كوردستان د كۆمارێ‮ ‬ئێكێ‮ ‬دا‮

ئه‌گه‌ر و ڕێخۆشكرنێن دامه‌زراندنا كۆمارا كوردستان‮: ‬1ـ ده‌ستپێكرنا جه‌نگێ‮ ‬جیهانیێ‮ ‬دووێ‮ ‬ل سالا‮ ‬1939‮ ‬د ناڤبه‌را ده‌وله‌تێن مه‌زن وه‌كو‮ (‬ئه‌لمانیا ـ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت ـ فڕه‌نسا ـ برێتانیا ـ ئه‌مریكا ـ ئیتالیا‮.. )‬،‮ ‬ل سالا‮ ‬1941‮ ‬ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت ژلایه‌كی‮ ‬و ئه‌مریكا و برێتانیا ژ لایه‌كێ‮ ‬دی‮ ‬ئیران داگیركر،‮ ‬كو ئه‌ڤ جاره‌ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت ژ باكووری‮ ‬و ئه‌مریكا و برێتانیا ژ باشووری‮ ‬هاتنه‌ دناڤ ئاخا ئیرانێ،‮ ‬ئه‌ڤ داگیركرنه‌ ده‌لیڤه‌ بوو بۆ ئه‌و نه‌ته‌وێن دناڤ ئاخا ئیرانێ‮ ‬دا دژین داخوازا مافێن خوه‌ بكه‌ن وه‌كو‮ (‬كورد ـ ئازربایجانی‮). ‬2ـ هه‌ڤپه‌یمان شیان د گه‌رماتیا جه‌نگی‮ ‬دا سه‌رۆكێ‮ ‬ئیرانێ‮ ‬ڕزا شاهی‮ ‬ژ سه‌ر كورسیا ده‌ستهه‌لاتێ‮ ‬بینه‌خار و كوڕێ‮ ‬وی‮ ‬محه‌مه‌د ڕزا شاهـ ب دانه‌ جهێ‮ ‬وی،‮ ‬ئه‌ڤه‌ بوو ڕێخوشكرنه‌ك بۆ كوردان كو د ڤی‮ ‬ده‌می‮ ‬دا بشێن ژ لایێ‮ ‬سیاسی‮ ‬ب هێزكه‌ڤن،‮ ‬چونكو ئیران د جه‌نگی‮ ‬دایه‌ و د هه‌مان ده‌م دا سه‌رۆكێ‮ ‬وێ‮ ‬هاته‌ گوهۆڕین‮. ‬3ـ ل سالا‮ ‬1941‮ ‬سه‌رهلدانه‌كا جه‌ماوه‌ری‮ ‬ل ده‌ڤه‌رێن كوردی‮ ‬سه‌رهلدا كو د ئه‌نجام دا شیان جهێن كوردان ژ ده‌ستهه‌لاتا ناڤه‌ندی‮ ‬یا ئیرانێ‮ ‬ده‌ربێخن‮. ‬4‮ ‬ـ ل‮ ‬16‮ ‬ته‌باخێ‮ ‬1942‮ ‬كۆمه‌لا ژیانه‌وه‌ی‮ ‬كورد‮ (‬ژێ‮ ‬كاف‮) ‬ل مه‌هابادێ‮ ‬هاتیه‌ دامه‌زراندن ب سه‌رۆكاتیا قازی‮ ‬محمه‌دی،‮ ‬ئه‌ڤێ‮ ‬كۆمه‌لێ‮ ‬بزاڤا سیاسی‮ ‬ل مه‌هابادێ‮ ‬به‌ر ب پێشڤه‌ بر،‮ ‬هه‌ر ئه‌ڤ كۆمه‌له‌ بوو نوونه‌راتیا كوردان دكر و په‌یوه‌ندیێن وێ‮ ‬یێن ژ ده‌رڤه‌ به‌ر ب هێزبوونێ‮ ‬چوون تایبه‌تی‮ ‬دگه‌ل ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت،‮ ‬هه‌روه‌سا ڤێ‮ ‬كۆمه‌لێ‮ ‬رۆژنامه‌ك هه‌بوو ب ناڤێ‮ (‬نشتیمان‮)‬،‮ ‬ئه‌ڤ كۆمه‌له‌ بوویه‌ بنیاتێ‮ ‬دامه‌زراندنا پارتی‮ ‬دیمۆكراتی‮ ‬كوردستان ل‮ ‬16‮ ‬ته‌باخا‮ ‬1946‭. ‬
