لۆرنس نادر

نه‌ته‌وه‌یا ئاشۆرى ئێك ژ نه‌ته‌وێن ره‌سه‌نن ل سنوورێ جوگرافیا میزۆبۆتامیا هه‌ر به‌رى دامه‌زراندنا ئیراقێ ل سالا 1921ز. ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌ بۆ ده‌مێ سه‌دسالیا دامه‌زراندنا ئیراقێ وه‌ك نه‌ته‌وه‌كا بیانى دهاته‌ نیاسین ل ئیراقێ، تایبه‌ت ژلایێ ده‌ستهه‌لاتێ ڤه‌، ئانكو مافێن وان دهاتنه‌ پێشێلكرن و دیسا دهاتنه‌ هژمارتن وه‌ك نه‌ته‌وه‌یێن ژپله‌یا (سیێ ـ چارى)، و دناڤ ده‌ستوورێن ده‌وله‌تێ دا مافێن وان نه‌ دهاتنه‌ دیاركرن.
شاشیه‌كا مێژوویى ل سه‌ر هه‌بوونا ئاشۆریا ئیراقێ دهێته‌ نڤیسین، وه‌سا دهێته‌ دیاركرن كو ئاشۆرى نه‌ته‌وه‌كێ بیانى و نوینه‌ ل ئیراقێ، دیسا وه‌سا دهێته‌ دیاركرن كو ئاشۆرى ل سالا 1918 دهێنه‌ سه‌ر ئاخا ئیراقێ ده‌مێ بریتانیا ژ هه‌كارێ و ئۆرمێ دئینیت ل كه‌مپا به‌عقووبه‌ جهنشین دكه‌ت. راسته‌ ئه‌و ل سالا 1918 به‌شه‌ك و نێزیكی (50000) ژ ئاشۆرى و ئه‌رمه‌ن ئینان، لێ دیسا به‌رى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیراقێ بوو. به‌لێ به‌رى ئینانا وان ئاشۆریان ل ئیراقێ ئاشۆرى به‌رى هینگى ل میزۆبۆتامیا هه‌بوون گشتى ل ویلایه‌تا مووسل و تایبه‌ت ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان.
پشتى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیراقى ل 23/8/1921 كێشا ئاشۆرى دچیته‌ دچارچووڤه‌كێ نوو دا، و هه‌ول دهاتنه‌كرن كو ئه‌و ئاشۆریێن سالا 1918 هاتین نیشته‌جى بكه‌ن، هه‌روه‌سا ئاشۆریان ب سه‌ركرداتیا باتریه‌ركێ (كه‌نیسا رۆژهه‌لاتا) دهاتنه‌ نیاسین ب (نه‌ستوورى) (ئیشا ماڕ شمعوون) داخواز دكرن كو وه‌لاته‌كێ ئه‌تۆنۆمى بۆ ئاشۆریان بهێته‌ دروستكرن وه‌ك بریتانیا ئه‌ڤ سۆزه‌ دابوونه‌ ئاشۆریان و هه‌تا شیایی هێزه‌ك ب ناڤێ (سووارێن لێڤى) ژ وان دروست بكه‌ت و مه‌ره‌م ژبۆ پاراستنا ئارمانجێن خوه‌ ل ئیراقێ وه‌ك (فرۆكخانه‌، و كیلگه‌هێن په‌ترۆلى، سنوورێن ئیراقێ، لیدانا بزاڤێن چه‌كدار).
ل دووماهیێ هنده‌ك هه‌ول هاتنه‌ كرن ژبۆ نێشته‌جێكرنا وان ل سه‌رانسه‌رى ئیراقى تایبه‌ت ل كه‌مپا مه‌ندان ل مووسل و به‌غدا و ده‌ڤه‌رێن به‌هدینان. هه‌تا هاڤینا سالا 1933 ده‌مێ ئاشۆرى بزاڤا خوه‌ رادبن و حوكمه‌تا ئیراقێ ب توندى دژاتیا ڤى بزاڤى راوه‌ستیت. و دبیته‌ سه‌ربۆره‌ك ژبۆ هێزێن له‌شكرى یێن ئیراقىً، ئانكو ئێكه‌م كارێ له‌شكرى یه‌ له‌شكرێ ئیراقێ پێ رابووی پشتى دامه‌زراندنا وان. هه‌تا ئه‌ڤ بزاڤه‌ (یاخبوون) هاته‌ ب ناڤكرن ژ لایێ حوكمه‌تا ئیراقێ و چه‌ند ژ خه‌لكێ وان، ئه‌ڤ بزاڤه‌ بتنێ مه‌ره‌م ئه‌و بوو ژبۆ چاره‌سه‌ركرنا وان.
