیان ئاڤابكه‌ن نێزیكى ئێك وه‌كو كۆمه‌لگه‌هه‌كێ و هه‌ر كۆمه‌لگه‌هه‌ك ژ ڤان كۆمه‌لگه‌هان دگۆتنێ گوندێ زارۆیان.
ئه‌ڤێ كۆمه‌لێ دیت ئه‌و هاریكاریێن خوه به‌رفره‌هتر لێ بكه‌ن، ل هه‌مى جیهانێ و ب تایبه‌ت ل ده‌وله‌تێن جیهانا سیێ ژبۆ چاڤدێریا زارۆیێن ئێتیم و بێخودان، ب رێیا كۆمه‌لێن ناڤخوه‌یى، ئه‌ڤا كۆمه‌لا دایك رێڤه‌به‌ریا وێ دكه‌ت و ب تایبه‌ت ده‌مێ ئاڤاكرنا گوندان بۆ زارۆیان، هه‌روه‌سا ئه‌و ب هنده‌ك كاروبارێن دى رادبیت وه‌كو به‌رنامان و پرۆژان ل ده‌وله‌تێن دى ئه‌ڤێن ئه‌ڤ گونده لێ هه‌ین، ب ناڤێ ڤان گوندان هاریكارى پتر بۆ وان دهێن ئه‌وان ل به‌ره ئه‌ڤ پرۆژه ل هه‌مى جیهانێ بهێنه ئاڤاكرن.
باره‌گایێ گوندی
گوندێ زارۆیان پێدڤیه بهێته ئاڤاكرن ل جهه‌كێ به‌رفره‌ه كو جهێ گه‌له‌ك خانیان، لێ هه‌بیت هه‌روه‌سا جهێ گه‌له‌ك باخچان لێ هه‌بیت و پێدڤیێن دی، یا باش ئه‌وه كو جڤاك یان ده‌وله‌ت ئه‌ڤى جهى دابین بكه‌ت بۆ ئاڤاكرنا ئه‌ڤان خانیان، وه‌كو پشكداریه‌ك تێدا ل ده‌سپێكێ.
خانیێن گوندی
خانیێن گوندى ئه‌ڤێن دهێنه ئاڤاكرن پێكهاتینه ژ سێ ژۆران، هه‌ر ژۆره‌ك جهێ سێ زارۆا تێدا هه‌بیت، هه‌روه‌سا ژۆره‌ك بۆ دادۆكان هه‌بیت و ژۆره‌ك بۆ ئه‌مبارێ دگه‌ل ژۆره‌كێ بۆ زادلێنانێ دگه‌ل جهێن ده‌ستاڤێ ئێك بۆ كچان و ئێك بۆ كوران.
ئه‌ڤ خانیه پێدڤیه جهێ نه‌ه زارۆیان لێ هه‌بیت، چارێكا وان ژ كوڕا بن و دو چارێك ژ كچا بن یان ژى به‌روڤاژی، هه‌تا كو بشێن دابه‌ش بكه‌ن ل سه‌ر ژۆرا كوڕ جودا و گچ جودا.
هژمارا خانیان گه‌ر (1ـ15) خانیان بن گه‌له‌ك باشه، چونكى هه‌كه كێمتربن، كار ب درستى برێڤه‌ناچیت و خه‌مسارى دێ تێدا هه‌بیت هه‌كه زێده‌تر ژى بن دێ زۆر ئاریشه په‌یدابن.
زارۆ
ئه‌ڤ زارۆیێن دهێنه وه‌رگرتن ئه‌ون یێن بێ خودان، نه دایك و نه باب نه‌بن، چونكى ئه‌و گه‌له‌ك پێدڤى چاڤدێریێ نه، هه‌روه‌سا ئه‌ڤێن دوور ژ مالێن خوه ب هه‌رچ ئه‌گه‌را هه‌بیت، ئه‌ڤ زارۆیه دهێنه وه‌رگرتن ژ ژى یێ (1) سالى هه‌تا (6) سالى داكو چاڤدێریا وان بهێته‌كرن ژ ده‌ستپێكا
ژدایكبوونا وان.
