كى به‌رپرسه ژ سانسۆرا ل سه‌ر دانا قه‌ران بۆ هه‌ڤوه‌لاتیان؟
سه‌ردار شاكر سلێڤانه‌یى
به‌رى ئه‌م بده‌ینه دیاركرن كا دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى چ گرنگیا خوه هه‌یه بۆ جڤاكى و كى به‌رپرسه ژ كریارا سانسۆرا ل سه‌ر قه‌ران, پێدڤیه بزانینن كا قه‌ر چنه و كه‌نگى ئێكه‌م جار سه‌رهلدانه و پرۆسێسا به‌لاڤبوونا وان ب چو شێوه دا ده‌ستپێكرینه د سه‌رده‌مێن بۆرى دا و چاوا هاتینه بكارئینان ژلایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه؟ قه‌ر یان دبێژنێ (loan) ئه‌و گۆژمێ دراڤى یه یێ دهێنه دان بۆ ماوه‌یه‌كى دیار كرى ژ بۆ ئه‌نجامدانا كاره‌كێ پێدڤى یان ب رامانه‌كا دى، ئه‌و دراڤه یێ كه‌سه‌ك قه‌ر دكت یان وه‌ردگرت ژ هه‌ر كه‌سه‌كێ یان ده‌زگه‌هه‌كێ دارایێ بۆ برێڤه‌برنا كارێ خوه و پركرنا پێدڤیا خوه د ماوه‌یه‌كێ دیاركرى دا و زڤراندنا قه‌رى پشتى پركرنا پێدڤیا خوه, چ ژێده‌رێن پشتراست نینن كا كه‌نگى ب دروستى قه‌ر هاتینه‌دان و وه‌رگرتن ژ لایێ هه‌ڤوه‌لاتیان ڤه لێ گه‌له‌ك ژێده‌ر دیار دكن و ب تایبه‌تى پرتووكا (قه‌رێن بانكى) كو ده‌ركه‌فتن و سه‌رهلدانا دانا قه‌ران ژلایێ شارستانیه‌تێن وه‌لاتێن د ناڤبه‌را رووباران دا بوویه كو یۆنانیێن كه‌ڤن دگۆتنه ڤى وه‌لاتى (مه‌زوپۆتامیا) كو وه‌لاتێ عیراقا نوكه یه, دیسا پشكدارى د به‌رفره‌هه‌كرنا بازرگانیێ دا كرینه و ورار و گه‌شه‌كرنا كریارێن دارایێ ل ڤى وه‌لاتى په‌یدابووینه و ئێك ژ گرنگترین كریاران ده‌ركه‌فتنا گرێبه‌ستێن قه‌ران بووینه كو بۆ ئێكه‌م جار كار ب دانا قه‌ران كرینه بێ به‌رامبه‌ر و دراڤ هاتیه دان ب هه‌ڤوه‌لاتیان وه‌ك قه‌ر ژلایێ كه‌سێن ئاینى یێن وى سه‌رده‌مى، بێ وه‌رگرتنا رێژا مفایى یان زێده‌یه‌كێ. هه‌ر وه‌سا د هه‌مان ژێده‌ر دا ته كزكریه ژبه‌ر نه‌زڤراندنا قه‌ران د وه‌ختێ دیاركرى دا و نه‌پێگریكرن ب گریبه‌ستان قه‌رى رێژا مفایى هاتیه سه‌پاندن و زێده‌هیه‌ك هاتیه وه‌رگرتن ژلایێ خودانێ قه‌رى ڤه, و ل باژێرێ سۆمه‌ر یێ كه‌ڤن ل وه‌لاتێ عیراقێ رێژا 33.15% وه‌ك مفا و سزا دهاته سه‌پاندن ل سه‌ر كه‌سێ قه‌رى گیرۆكت, و د سه‌رده‌مێ بابلیان دا ئه‌ڤ رێژه 30% بوو ل سه‌ر دراڤى و 50% ل سه‌ر به‌رهه‌مێن چاندنێ و ب تایبه‌تى گه‌نم و جه‌هى و ژبه‌ر نه‌بوونا چ قانوون و بنه‌مایێن دروست ئه‌ڤ رێژا هه هه‌تا هنده‌ك جاران گه‌هشتیه 450% كو رێژه‌یه‌كا گه‌له‌گ زێده بوویه