پشتى روودانێن 1933 كێشا ئاشۆرى دچیته‌ دچارچووڤه‌كێ نوى دا، چ بزاڤێن سیاسى ره‌وشه‌نبیری نه‌شیا بكه‌ن ژترسا كاره‌ساتا 1933، و ب ته‌مامى هه‌ول هاتنه‌ دان ژبۆ نێشته‌جێكرنا وان، هه‌ر ژ سالا 1933 كو پشكه‌ك ژ وان هاتنه‌ هنارتن بۆ وه‌لاتێ سووریێ و ل ده‌وروبه‌رى رووبارى خابوورى هاتنه‌ نیشته‌جێكرن، و یێن دیتر ل سه‌رانسه‌رى ئیراقێ هاتنه‌ دانان. به‌هرا پتر یا وان (ل ده‌ڤه‌را به‌هدینان و باژێران به‌غدا و مووسل و حه‌بانیه‌ و كه‌ركووك و مووسل و به‌سڕا) جهنشینبوون. و ئاشۆرى بوونه‌ پشكه‌ك ژبۆ برێڤه‌برنا وه‌لاتى، هنده‌ك ژ وان بوونه‌ كرێكار د كۆمپانیا نه‌فتا ئیراقى، و چوونه‌ د له‌شكرى دا و هه‌تا ئاشۆریان رۆل د شه‌ڕێ حه‌بانیێ دا هه‌بوو ل سالا 1941 ل دژاتیا بزاڤا (ره‌شید عالى گه‌یلانى).
هه‌تا كه‌فتنا سیسته‌مێ شاهانا و هاتنا كۆماریا پشتى كۆده‌تا 14/ته‌موزا/1958، ده‌مێ دانانا ده‌ستوورێ نوی یێ ئیراقا كۆمار، مافێن وان ب هیچ ره‌نگى نه‌ هاتنه‌ دیاركرن. ل ده‌مێ ده‌سپێكرنا بزاڤا كوردى ل ئیراقێ (1961 ـ 1988) ئاشۆرى بوونه‌ پشكه‌كا راسته‌قینه‌ د ناڤ شۆرشێ دا، مل ب مل دگه‌ل خه‌لكێ كوردستانێ دژاتیا سیسته‌مێن حوكمرانیێن ئیراقى بوون. دیسا تووشى كاره‌ساتێن مرۆڤانه‌ بوون وه‌ك كوشتارا (صۆریا 1969 و ئه‌نفالێن ره‌ش ل سالا 1988) و دیسا كۆچێن 1988 و1991 بۆ وه‌لاتێن ئیران و توركیا. چه‌ندین گوندێن وان هاتنه‌ سۆتن و تۆپبارانكرن، هه‌روه‌سا گه‌له‌گ ژ ئاشۆریان گوندێن خوه‌ هیلان به‌ر ب ده‌ڤه‌رێن ئارامتر ڤه‌ چوون، هندك ژ وانا ژى وه‌لات هێلا قه‌ستا جیهانا رۆژئاڤاكرن، و ژ وى ده‌مى هه‌تا نها پێل پێل ژ كۆچێن ئاشۆریان قه‌ستا ده‌رڤه‌ى وه‌لاتى كرن، و نها رێژه‌یا پتر و پتر ژ ئاشۆریان ل ده‌رڤه‌ى وه‌لاتینه‌.
ل 16/نیسانا/1972 سه‌رۆكێ ئیراقێ یێ وى سه‌رده‌مى (ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كر) بریارا ده‌رخستنا قانوونا خواندنا ب زمانێ سریانى ده‌رێخست، پشتى ڤێ قانوونێ هه‌تا راده‌كێ بارودۆخێن وان باشتر بوون كو شیان ب زمانێ سریانی وانه‌ بهێنه‌ گۆتن ل گه‌له‌ك قوتابخانان، دیسا رۆژنامه‌گه‌ریا سریانى به‌ر ب هه‌وایه‌كا باش كه‌فت و چه‌ند رۆژنامێن سریانى هاتنه‌ ده‌رێخستن، و دیسا پارت و یانه‌ و رێكخستنێن سیاسی و ره‌وشه‌نبیرى هاتنه‌ ڤه‌كرن.
ل سالا 1992 پشتى دروستبوونا حوكمه‌تا كوردستانێ ئاشۆریێن ئیراقێ هاتنه‌ دابه‌شكرن بۆ دو پشكان، پشكه‌ك ل بن حوكمرانیا به‌عسیان، و به‌شێ دیتر ل بن سیبه‌را حوكمه‌تا كوردستانێ، هه‌تا كه‌فتنا رژێما به‌عس ل بوهارا 2003، زه‌نگه‌كا دى یا كۆچكرنا ئاشۆریان ده‌ستپێكر. كو ب ده‌هان كه‌س و كه‌نیشته‌ هاتنه‌ تیرۆركرن، سه‌دان خێزان ده‌ربه‌ده‌رى وه‌لاتێن جیهانێ بوون، پشكه‌ك ژ وان هاتنه‌ هه‌رێما كوردستانێ پشتى ده‌رگه‌هێن هه‌رێمێ بۆ هاتنه‌ ڤه‌كرن. هه‌تا هاڤینا 2014 و هاتنا چه‌كدارێن داعش جاره‌كا دى زه‌نگا مه‌ترسیێ یا ئاشۆریان لێدا ژبۆ ڤالابوونا وه‌لاتى ژ ئێك نه‌ته‌وێن ره‌سه‌ن. ب سه‌دان خێزان به‌ر ب وه‌لاتێن جیهانێ ڤه‌چوون. و نوكه‌ سه‌نگا ملله‌تێ ئاشۆرى ل كوردستانێ یه‌.
