ئاشۆرى د سه‌د سالیا ئیراقێ دا 1921 ـ 2021
لۆرنس نادر
نه‌ته‌وه‌یا ئاشۆرى ئێك ژ نه‌ته‌وێن ره‌سه‌نن ل سنوورێ جوگرافیا میزۆبۆتامیا هه‌ر به‌رى دامه‌زراندنا ئیراقێ ل سالا 1921ز. ئه‌ڤ نه‌ته‌وه بۆ ده‌مێ سه‌دسالیا دامه‌زراندنا ئیراقێ وه‌ك نه‌ته‌وه‌كا بیانى دهاته نیاسین ل ئیراقێ، تایبه‌ت ژلایێ ده‌ستهه‌لاتێ ڤه، ئانكو مافێن وان دهاتنه پێشێلكرن و دیسا دهاتنه هژمارتن وه‌ك نه‌ته‌وه‌یێن ژپله‌یا (سیێ ـ چارى)، و دناڤ ده‌ستوورێن ده‌وله‌تێ دا مافێن وان نه دهاتنه دیاركرن.
شاشیه‌كا مێژوویى ل سه‌ر هه‌بوونا ئاشۆریا ئیراقێ دهێته نڤیسین، وه‌سا دهێته دیاركرن كو ئاشۆرى نه‌ته‌وه‌كێ بیانى و نوینه ل ئیراقێ، دیسا وه‌سا دهێته دیاركرن كو ئاشۆرى ل سالا 1918 دهێنه سه‌ر ئاخا ئیراقێ ده‌مێ بریتانیا ژ هه‌كارێ و ئۆرمێ دئینیت ل كه‌مپا به‌عقووبه جهنشین دكه‌ت. راسته ئه‌و ل سالا 1918 به‌شه‌ك و نێزیكی (50000) ژ ئاشۆرى و ئه‌رمه‌ن ئینان، لێ دیسا به‌رى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیراقێ بوو. به‌لێ به‌رى ئینانا وان ئاشۆریان ل ئیراقێ ئاشۆرى به‌رى هینگى ل میزۆبۆتامیا هه‌بوون گشتى ل ویلایه‌تا مووسل و تایبه‌ت ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان.
پشتى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیراقى ل 23/8/1921 كێشا ئاشۆرى دچیته دچارچووڤه‌كێ نوو دا، و هه‌ول دهاتنه‌كرن كو ئه‌و ئاشۆریێن سالا 1918 هاتین نیشته‌جى بكه‌ن، هه‌روه‌سا ئاشۆریان ب سه‌ركرداتیا باتریه‌ركێ (كه‌نیسا رۆژهه‌لاتا) دهاتنه نیاسین ب (نه‌ستوورى) (ئیشا ماڕ شمعوون) داخواز دكرن كو وه‌لاته‌كێ ئه‌تۆنۆمى بۆ ئاشۆریان بهێته دروستكرن وه‌ك بریتانیا ئه‌ڤ سۆزه دابوونه ئاشۆریان و هه‌تا شیایی هێزه‌ك ب ناڤێ (سووارێن لێڤى) ژ وان دروست بكه‌ت و مه‌ره‌م ژبۆ پاراستنا ئارمانجێن خوه ل ئیراقێ وه‌ك (فرۆكخانه، و كیلگه‌هێن په‌ترۆلى، سنوورێن ئیراقێ، لیدانا بزاڤێن چه‌كدار).
ل دووماهیێ هنده‌ك هه‌ول هاتنه كرن ژبۆ نێشته‌جێكرنا وان ل سه‌رانسه‌رى ئیراقى تایبه‌ت ل كه‌مپا مه‌ندان ل مووسل و به‌غدا و ده‌ڤه‌رێن به‌هدینان. هه‌تا هاڤینا سالا 1933 ده‌مێ ئاشۆرى بزاڤا خوه رادبن و حوكمه‌تا ئیراقێ ب توندى دژاتیا ڤى بزاڤى راوه‌ستیت. و دبیته سه‌ربۆره‌ك ژبۆ هێزێن له‌شكرى یێن ئیراقىً، ئانكو ئێكه‌م كارێ له‌شكرى یه له‌شكرێ ئیراقێ پێ رابووی پشتى دامه‌زراندنا وان. هه‌تا ئه‌ڤ بزاڤه (یاخبوون) هاته ب ناڤكرن ژ لایێ حوكمه‌تا ئیراقێ و چه‌ند ژ خه‌لكێ وان، ئه‌ڤ بزاڤه بتنێ مه‌ره‌م ئه‌و بوو ژبۆ چاره‌سه‌ركرنا وان.
پشتى روودانێن 1933 كێشا ئاشۆرى دچیته دچارچووڤه‌كێ نوى دا، چ بزاڤێن سیاسى ره‌وشه‌نبیری نه‌شیا بكه‌ن ژترسا كاره‌ساتا 1933، و ب ته‌مامى هه‌ول هاتنه دان ژبۆ نێشته‌جێكرنا وان، هه‌ر ژ سالا 1933 كو پشكه‌ك ژ وان هاتنه هنارتن بۆ وه‌لاتێ سووریێ و ل ده‌وروبه‌رى رووبارى خابوورى هاتنه نیشته‌جێكرن، و یێن دیتر ل سه‌رانسه‌رى ئیراقێ هاتنه دانان. به‌هرا پتر یا وان (ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان و باژێران به‌غدا و مووسل و حه‌بانیه و كه‌ركووك و مووسل و به‌سڕا) جهنشینبوون. و ئاشۆرى بوونه پشكه‌ك ژبۆ برێڤه‌برنا وه‌لاتى، هنده‌ك ژ وان بوونه كرێكار د كۆمپانیا نه‌فتا ئیراقى، و چوونه د له‌شكرى دا و هه‌تا ئاشۆریان رۆل د شه‌ڕێ حه‌بانیێ دا هه‌بوو ل سالا 1941 ل دژاتیا بزاڤا (ره‌شید عالى گه‌یلانى).