و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ (حه‌مۆرابى) مه‌لكێ بابل رابوو ب هنده‌ك گوهۆرینان و ده‌ینانا هنده‌ك قانوونێن گرێدایى قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى و پشتى ڤان قانوون و بنه‌مایان رێژا وه‌رگرتنا مفایى ل سه‌ر قه‌ران تنێ بوو20% ل سه‌ر دراڤى و 30% ل سه‌ر ده‌خلودانى (گه‌نم و جه‌هى), دیسا ئاشۆریان رێژا 25% وه‌ك مفاوه‌ردگرتن ل سه‌ر قه‌ران و كلدانیان 20% و ل وه‌لاتێ چینا كه‌ڤن ئه‌ڤ رێژه‌یه 36% بوو. دیسا هه‌ژیى یه بێژین كو به‌رامبه‌ر دانا قه‌ران، هنده‌ك گره‌نتى دهاتن وه‌رگرتن ژلایێ كه‌سێ ب دانا قه‌رى رابووى ژ قه‌ر وه‌رگرى ڤه دا كو جاره‌ك دى قه‌ر بهێته زڤراندن و ئه‌و ژى د سه‌ر ده‌مێن بۆرى دا ب سێ شێوان بوون (به‌رپرسیاره‌تیا كه‌سى, گره‌نتیێن كه‌سى و تشتى, به‌رپرسیاره‌تیا گه‌له‌ك كه‌سان), كو هه‌كه د سه‌رده‌مێن بۆرى دا قه‌ر ناهاتبایه زڤراندن، قه‌رده‌رى دشیا ده‌ستێ خوه ده‌ینت سه‌ر هه‌ڤژین یان كه‌سه‌كێ قه‌ر وه‌رگرى. یا خۆیایه پشتى په‌یدابوونا ئیسلامێ گرنگى ب دانا قه‌ران هاتیه‌كرن، لێ وه‌رگرتنا مفایى هاتیه ره‌تكرن و ب گونه‌ه و تاوان هژمارتیه و پتر رێ خوه‌شكریه ب دانا قه‌رێن چاك كو تنێ وه‌ك هاریكارى بۆ كه‌سێ به‌رامبه‌ر و بێ زێده‌كرن یان گرانكرنا تێچوونان ل سه‌ر قه‌ر وه‌رگرى. لێ دیسا ژ به‌ر قه‌یرانێن دارایى یێن په‌یدابووین ل سه‌رانسه‌ر وه‌لاتان و به‌رفره‌هه‌بوونا بازرگانیا د ناڤبه‌را وه‌لاتان دا و زێده كاركرن ل گه‌ل به‌نكان وه‌رگرتنا مفایى و دانا قه‌ران ئاسته‌نگ بۆ گه‌له‌ك وه‌لاتان و هه‌ڤوه‌لاتیان دروستكرن و دیسا پشتى به‌نكا (Hertishtat) ل وه‌لاتێ ئه‌لمانیا تووشى ژ ناڤچوونێ بوویى و ئه‌ڤ چه‌نده بوونه ئه‌گه‌ر كو ل سالا 1974 لێژنه‌ك تایبه‌ت ب چاڤدێریكرنا كارێن ده‌زگه‌هێن دارایى هات دروستكرن ل وه‌لاتێ سۆیسرا ل باژێرێ (بازل) ب ناڤێ لێژنا بازل ژ لایێ ده‌ه وه‌لاتێن زلهێز ڤه، دا كو كارتێكرنا قه‌یرانێن قه‌ران بهێنه كێمكرن كو ب بازل ئێك هاتبوو نیاسین, لێ ل سالێن ل دووڤئێك دا 1988 و 2010 بازل دو و سێ هاتن پێكئینان و وه‌لاتێن ئه‌ندام د ناڤ ڤێ لێژنێ دا زێده‌تربوون و پتر چاڤدێریا ده‌زگه‌هێن دارایى هاته‌كرن و پتر كریارێن وه‌رگرتن و دانا قاران هاتنه رێخستن. دیسا د وه‌ختێ نوكه دا و ژ به‌ر ئازادبوونا بازارێن دارایى و ئابوورى ئه‌ڤ رێژا مفایى و زێده‌هیه دهێته دیاركرن ل سه‌ر بنه‌ماێن مه‌ترسیێ و ماوه‌یى كو چه‌ند مه‌ترسى و ماوه درێژتر بن پتر ئه‌ڤ رێژه دهێته وه‌رگرتن, بۆ نموونه ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا قه‌رێن كه‌سى یان تاكى رێژا مفایى 6% هه‌تا 36% و قه‌رێن قوتابیان ئه‌ڤ رێژه جودایه د ناڤبه‌را 4.45% و هه‌تا 6%. زێده‌بارى ل هه‌رێما كوردستانێ ژى ژ به‌ر نه‌بوونا سانسۆران ل سه‌ر دانا قه‌ران و دیاركرنا رێژا مفایى گه‌له‌ك هه‌ڤوه‌لاتى تووشى قه‌یرانێن دارایى كرینه و هه‌ر كه‌سه‌ك هه‌تا راده‌یه‌كێ ب كه‌یفا خوه ڤان رێژه‌یان دیار دكن و به‌نكێن ل هه‌رێما كوردستانێ ژى هه‌ر ئێك ل دووڤ رێنمایێن خوه ڤى مفایى وه‌ردگرن بۆ نموونه, وه‌رگرتنا قه‌رى بۆ ماوێ ساله‌كێ پێدڤیه مفایێ 14% بده‌یه به‌نكا شیمال و 5.5% بده‌یه به‌نكا ئارتى بانك و به‌نكا باوه‌ریێ 12% و ل دووماهیێ ژى به‌نكا كوردستان یا نیڤده‌وله‌تى رێژا 5.5% وه‌ردگرتن, ئه‌م دشێن بێژن هه‌تا راده‌یه‌كێ ئه‌ڤ رێژێن مفایى نێزیكى ئێكن و نه‌وه‌ك وان رێژانه یێن بازرگانێن هه‌رێما كوردستانێ وه‌ردگرن كو هنده‌ك جاران چار جاران زێده‌تر ژ رێژا مفایێ دهێته وه‌رگرتن ژلایێ به‌نكان ڤه وه‌ردگرن, چونكى هه‌ر به‌نكه‌كا دهێته دامه‌زراندن دڤیابت ل ژێر چاڤدێریا به‌نكا ناڤه‌ندى كاربكت و به‌نكا ناڤه‌ندى تنێ مافێ 70% دایه به‌نكێن بازرگانى بدانا قه‌ران رابن ژ سه‌ر وه‌ت و سامانێ به‌رده‌ست و ژبلى ڤێ چه‌ندێ ژى دڤیا بت رێژا یه‌ده‌كێ ڤان به‌نكان كێمتر نه‌بت ژ 10% ل ده‌ف به‌نكا ناڤه‌ندى یا عیراقى. لێ ژ حه‌مێ گرنگتر ئه‌وه حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ سانسۆره‌ك هه‌بت ل سه‌ر وان كه‌سێن ب دانا قه‌ران رادبن و نه ب كه‌یفا خوه ڤێ رێژا مفایى دیار بكن و بارێ هه‌ڤوه‌لاتى و كه‌سێ هه‌ژار پتر گران بكن, و ل شوونا وه‌رگرتنا قه‌ران ژلایێ بازرگانان ڤه یان ده‌زگه‌هێن دارایى یێن نه رێخستى، پێدڤیه حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و كابینه‌یا نوو گرنگیێ ب دانا قه‌رێن بێ رێژا مفایى بدت ب تایبه‌تى ژى (قه‌رێن خواندنێ, قه‌رێن هه‌ڤژینیێ, و قه‌رێن ئاڤاهیان) دا هه‌م زڤرۆكا دراڤى د ناڤ بازارێن هه‌رێما كوردستانێ دا زێده‌تر بت و هه‌م ژى گه‌نج و هه‌ڤوه‌لاتیێ مه پتر یێ مفاداربت ژ خزمه‌تێن گشتى و ل دووماهیێ ژى ئه‌ڤ قه‌رێن هه‌نێ هه‌كه بۆ ئه‌گه‌رێن ل سه‌رى بهێن دان، ئابوورێ مه ژى دێ پتر گه‌شه كت و هه‌رێما كوردستانێ ژى دێ سه‌قامگیرتر بت.