هه‌رده‌م ئاشۆرى بوونه‌ جهێ باوه‌ریێ و د ناڤ هه‌مى نه‌ته‌وێن دیتر ل ئیراقێ، دیسا هه‌رده‌م داخوازا ئاشتیێ و پێكڤه‌ژیانى دكر دهه‌مى حوكمرانیێن ئیراقێ دا، و به‌روڤاژى وێ چه‌ندێ مافێن وان زوی ب زوى نه‌ دهاتنه‌ دانان ژلایێ حوكمه‌تێن ئیراقى، هه‌تا نها ئه‌ڤه‌یه‌ ناما وان بۆ ژیانێ ل ده‌ڤه‌رێ. و هه‌تا چ راده‌ ئه‌ڤ نامه‌ دێ هێته‌ قه‌بوولكرن، و ن بنه‌ ئارمانجا چو لایه‌نێن دیتر. و جهێ پرسیارێ یه‌ یا د سه‌دا بهێت دا دێ چ روودان هێنه‌ سه‌رێ وان. یان دێ بنه‌ كه‌سانێن راسته‌قینه‌ بۆ برێڤه‌برنا وه‌لاتى.

لۆرنس نادر
به‌رى چه‌ند رۆژان دا بیره‌وه‌ریا 61 سالیا روودانا شۆره‌شا 14 ته‌موزا 1958 ل عیراقێ بوو، پشتى ڤێ شۆره‌شێ دو جۆره‌ بیروچوون یان دو چینێن جودا په‌یدا بوون، بیروچوونه‌ك ل گه‌ل سیسته‌مێ شاناهه‌ بوو و لێ بیروچوونا دى ل گه‌ل دروستبوونا ڤێ شۆره‌شێ یه‌ و هاتنا كه‌سایه‌تیا عه‌بدولكه‌ریم قاسم ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتى.
ل 21 ته‌باخا 1921 مه‌مله‌كه‌تا عیراقێ ژلایێ بریتانیا دهێته‌ دامه‌زراندن و (فه‌یسه‌ل یێ ئێكى) كورێ (شه‌ریف حسین) ئیك كه‌سایه‌تیێن به‌رنیاس ل مه‌ككا دبیته‌ شاهێ عیراقێ و ئه‌ڤ مه‌مله‌كه‌ته‌ هه‌تا 1958 دمینیت. ده‌مێ 14 ته‌مۆزا 1958 ب كۆده‌تایه‌كا له‌شكرى هێرش دهێته‌كرن ل سه‌ر سیسته‌مێ حوكمرانیێ و (پاشا فه‌یسه‌ل یێ دووێ) ب خێزان ڤه‌ دهێنه‌ كوشتن ژلایێ كۆمه‌كا (ئه‌فسه‌رێن ئازاد) ب سه‌ركرداتیا عه‌بدولكه‌ریم قاسم و عه‌بدولسه‌لام عارف، هۆسا دووماهیه‌ك بۆ ڤى رژێمى دانا و هۆسا كۆمارا ئێكى یا عیراقێ دهێته‌ دامه‌زراندن و عه‌بدولكه‌ریم قاسم دبیته‌ سه‌رۆك وه‌زیرێ عیراقێ. ل گه‌ل دروستبوونا ڤێ چه‌ندێ دو بیروبۆچوونێن جودا دروستبوون و هه‌ردو بۆچوون هه‌ڤدژى ئێكن، هه‌ر ژ وى سه‌رده‌مى و هه‌تا نوكه‌.
بۆچوونا ئێكێ ئه‌وه‌ كو خه‌لكه‌ك یان چینه‌ك هه‌یه‌ هه‌ر ژ روخاندنا شاهانه‌ ل عیراقێ هه‌تا نوكه‌ ل گه‌ل ڤى سیسته‌مێ نه‌ و ب پیرۆزى سه‌دحكه‌نه‌ ڤێ سه‌رده‌مێ حوكمرانیێ و دبێژن باشترین ده‌م بوو بۆ تاكه‌كه‌سێ عیراقێ د میژوویا نوو و هه‌ڤچه‌رخا عیراقێ دا و تاكه‌كه‌سێ عیراقێ ب ئارامى و سه‌ربه‌ستى و سه‌ربلندى و ئابووره‌كێ ب هێز دژیا و بێ كو بهێته‌ به‌راوردكرن ژ وه‌لاتێن ده‌وروبه‌رى عیراقێ و دبێژن عیراق باشتربوو ژ هه‌موو وه‌لاتێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ و وه‌لات سه‌روه‌ریا خوه‌ هه‌بوو، هه‌روه‌سا دبێژن پشتى كه‌فتنا مه‌مله‌كه‌تا عیراقێ عیراق به‌ر ب چه‌ند كۆده‌تایێن له‌شكرى ڤه‌ چوو و خوین هاته‌ رێشتن و ئه‌ڤ وه‌لاته‌ به‌ره‌ ب لاوازیێ و نه‌مانێ ڤه‌ دچیت و سه‌حدكه‌نه‌ هندێ و دبێژن ئه‌وا نها ل عیراقێ دروست دبیت، ئه‌نجامێن وێ چه‌ندێ بوو و چونكى حوكمرانیا عیراقێ دبیته‌ جهێ هه‌ڤركیێ.
بۆچوونا دووێ ئه‌وه‌ ل گه‌ل دروستبوونا ڤێ شۆره‌شێ یه‌ و هاتنا عه‌بدولكه‌ریم قاسم دامه‌زراندنا كۆمارا عیراقێ یا ئێكى بوو. خودانێن ڤێ بۆچوونێ دبێژن هه‌ر چاوا بیت وه‌لات هاته‌ قورتالكرن ل ژێر داگیركرنا بریتانیا و بریتانیا چ تشت دڤیا ل عیراقێ دكر و تایبه‌ت پشتى گرێدانا په‌یمانا بریتانى ـ عیراقى ل سالا1930ز و په‌یمانا بۆرتسمۆس ل سالا 1948ز ب سه‌ركێشیا نوورى سه‌عید. كو پشتى گرێدانا ڤان هه‌ردو په‌یمانان پتر سیاسه‌تا بریتانى ل سه‌ر عیراقێ زال بوو و دووماهیئینانا ڤێ داگیركرنى تشته‌كێ مه‌زن بوو ل ده‌ف پشته‌ڤانێن ڤى شۆره‌شێ و هه‌تا نوكه‌ ب پیرۆزى سه‌حدكه‌نه‌ ئه‌نجامێن ڤى شۆره‌شى و كه‌سایه‌تیا عه‌بدولكه‌ریم قاسم.
لێ هه‌كه‌ نێرینه‌ك بهێته‌كرن ل دۆر هه‌ردو سیسته‌مێن حوكمرانیێ ل عیراقێ، هه‌ردو ئه‌رینى و نه‌رینى هه‌بووینه‌ و چ ژ وانن ته‌مام نه‌بوویه‌، بۆ نموونه‌ ل سه‌رده‌مێ شاهانه‌ دا راسته‌ عیراق یا ب هێز بوو و سه‌روه‌رى و ئارامى هه‌بوو، لێ هه‌ر د وى ده‌مى دا چینه‌كا هه‌ژار و بێ به‌هر هه‌بوویه‌ و هه‌رده‌م ل مافێن خوه‌ دگه‌ریان و وه‌لات یێ داگیر كرى بوو ژ لایێ بریتانیاڤه‌. ژ لایه‌كێ دى ڤه‌ وه‌ك شۆره‌ش ب سه‌ركه‌فتیانه‌ هاته‌ ئه‌نجامدان و وه‌لات ب هه‌موو لایه‌ناڤه‌ (ئابوورى، جڤاكى، رامیارى و ..هتد) هاته‌ گوهۆرین و عه‌بدولكه‌ریم قاسم دهێته‌ سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ و ئه‌ڤ كه‌سه‌ چه‌ندین چاكسازى و گوهۆرین كرن، لێ ل ده‌مێ كۆده‌تایا 8 شباتا 1963 ئه‌ڤ كه‌سه‌ دهێته‌ كوشتن ل سه‌ر ده‌ستێ هه‌ڤالێ خوه‌ و هه‌ڤركێ خوه‌ عه‌بدولسلام عارف و ئه‌ڤ كه‌سه‌ دهێته‌ سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ ل ڤێره‌ هه‌ڤكیشه‌ دهێته‌ گوهۆرین و ل ڤیره‌ ئه‌نجامێن شۆره‌شێ و شۆره‌ش بدووماهى دهێن! لاپه‌ره‌كێ دى بۆ مێژوویا عیراقێ ڤه‌دبیت و وه‌لات به‌ر ب هژماره‌یه‌كا كۆده‌تا هه‌ڤركى ڤه‌ دچیت.
هه‌ڤركیێن توند ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتى په‌یدابوون و هنده‌ك تشتێن نوو ل عیراقێ په‌یدابوون وه‌ك هاتنا پارتا به‌عس یا عه‌ره‌بى و پارته‌كا شۆفێنى بوو، ل دۆر چه‌ند سالان هه‌تا ل سالا 2003ز رژێما به‌عس و سیسته‌مێ دكتاتۆرى بداووى دهێن ده‌مێ ویلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكا عیراق ژ ڤى سیسته‌مى قورتالكرى و ئه‌مریكا دڤیا سیسته‌مه‌كى دیمۆكراسى یێ هه‌ڤچه‌رخ ل عیراقێ بچه‌سپینن و لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌موو به‌روڤاژى هات و د ئه‌نجام دا عیراق بوو وه‌لاته‌كێ تائیفى مه‌زهبى و به‌ر ب هه‌رفتنێ ڤه‌ دچیت و دبیته‌ ئێك ژ لاوازترین وه‌لات د جیهانێ دا و د میژوویا عیراقێ دا، دوورى (قانوون، ئارامى، ئابوورى، بێ سه‌روه‌رى و لاواز و ..هتد). و لاپه‌ره‌كێ ره‌ش ژ میژوویا كه‌ڤن و نوو یا عیراقێ هاته‌ دروستكرن. ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبیته‌ ئه‌نجامێ شۆره‌شا 14 تمۆزا 1958 ل دووڤ هزرا حه‌زین سیسته‌مێ شاهانه‌ ل عیراقێ.