پێشه‌وا قازی‮ ‬محمه‌د‮ (‬1900ـ‮ ‬1947‮): ‬ل بوهارا سالا‮ ‬1900‮ ‬ل ده‌ڤه‌را موكریان ل باژارێ‮ ‬مه‌هابادێ‮ ‬هاتیه‌ دونیایێ،‮ ‬ل به‌ر ده‌ستێ‮ ‬بابێ‮ ‬خوه‌ میرزا عه‌لی‮ ‬خواندیه‌،‮ ‬هه‌ر ژ زارۆكینی‮ ‬داخباری‮ ‬فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌ب و هونه‌ری‮ ‬بوو،‮ ‬ل سالا‮ ‬1915‮ ‬ئێكه‌م جار د ناڤا سیاسه‌تێ‮ ‬دا دیاربوو ده‌ما دژی‮ ‬ده‌وله‌تا ئۆسمانی‮ ‬ل گه‌ل هێزێن به‌رگریكرنێ‮ ‬ژ مه‌هاباد به‌ژدار بوو،‮ ‬پشتی‮ ‬ده‌مه‌كی‮ ‬ده‌ست ب وانه‌بێژیێ‮ ‬كری‮ ‬ل سالا‮ ‬1931‮ ‬بوویه‌ قازی‮ ‬ل مۆكریان هه‌روه‌سا تێكهه‌لی‮ ‬ل گه‌ل زانا و مه‌زن و سه‌رۆكێن عه‌شیره‌ت و نشتیمانپه‌روه‌ران هه‌بوو،‮ ‬ل سالا‮ ‬1924‮ ‬بوویه‌ سه‌ركردێ‮ ‬كۆمه‌لا ژ. ك،‮ ‬پاشی‮ ‬بویه‌ سه‌رۆكێ‮ ‬كۆمارا مه‌هاباد و پشتی‮ ‬كه‌ڤتنا وێ‮ ‬ل‮ ‬30‮ ‬ئادارا‮ ‬1947‮ ‬هاتیه‌ سێداره‌دان و گه‌هشتیه‌ كاروانێ‮ ‬شه‌هیدێن كوردستانێ‮. ‬ڕاگه‌هاندنا كۆمارا كوردستان‮: ‬ل‮ ‬12‮ ‬كانوونا ئێكێ‮ ‬1945‮ ‬كۆمارا ئازربایجانێ‮ ‬ب سه‌ركردایه‌تیا جه‌عفه‌ر پێشه‌وای‮ ‬هاتیه‌ دامه‌زراندن و ئه‌ڤێ‮ ‬حوكمه‌تێ‮ ‬ڕاگه‌هاند دگه‌ل ده‌وله‌تا ناڤه‌ندی‮ ‬نه‌ ب مه‌رجه‌كی‮ ‬ئه‌گه‌ر‮ ‬یاسایێن وێ‮ ‬دژی‮ ‬ئوتونومی‮ ‬یا كۆمارا ئازربایجانێ‮ ‬هه‌ڤدژ نه‌بن‮. ‬پێشه‌وا قازی‮ ‬محه‌مه‌دی‮ ‬دڤیا هه‌مان كار بكه‌ت و د ئه‌نجامدا ل‮ ‬22‮ ‬كانوونا ئێكێ‮ ‬1946‮ ‬د ڕێوره‌سمه‌كا مه‌زن دا ل گۆڕه‌پانا چارچرا ب به‌رهه‌ڤیا خه‌لكه‌كێ‮ ‬زور ل باژارێ‮ ‬مه‌هاباد كۆمارا كوردستان دامه‌زراند‮. ‬داخوازیێن كۆمارا كوردستان‮: ‬1ـ ئۆتۆنۆمی‮ ‬بۆ كوردێن ڕۆژهه‌لاتا كوردستانێ‮ ‬ئانكو كوردێن ئیران دچارچووڤێ‮ ‬ئیرانه‌كا ئێكگرتی‮ ‬دا‮. ‬2ـ هه‌می‮ ‬به‌رپرس و فه‌رمانبه‌ر ژ خه‌لكێ‮ ‬ناڤچه‌یێن وان بخو بن‮. ‬3ـ ئێكگرتن و برایه‌تی‮ ‬د گه‌ل خه‌لكێ‮ ‬كۆمارا ئازربایجانێ‮. ‬4ـ قانوونه‌ك هه‌بیت ب ئێكسانی‮ ‬سه‌ره‌ده‌ریێ‮ ‬دگه‌ل كرێكار و كه‌سێن مه‌زن دا بكه‌ت‮. ‬5ـ هه‌لبژارتنا ئه‌نجوومه‌نێ‮ ‬پارێزگه‌ها بۆ كوردستانێ‮ ‬ب مه‌به‌ستا چاڤدێریا ده‌وله‌تێ‮ ‬و بابه‌تێن جڤاكی‮. ‬
گوهۆڕین و ده‌ستكه‌ڤتیێن كۆمارا كوردستان‮: ‬1ـ زمانێ‮ ‬كوردی‮ ‬كره‌ زمانێ‮ ‬فه‌رمی‮ ‬ـ سه‌ره‌كی‮ ‬ل ده‌ڤه‌رێن كوردا‮. ‬2ـ چه‌ندین گۆڤار و ڕۆژنامه‌ ب زمانێ‮ ‬كوردی‮ ‬هاتنه‌ به‌لاڤكرن ژ وان ڕۆژناما‮ (‬كوردستان‮) ‬كۆڤارا‮ (‬هه‌لاله‌ ـ هاواری‮ ‬نشتیمان ـ گڕوگالی‮ ‬مندالێن كورد‮). ‬3ـ دامه‌زراندنا ئێكه‌تیا ژنێن دیمۆكراتی‮ ‬كوردستان،‮ ‬تێدا ژن به‌ژدار بوو دكارێن سیاسی‮ ‬دا و خێزانا قازی‮ ‬بخوه‌‮ (‬مینا خان‮) ‬پشكداری‮ ‬ڤان كۆمبوونان بوویه‌‮. ‬4ـ ئێكه‌م شانۆیا كوردی‮ ‬هاته‌ دامه‌زراندن‮. ‬5‮ ‬ـ دامه‌زراندنا له‌شكره‌كێ‮ ‬نیزامی‮ ‬ب سیسته‌مه‌كێ‮ ‬ڕێخستی‮. ‬6ـ دامه‌زراندنا ئێزگه‌ها ده‌نگێ‮ ‬مه‌هاباد‮. ‬ژناڤبرنا كۆمارا كوردستان‮: ‬ل‮ ‬24‮ ‬ئادارا‮ ‬1947‮ ‬ژبه‌ر فشارا هێزێن رۆژئاڤا وه‌ك ئه‌مریكا،‮ ‬ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت سۆز دا حكوومه‌تا ئیرانێ‮ ‬كو ژ باكوورێ‮ ‬وه‌لاتی‮ ‬بده‌ركه‌ڤن،‮ ‬ل هه‌یڤا حوزه‌یرانێ‮ ‬ئیران ده‌ستێ‮ ‬خوه‌ دانا سه‌ر كۆمارا ئازربایجانێ‮. ‬ئه‌ڤه‌ بوو ئه‌گه‌ر كۆمارا مه‌هاباد ژ ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت بهێته‌ دووركرن ئانكو پشته‌ڤانی‮ ‬بۆ پێشه‌وا قازی‮ ‬محه‌مه‌دی‮ ‬كێم بوو،‮ ‬چونكو هه‌ڤكاریێن دارای‮ ‬و له‌شكه‌ری‮ ‬ژلایێ‮ ‬سۆڤیه‌ت ڤه‌ نه‌مان،‮ ‬ل‮ ‬15‮ ‬كانوونا ئێكێ‮ ‬له‌شكرێ‮ ‬ئیرانێ‮ ‬هاته‌ د ناڤ ده‌ڤه‌رێ‮ ‬دا و ده‌ست ب سه‌ر مه‌هاباد دا گرت و چاپخانا كوردی‮ ‬داخست و فێركرن ب زمانێ‮ ‬كوردی‮ ‬قه‌ده‌غه‌كر و هه‌ر پرتووكه‌كا كوردی‮ ‬یا هاتیه‌ دیتن هاته‌ سۆتن،‮ ‬پاشی‮ ‬ل‮ ‬31‮ ‬ئادارا‮ ‬1947‮ ‬پێشه‌وا قازی‮ ‬محمه‌د ب تاوانا خیانه‌تێ‮ ‬ل ده‌وله‌تا ئیرانێ‮ ‬هاته‌ سێداره‌دان‮. ‬ئه‌گه‌رێن ژناڤچوونا كۆمارا كوردستان‮: ‬1ـ خوه‌ ب ده‌ستڤه‌به‌ردانا كۆمارا ئازربایجانێ‮ ‬بێ‮ ‬شه‌ڕ‮ ‬بۆ ئه‌گه‌ر ڕێیا له‌شكرێ‮ ‬ئیرانێ‮ ‬خوش بیت و به‌ر ب ژناڤبرنا كۆمارا كوردستان بده‌ت‮. ‬2ـ پێشه‌وا قازی‮ ‬محه‌مه‌د كه‌سه‌كێ‮ ‬ب ناڤوده‌نگ بوو ب باشی‮ ‬و دلۆڤانیێ،‮ ‬هه‌تا باوه‌ری‮ ‬ب سۆزێن دره‌و‮ ‬یێن دوژمنان دئینا‮. ‬3ـ ده‌وله‌تێن هه‌ڤسنۆر وه‌كی‮ ‬توركیا و عێراقێ‮ ‬دژایه‌تیا خوه‌ ژ كۆمارا كوردستان ڕاگه‌هاند،‮ ‬چونكو تڕسیان كوردێن وان وه‌لاتان ژی‮ ‬داخوازا مافێن خوه‌ بكه‌ن‮. ‬4ـ بڕێتانیا و ئه‌مریكا و ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت هه‌رسێ‮ ‬ڕازی‮ ‬بوون ل سه‌ر ئێك پارچه‌یا ئاخا ئیرانێ‮ ‬و دژی‮ ‬كۆمارا كوردستان ڕاوه‌ستیان‮. ‬5‮ ‬ـ ئه‌گه‌رێ‮ ‬سه‌ره‌كی‮ ‬ئه‌بوو كۆمارا كوردستان پشتبه‌ستنا خوه‌ دانا بوو سه‌ر ئێكه‌تیا سۆڤیه‌تا ڕۆسیا،‮ ‬ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ ب ته‌مامی‮ ‬ل سه‌ر سیسته‌مێ‮ ‬كۆمۆنیزمی‮ ‬بوو پێچه‌وانه‌ی‮ ‬سیسته‌مێ‮ ‬سه‌رمایه‌داری‮ ‬ل وه‌لاتێن رۆژئاڤا،‮ ‬ئه‌ڤه‌ بوو ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا و بڕێتانیا دژایه‌تیا ڤێ‮ ‬كۆمارێ‮ ‬بكه‌ن،‮ ‬هه‌ر چه‌نده‌ پێشه‌وا قازی‮ ‬محه‌مه‌دی‮ ‬دیاردكر كۆ ژلایێ‮ ‬ئیداری‮ ‬ڤه‌ پشتا خوه‌ ب سۆڤیه‌ت گه‌رمكریه‌ به‌لێ‮ ‬ره‌ت كر كو پارتا وی‮ ‬پارته‌كا كۆمۆنیست بیت،‮ ‬د گه‌ل ڤێ‮ ‬چه‌ندێ‮ ‬ده‌وله‌تا ئیرانێ‮ ‬ئمتیازا ئێكه‌تیا سۆڤیه‌ت زێده‌تر كر،‮ ‬ئه‌ڤه‌ بوو ئه‌گه‌ر سۆڤیه‌ت به‌ر ب به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌ بچیت و ڕازی‮ ‬بیت دگه‌ل بۆچوونا رۆژئاڤا و ئیرانێ‮ ‬ل سه‌ر ئێك پارچه‌یا ئاخا ئیرانێ‮ ‬و ئه‌و په‌یمانێن داینه‌ كوردان بشكێنیت‮.

کۆمێنتا تە