هه‌تا كه‌فتنا سیسته‌مێ شاهانا و هاتنا كۆماریا پشتى كۆده‌تا 14/ته‌موزا/1958، ده‌مێ دانانا ده‌ستوورێ نوی یێ ئیراقا كۆمار، مافێن وان ب هیچ ره‌نگى نه هاتنه دیاركرن. ل ده‌مێ ده‌سپێكرنا بزاڤا كوردى ل ئیراقێ (1961 ـ 1988) ئاشۆرى بوونه پشكه‌كا راسته‌قینه د ناڤ شۆرشێ دا، مل ب مل دگه‌ل خه‌لكێ كوردستانێ دژاتیا سیسته‌مێن حوكمرانیێن ئیراقى بوون. دیسا تووشى كاره‌ساتێن مرۆڤانه بوون وه‌ك كوشتارا (صۆریا 1969 و ئه‌نفالێن ره‌ش ل سالا 1988) و دیسا كۆچێن 1988 و1991 بۆ وه‌لاتێن ئیران و توركیا. چه‌ندین گوندێن وان هاتنه سۆتن و تۆپبارانكرن، هه‌روه‌سا گه‌له‌گ ژ ئاشۆریان گوندێن خوه هیلان به‌ر ب ده‌ڤه‌رێن ئارامتر ڤه چوون، هندك ژ وانا ژى وه‌لات هێلا قه‌ستا جیهانا رۆژئاڤاكرن، و ژ وى ده‌مى هه‌تا نها پێل پێل ژ كۆچێن ئاشۆریان قه‌ستا ده‌رڤه‌ى وه‌لاتى كرن، و نها رێژه‌یا پتر و پتر ژ ئاشۆریان ل ده‌رڤه‌ى وه‌لاتینه.
ل 16/نیسانا/1972 سه‌رۆكێ ئیراقێ یێ وى سه‌رده‌مى (ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر) بریارا ده‌رخستنا قانوونا خواندنا ب زمانێ سریانى ده‌رێخست، پشتى ڤێ قانوونێ هه‌تا راده‌كێ بارودۆخێن وان باشتر بوون كو شیان ب زمانێ سریانی وانه بهێنه گۆتن ل گه‌له‌ك قوتابخانان، دیسا رۆژنامه‌گه‌ریا سریانى به‌ر ب هه‌وایه‌كا باش كه‌فت و چه‌ند رۆژنامێن سریانى هاتنه ده‌رێخستن، و دیسا پارت و یانه و رێكخستنێن سیاسی و ره‌وشه‌نبیرى هاتنه ڤه‌كرن.
ل سالا 1992 پشتى دروستبوونا حوكمه‌تا كوردستانێ ئاشۆریێن ئیراقێ هاتنه دابه‌شكرن بۆ دو پشكان، پشكه‌ك ل بن حوكمرانیا به‌عسیان، و به‌شێ دیتر ل بن سیبه‌را حوكمه‌تا كوردستانێ، هه‌تا كه‌فتنا رژێما به‌عس ل بوهارا 2003، زه‌نگه‌كا دى یا كۆچكرنا ئاشۆریان ده‌ستپێكر. كو ب ده‌هان كه‌س و كه‌نیشته هاتنه تیرۆركرن، سه‌دان خێزان ده‌ربه‌ده‌رى وه‌لاتێن جیهانێ بوون، پشكه‌ك ژ وان هاتنه هه‌رێما كوردستانێ پشتى ده‌رگه‌هێن هه‌رێمێ بۆ هاتنه ڤه‌كرن. هه‌تا هاڤینا 2014 و هاتنا چه‌كدارێن داعش جاره‌كا دى زه‌نگا مه‌ترسیێ یا ئاشۆریان لێدا ژبۆ ڤالابوونا وه‌لاتى ژ ئێك نه‌ته‌وێن ره‌سه‌ن. ب سه‌دان خێزان به‌ر ب وه‌لاتێن جیهانێ ڤه‌چوون. و نوكه سه‌نگا ملله‌تێ ئاشۆرى ل كوردستانێ یه.
هه‌رده‌م ئاشۆرى بوونه جهێ باوه‌ریێ و د ناڤ هه‌مى نه‌ته‌وێن دیتر ل ئیراقێ، دیسا هه‌رده‌م داخوازا ئاشتیێ و پێكڤه‌ژیانى دكر دهه‌مى حوكمرانیێن ئیراقێ دا، و به‌روڤاژى وێ چه‌ندێ مافێن وان زوی ب زوى نه دهاتنه دانان ژلایێ حوكمه‌تێن ئیراقى، هه‌تا نها ئه‌ڤه‌یه ناما وان بۆ ژیانێ ل ده‌ڤه‌رێ. و هه‌تا چ راده ئه‌ڤ نامه دێ هێته قه‌بوولكرن، و ن بنه ئارمانجا چو لایه‌نێن دیتر. و جهێ پرسیارێ یه یا د سه‌دا بهێت دا دێ چ روودان هێنه سه‌رێ وان. یان دێ بنه كه‌سانێن راسته‌قینه بۆ برێڤه‌برنا وه‌لاتى.