مافێ گه‌ل د بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌ بنه‌مایه‌كه‌ ل دستوورێ گه‌له‌ك رێكخراوێن نیڤده‌وله‌تى هاتیه‌ نڤیسین و دۆپات ل سه‌ر هندێ دكه‌ن چ ملله‌ت هه‌بیت ل سه‌ر رویێ عه‌ردی دڤێت ئه‌و ملله‌ته‌ مافێن خوه‌ وه‌ربگریت، لێ وه‌كى دیار ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ به‌س بۆ جوانكرن و خه‌ملاندنا دستوورێ وان رێكخراوه‌ هاتینه‌ نڤیسین و گه‌له‌ك گه‌ل یان ملله‌ت نیڤا مافێن خوه‌ نه‌ وه‌رگرتینه‌ ژ وان كورد و ئاشۆری و كه‌ته‌لۆنی و ..هتد.
هه‌ر كه‌سێ ژدایكدبیت دڤێت مافێن وى كه‌سى بهێنه‌ پاراستن بێ جوداهیا د ناڤ ئاین و ئۆل و ره‌گه‌ز و ره‌نگ، هه‌ر ژ كه‌ڤندا چه‌ندین رێكخراوێن سڤیل و مافێن مرۆڤى داخواز دكه‌ن و دبێژن مافێن مرۆڤى بهێنه‌ پاراستن و ل سه‌ر هندێ دۆپات دكه‌ن مافێن گه‌لان بهێنه‌دان.
ئێك ژ وان مافان ئه‌وه‌ (مافێ گه‌ل د بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌ دا) چ ملله‌ت هه‌بیت و ل چ پارچه‌ دونیایێ بیت دڤێت چاره‌نڤیسێ خوه‌ ب ده‌نگێ خوه‌ و ب ده‌ستێ خوه‌ بریار بده‌ت. چاوا مرۆڤ پێدڤی خوارن و ڤه‌خوارن و هه‌وایه‌، وه‌سا پێدڤى ب ژیانه‌كا ئازادى و ئارامى و سه‌ربه‌ستیێ یه‌.
باشتره‌ و جوانتره‌ ئه‌ڤ مافه‌ بێ هه‌ره‌شه‌ و شه‌ڕ و روونشتنا خوین بهێندان، ئه‌ڤ چه‌نده‌ تشته‌كێ یاسایی و دستووری یه‌، دڤێت ل دووڤ وان ماده‌ بچن ئه‌وین بووینه‌ دستوور ل رێكخراوین جیهانى بۆ ئه‌نجامدانا وان مافان، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ مافه‌ بهێنه‌ نڤیسین و ببنه‌ ماده‌ د دستووری دا به‌س وه‌ك جوانى و خه‌ملان دا وان دستووران باشتره‌ بهێنه‌ لادان و ژێبرن دا جاره‌كا دى چ گه‌ل و ملله‌ت داخوازا وان جۆره‌ مافان نه‌كه‌ن.
سه‌رۆكێ ئه‌مریكا یێ به‌رێ (تۆماس وودر ویلسون) ١٤ بنه‌ما پێشكێشی كۆنگرسێ ئه‌مریكا كرن و داخوازكر كو ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بهێنه‌ جێ به‌جێكرن، ئیك ژ وان بنه‌ما دۆپات ل سه‌ر هندێ دكه‌ت (مافێ گه‌ل د بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌ دا) و ده‌مێ دبێژێت دڤێت شه‌ڕ (به‌حسی شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێكێ دكه‌ت)، بهێته‌ راوه‌ستاندن هه‌ر وه‌سا مافێ هه‌ر گه‌ل یان ملله‌ته‌ كو چاره‌نڤیسێ خوه‌ بده‌ت و تایبه‌ت ئه‌و گه‌ل ئه‌وێن ل بن ده‌ستهه‌لات و حوكمرانیا ده‌وله‌تا عوسمانى دژیان ب چه‌ندین سالان (تورك، عه‌ره‌ب، كورد، ئه‌رمه‌ن، ئاشۆرى و شه‌ركه‌س و…هتد) ئه‌و ملله‌تێن هاتینه‌ دیاركرن هه‌مى ل بن حوكمرانیا ده‌وله‌تا عوسمانى دا بوون، ئانكو چ ملله‌ت ل بن سیبه‌را ده‌وله‌تا عوسمانی بوو دڤێت چاره‌نڤیسێ خوه‌ بریار بده‌ت و تایبه‌ت پشتی شكه‌ستنا ده‌وله‌تا عوسمانی د شه‌ڕێ جیهانی یێ ئێكێ دا و ئه‌ڤ دوه‌له‌تا پارچه‌بووى.
