هشكه سالی.. به‌فر و باران.. ژین و ژیار
محه‌مه‌د ئیبراهیم ئامێدی
مانشیت داخلى
(گه‌ر تێكرایا گشتى یێ سالانه (400 هه‌تا 450) ملم باران بن و پێهه‌ل ستانده‌ره‌كێ باشه و مه‌ترسیا هشكه‌سالیێ نامینیت)
رێژا بارینا به‌فر و بارانان كارتێكرنه‌كا مه‌زن یا هه‌یى ل سه‌ر ئاستێ ژین و ژیارێ، هه‌تا ل سه‌ر گه‌شه‌پێدانا چاندنێ و ژینگه‌هێ و به‌رهه‌مئینانا خوانێ، كو ل سه‌ر ئاستێ جیهانێ د سالا 2025 ئه‌م پێدڤى خوارنێ نه بۆ (8,64) ملیار ئاكنجیان بهێته دابینكرن، ئه‌ڤ چه‌نده ژى دخوازیته بارینا به‌فر و بارانان، وه‌ك ژێده‌ره‌كێ سه‌ره‌كى یێ ئاڤێ، سه‌خمه‌راتى دابینكرنێ بۆ وێ مه‌ره‌ما ناڤهاتى، هه‌روه‌سا كێماسیا ئاڤێ دزڤریته هنده‌ك ئه‌گه‌رێن دى، زێده‌بارى نه‌بارینا به‌فر و بارانان، وه‌ك ژێكڤه‌كرنا فیزیاوى و كیمیاوى و یا بایۆلۆجى د ناڤ ئاخێ دا، و دیارده‌یا بیابانێ كو دبیته ئه‌گه‌رێ لاوازبوونا (هه‌شت) ملیۆن هكتارێن ئه‌ردێ چاندنێ سالانه ل جیهانێ، بۆ زانین ئاڤ ب ڤان جۆران ڤه یا هه‌یى ل سه‌ر ته‌پا ئه‌ردى، وه‌ك هاتیه به‌لاڤه‌كرن د گۆڤارا (ئغرۆتیكا یاچاندنێ ژماره 75 یالوبنانی، ئاڤا شرین و ب كێرهاتى بۆ ژین و ژیارێ ل جیهانێ 2,5% ژ كۆما ئاڤێ یه، و ب تنێ 6% یا دروسته و یا باشه بۆ بكارئینانێ ل سه‌ر دو جۆران. (1) 58% ئاڤا ژێر ئه‌رده (2) 0,02 ئاڤا به‌ردایه ل سه‌ر ئه‌ردى كو 10 ده‌وله‌ت ل باكۆرێ ته‌پا ئه‌ردى 60% به‌هرا وان ژ ڤێ ئاڤێ یه، وه‌ك به‌لاڤه‌كرنا نه‌عادیلانه یا ل سه‌ر ته‌پا ئه‌ردى و یێن دى ئانكو یێن مایی د بێ به‌هرن. به‌فر و باران ژ بنه‌مایێن سه‌ركینه یێن ژینگه‌ها ئاڤى، و هێز و خورتكرنا ئاڤ و ئاڤدانێ و چاندنێ ل سه‌ر رێژا بارینێ دراوه‌ستیت، هه‌ر چه‌نده ده‌ڤه‌رێن مه دكه‌ڤنه د هێلا بارانێن ده‌سته‌به‌ركى دا. لێ گه‌له‌ك سالان ژ ئه‌گه‌رێ نه‌بارینێ دیارده‌یا هشكه‌سالیێ دیار دبیت هه‌تا راده‌كێ هنده‌ك ژێده‌رێن ئاڤێ وه‌ك كانیان و بیرا هشك دبن، و ده‌خل و دان ناهێته دورین، ئه‌ڤ چه‌نده ژى كارتێكرنێ ل سه‌ر ژین و ژیارێ و داهاتیان و ئابووریا ده‌ڤه‌رێ دكه‌ت، له‌ورا هه‌ر ژ ده‌سپێكا وه‌رزێ زڤستانێ، خه‌لكێ مه رۆژ بۆ رۆژ دووڤچوونا ده‌نگوباسێن كه‌شناسیێ و سه‌قایێ دكه‌ن، ب هیڤى و ئۆمێدێن بارینا به‌فر و بارانان و زه‌نگلا هشكه‌سالیێ، لێ نه‌ده‌ت, هه‌ژى گۆتنێ یه بۆ نموونه وه‌ك هاتیه دیاركرن ژلایێ به‌شێ كه‌شناسیێ و سه‌قایێ ل رێڤه‌به‌ریا خزمه‌تێن چاندنێ ل رێڤه‌به‌ریا گشتی یا چاندنێ/دهوك، هشكه سالیا دژوار ل وه‌رزێ سالا 2008ـ2009 سه‌ر ده‌ڤه‌رێ گرت بوو، كو تێكرایا گشتى یا