چه‌ند ژ وان ملله‌تێن هاتینه‌ دیاركرن بریارا چاره‌نڤیسێ خوه‌دا و بوونه‌ ده‌وله‌تێن سه‌ربه‌خوه‌ وه‌ك توركیا و ئه‌رمینیا و هه‌وه‌سا ل گه‌ل دروستبوونا ٢٢ وه‌لاتێن عه‌ره‌بى وبێ كو پارچه‌بوونا ده‌وله‌تا عوسمانى د ناڤبه‌را هنده‌ك ده‌وله‌تین زلهێز یێن وى سه‌رده‌مى دا وه‌ك رۆسیا قه‌یسه‌رى و بریتانیا و فره‌نسا، هه‌ر وه‌سا ئیتالیا و یۆنان ژی داخواز ژهنده‌ك پارچێن ده‌وله‌تا عوسمانى دكر و ده‌وله‌تا عوسمانى پارچه‌ پارچه‌ بوو.
ئارمێ گه‌له‌ك شۆره‌شان د دیرۆكێ دا ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ دۆپات ل سه‌ر هندێ كریه‌ و به‌حسێ ڤی چه‌ندێ كریه‌ بۆ مافێ گه‌ل د اژا بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌، لێ ب تنى ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بۆ كورد و ئاشۆرى نه‌ هاتیه‌ درۆستكرن، ئه‌ڤ جۆره‌ مافه‌ حه‌رامه‌ بۆ وان بهێته‌ چه‌سپاندن، ده‌مێ ئه‌ڤ هه‌ردو ملله‌ته‌ داخوازا ڤى جۆره‌ مافى دكه‌ن نه‌خۆشی و ئاسته‌نگ ل به‌ر رێكا وان په‌یدا دبن.
ملله‌تێ كورد دهێته‌ هژمارتن ئێك ژ مه‌زنترین نه‌ته‌وه‌ ل جیهانێ و بێ ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربه‌خوى، ئه‌گه‌ر نێرینه‌ك ل دۆر دیرۆكا وان یا خه‌باتكه‌ر بهێته‌كرن، دێ نموونه‌یه‌كا مه‌زن ژ داخواز و شۆره‌ش و یاداشت و شه‌ڕ و سه‌رهه‌لدانا بینی و داخوازا ڤى جۆره‌ مافێ بخوه‌ كریه‌، لێ سه‌رنه‌كه‌فتینه‌ و چه‌ندین نه‌خۆشی و ده‌ربه‌ده‌ری و ئاسته‌نگ دیتینه‌ و هزاران قوربانى داینه‌ و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بسه‌رنه‌كه‌فتینه‌.
هه‌روه‌سا ئاشۆرى كه‌ڤنترین نه‌ته‌وه‌ د دیرۆكێ دا، ئه‌و ژی وه‌ك نه‌ته‌وا كورد چه‌ند نه‌خۆشی و ده‌ربه‌ده‌ری و ئاسته‌نگ دیتینه‌ و هزاران قوربانى بۆ ڤێ رێبازێ داینه‌ و نه‌ گه‌هشتینه‌ چ ئه‌نجامان و هه‌ر ل وه‌ختێ شه‌ڕێ جیهانی یا ئیكێ ب تنێ نێزیكی ٧٥٠٠٠ هزار كه‌س بووینه‌ قوربانی و بێ ئه‌نجام و ده‌مێ داخوازا مافێن خوه‌ دكه‌ن باجا وێ داخوازێ دده‌ن.
ئه‌رێ ئه‌گه‌ر قانوونه‌ك هه‌بیت ((خوین ریشتن به‌رامبه‌ر ده‌وله‌ت بوون)) كورد و ئاشۆرى تێرا چه‌ند ده‌وله‌تان خوین داینه‌؟ و نه‌ بووینه‌ ده‌وله‌ت و نه‌گه‌هشتنه‌ ئارمانجێن خوه‌. نڤیسه‌رێ ڤێ گۆتارێ گۆتارك ل ژماره‌یا ١٧٠١ ل رۆژناما ئه‌ڤرۆ ل رۆژا ٢/٨/٢٠١٥ به‌لاڤكربوو ب ناڤێ (خوینرشتن وجینۆساید ل به‌رامبه‌ر ده‌وله‌تبوون)، ئه‌ڤ گۆتاره‌ جۆره‌ خواندنه‌كا به‌راوردیه‌ ئاماژه‌ بدروستبوونا ده‌وله‌تێ دكه‌ت و دروستبوونا ده‌وله‌ت ل سه‌ر بنیاته‌كێ خوینرشتن، لێ د ڤێ چه‌ندێ ژی كورد و ئاشۆریان مفا ژخوینا خوه‌ نه‌ كرینه‌، به‌روڤاژی جوهی (یه‌هۆد) و ئه‌رمه‌ن ده‌مێ جینۆسایدێن وان دبینه‌ وه‌ك پره‌ك یان رێكه‌ك بۆ دروستبوونا ده‌وله‌تا وان. ئه‌رێ ده‌مێ هنده‌ك ملله‌ت و چاره‌نڤیسێ خوه‌ بریاردده‌ن و هنده‌ك نه‌ جێوازیه‌ك د ناڤبه‌را وان ملله‌تان دا هه‌یه‌؟ یان جێوازى دخوینا ملله‌تان دا هه‌یه‌؟ ئه‌رێ خوینا هه‌ردو نه‌ته‌وێن كورد و ئاشۆریا ته‌عله‌ ژبه‌ر هندێ نابنه‌ ده‌وله‌ت و ناگه‌هنه‌ ئارمانجێن خوه‌؟
یان بنه‌ما (مافێ گه‌ل بۆ بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌)، بنه‌مایه‌كێ دروست و راسته‌قینه‌ بیت بلا بۆ هه‌مى ملله‌تان و بێ جوداهی بلا بنه‌مایه‌كێ دروست بیت یان بلا بهێته‌ ژێبرن! و هه‌ردو ملله‌تێن كورد و ئاشۆری ژی دڤێت بگه‌هنه‌ مافێن خوه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ مافه‌ به‌س تشته‌كێ وه‌ختى بیت یان به‌س وه‌ك نڤیسین بیت و بۆ خه‌ملاندن و ته‌مامكرنا وان ماده‌ێین دستووری دا، بلا ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بهێته‌لادان ژ هه‌مى مادێن دستووری ل هه‌ر جهه‌كێ هاتیه‌ نڤیسین و دیاركرن.
به‌رى چه‌ند رۆژان راپرسینه‌ك یان ریفراندۆم یان وه‌ك گشتپرسیه‌ك د ناڤ خه‌لكێ كوردستانێ دا دروستبوو و خه‌لكى ده‌نگدانه‌ك كر (به‌لێ) بۆ سه‌ربه‌خوه‌یا كوردستانێ یان (نه‌خێر) لێ ده‌نگ و ئیرادا گه‌ل هه‌رده‌م یێ ب هێزه‌، ئه‌گه‌ر به‌حسێ ژیانه‌كا پر ئاشتی و ئازادی و ماف بیت و خه‌لكێ كوردستانێ ب هه‌مى پێكهاتێن خوه‌ڤه‌ پشكدراى د ڤێ گشتپرسیێ دا كر و ب رێژا (٩٢%) ئه‌نجام به‌لێ بوو، لێ ده‌وله‌تێن هه‌رێمی و جیهانى ل به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ راوه‌ستیان و ب هیچ ره‌نگه‌كێ د گه‌ل ڤێ چه‌ندێ نه‌بوون و هه‌روه‌سا نه‌ یاسای به‌رامبه‌ر خه‌لكێ كوردستانێ بكارئینا و هه‌مى دژاتیا خوه‌ دیاركر، باشه‌ كا ئه‌و ماف ئه‌وێ دبێژیت (مافێ گه‌ل د بریاردانا چاره‌نڤیسێ خوه‌ دا) بۆ زانین د ڤى سه‌رده‌مى دا جیهان، به‌حس به‌حسا سیسته‌مێ دیمۆكراسیه‌تێ یه‌ و به‌حسێ ژیانا ئارام و سه‌ربه‌ستی و ئازادی دكه‌ن وداخوازا وه‌رگرتنا مافێن مرۆڤی یه‌.
هه‌روه‌سا پشتی پێنچ هه‌تا شه‌ش رۆژان هه‌ر وه‌ك گشتپرسیا كوردستانێ ل(هه‌رێما كه‌ته‌لۆنیا) ل وه‌لاتێ ئیسپانیا كر و ده‌مێ كه‌ته‌لۆنى قه‌ستا سندۆقێن ده‌نگدانێ كرن و هێزێن ئێمناهیێ و پۆلیسێن ئیسپانیا دژاتیا ئیرادا خه‌لكێ كه‌ته‌لۆنیا دكر و ب هێز دژی ده‌نگده‌ران راوه‌ستیان.
باشه‌ بۆچوونا وان وه‌لاتێن دیمۆكراسی تێپه‌رین و به‌حسێ مافێن مرۆڤی دكه‌ن ل به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندی چیه‌ و چاوایه‌؟، جیهان سه‌رده‌مێ سه‌رمایه‌دارى و رۆناكیێ ده‌ربازدبیت، لێ هه‌تا نوكه‌ جیهان د سیسته‌مێ دیمۆكراسیه‌تى یا دروست جێ به‌جێ ناكه‌ت و خه‌لك یان ملله‌ت ده‌مێ داخوازا مافێن خوه‌ دكه‌ن ب رێیێن توند و دكتاتۆری دژاتیا ئیرادا خه‌لكی دكه‌ن و پێگری وان بنه‌مایا ناكه‌ن دشیان دایه‌ بێژین هزرا جیهانێ به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ د سه‌رده‌مێ دیرۆكا كه‌ڤن و چه‌رخین ناڤین دا ده‌رباس دبن.