بارانان 128,5 ملم باران بوون ل پارێزگه‌ها دهۆكێ و 95% ژ ده‌رامه‌تێ گه‌نمى و جه‌هى نه‌هاته دورین ژبلی یێ ئاڤی، وه‌رزێ ئه‌ڤ ساله 2020ـ 2021 تێكرایی گشتی 386 ملم باران كوهشكه سالیه، به‌راورد د گه‌ل وه‌رزێ پار2020ـ 2019 تێكرای گشتی (5,881 ملم باران** بوو. هه‌ژى گۆتنێ یه ل دووڤ زانینێن زانستى، ئه‌گه‌ر تێكرایا گشتى یێ سالانه (400 هه‌تا 450) ملم باران بن و پێهه‌ل ستانده‌ره‌كێ باشه و مه‌ترسیا هشكه‌سالیێ نامینیت ب تایبه‌تى ئه‌گه‌ر ل ده‌ڤه‌رێن ده‌رامه‌تێ گه‌نمى و جه‌هى لێ هاتبنه چاندن و باران هه‌یڤانه ل دووڤ پێدڤیا رووه‌كى بارن. ب تایبه‌تى ل هه‌یڤا دووماهیا وه‌رزی، وه‌كو هاتیه گۆتن (ل ناڤبه‌را هه‌یڤا گولانێ و نیسانێ تاڤیه‌كا بارانێ بهاتره ژ باگردانه‌كێ زێری ل سه‌رێ دیوانێ)، به‌رهه‌م دێ یێ باشبیت ب رێژه‌كا بلند دگه‌هیته پتر ژ ملیۆن ته‌نان، ل دووڤ بێزانینان ژ وه‌زاره‌تا چاندنێ و ژێده‌رێن ئاڤێ یا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، به‌رهه‌مێ ئه‌ڤ ساله دێ 600 هه‌تا 700 هزار ته‌نبن ژ ئه‌گه‌ری هشكه‌سالیێ. ئه‌ڤچا ئه‌گه‌ر چه‌رخێ بیستێ چه‌رخێ ململانێ و هه‌ڕه‌شێ و شه‌ڕێن گازێ بوون، چه‌رخێ 21 چه‌رخێ شه‌ڕێ ئاڤێ یه و هه‌مى ده‌وله‌ت ل جیهانێ هه‌ولده‌ن ب دانانا سكرێن مه‌زن ل سه‌ر ژێده‌رێن ئاڤێ و چێكرن و بكارئینانا گه‌له‌ك جۆرێن ئامیرێن ئاڤدانێ و كۆلانا بیرێن ئاڤا ژێر ئه‌رد و دانان و چێكرنا هنده‌ك كه‌ره‌ستێن هه‌مه‌جۆر بۆ به‌رگریا هشكه‌سالیێ و چاندنا داروبارى و ده‌رامه‌تێ به‌رگرى هه‌بیت ل به‌رانبه‌رى هشكه‌سالیێ، زێده‌بارى گه‌فێن ده‌وله‌تێن هه‌ڤسوى بۆ هه‌ڤسویێن خوه ژ ژێده‌رێن د ناڤ ئاخا وان دا, ب دانانا سكرێن مه‌زن و گوهۆرینا رى و رووبارێن ئاڤێ و شیفكا كو د به‌رژه‌وه‌ندیا وان دا بیت، و كێماسیا به‌ردانا ئاڤێ هه‌تا قووناغا برینێ . له‌ورا یا گرنكه ئه‌م ژى هه‌ولبده‌ین كو مفایێ ژ ژێده‌رێن ئاڤا كوردستانێ بكه‌ین. ب هه‌مى شێوازێن سه‌رده‌م ێین تكنۆلۆجى و نه‌هێلین ئه‌و ئاڤا وان ژێده‌ران بێ مفا بچیت. هه‌ر چه‌نده هنده‌ك بێنگاڤ ێین هاتینه هاڤێتن د ڤى بیاڤى دا، لێ نه د ئاستێ پێدڤى و داخواز و حه‌زان دایه. چونكى هه‌تا نوكه سكرێن بچویك و ێین ئاخێ ب تنێ دهینه چێكرن، هه‌ر چه‌نده سكرێ دوكان و ده‌ربه‌ندیخان و دهۆكێ مه‌یێن هه‌یین، ئه‌ڤجا به‌فر و باران نعمه‌ته‌كه ژ خودایى ژ ئه‌سمانان دهێته خوارێ بۆ هه‌ر خودان رحه‌كێ ژ مرۆڤى و ئاژه‌لى هه‌تا ژینگه‌هێ و داروباری و هه‌مى رووه‌كان وه‌ك كه‌رتێ چاندنێ. هیڤیخوازین ژ ڤێ نعمه‌تێ بێ به‌هر نه‌بین.