چریسكا شۆره‌شا یاسه‌مین یا بهارا عه‌ره‌بى ژ وه‌لاتێ تونسێ هه‌ل دا، ئه‌و ژى ده‌مێ لاوێ تونسى (محه‌مه‌د البوعه‌زیزى) ئاگر به‌ردایه‌ خوه‌، هوسا نیشتمانێ عه‌ره‌بى (الوگن العربى) دڤیا ل هنده‌ك وه‌لاتێن عه‌ره‌بى كراسێ خوه‌ بگهۆریت، ئه‌ڤجا سیسته‌مێ حوكمرانیێ ل هنده‌ك وه‌لاتان هاته‌ گهۆرین و ل هنده‌كێن دى سیسته‌م نه‌هاته‌ گهۆرین و وه‌لات به‌ره‌ف هه‌ڤركیاڤه‌ چوو.
سووریا ئَێك ژ وان وه‌لاتان بوو دڤیا سیسته‌م بهێته‌ گهۆرین، لێ به‌روڤاژى وه‌لات به‌ره‌ف بارودوخێن خراب ڤه‌ چوو، هه‌روه‌سا مایتێكرنێن هه‌رێمى و نیڤده‌وله‌تى لێ هاتنه‌ كرن و تا نوكه‌. ل ڤێره‌ جهێ پرسیارێ یه‌، ئه‌و چی یه‌ ل سووریا روو دده‌ت؟ ئه‌رێ (سه‌رهه‌لدانه‌، كۆده‌تایه‌، شه‌رێ ناڤخۆیی یه‌، شۆره‌شه‌ یان تشته‌ك یان زاراڤه‌كێ دیتر د سیاسه‌تێ دا په‌یدابوو و دێ د مێژوویێ دا تۆمار بیت؟).
ئه‌گه‌ر ته‌ماشه‌ د وان زاراڤێن نوكه‌ دا هاتینه‌ دیاركرن بهێته‌ كرن نه‌ژلایێ مێژوویى و نه‌ ب فه‌لسه‌فه‌تا وان زاراڤا ڤه‌ چ ژ وان زاراڤا بارودوخێ سووریا نا گونجیت و ناده‌نه‌ وه‌سفكرن، كێشا سووریا پتر یا هه‌ستیاره‌ (حساسه‌) و درێژتره‌ ژ كێشێن وه‌لاتێن دیتر، كێشه‌ نه‌ ب تنێ ناڤخۆیى یه‌ و ژ هندى چوویه‌ ده‌ر، به‌لكو ده‌ره‌كى وه‌ك و هه‌رێمى و نیڤده‌وله‌تى ژى مایتێكرنێ تێدا دكه‌ن، د ناڤخۆیا سووریا چه‌ند لایه‌نێن سیاسى دیار بوون، هه‌روه‌سا چه‌ند به‌ره‌یێن له‌شكرى په‌یدابوون وه‌ك سوپایێ سوورى و سوپایێ ئازاد یێ ئۆپۆزسیۆنێ و شه‌ره‌ڤانێن كورد و چه‌ند هێزێن دی وه‌ك شه‌ره‌ڤانێن ئاشوورى و سوتور و یێن ئاشوورى و .. هتد، بێ كو رێكخستنێن تیرۆرستى بهێنه‌ ژبیركرن، وه‌ك داعش و به‌ره‌یێ نه‌سره‌ (جبهه‌ النصره‌) و هه‌ر ئێك ژ وان لایه‌نا پشته‌ڤانیا خوه‌ ژ لایه‌نه‌كى وه‌ردگریت.
چه‌ند بزاڤ هاتنه‌ كرن و چه‌ند په‌یمان هاتنه‌ گرێدان، داكو پرسا سووریێ ب دووماهیك بینن، لێ هه‌مى دبێ ئه‌نجام بوون. هه‌ڤركیا ناڤخۆیى و هه‌رێمى و نیڤده‌وله‌تى ل سووریا یا به‌رده‌وامه‌، رۆسیا پالپشتیا سوپایێ سوورى و شه‌ره‌ڤانێن كورد دكه‌ت، لێ ئه‌ڤ هه‌ردو هێزه‌ دژاتیا ئێكودو دكه‌ن، په‌یمان د ناڤبه‌را رۆسیا و توركیا دا دروست بوو، لێ توركیا دژاتیا وان هه‌ردو هێزان دكه‌ت ئه‌وێن پالپشتیا خوه‌ ژ رۆسیا وه‌ردگرن، باشه‌ ئه‌ڤه‌ چ جۆره‌ هه‌ڤالینى و نێزیكبوونه‌ د ناڤبه‌را رۆسیا و توركیا دا چێ بووى؟، (هه‌ڤالێ منه‌ لێ دژاتیا وى دكه‌ت ئه‌وێ ئه‌ز پالپشتیا وى دكه‌م)!!
سوپایێ سوورى و سوپایێ ئازاد یێ ئۆپۆزسیۆنێ و شه‌ره‌ڤانێن كورد دژاتیا داعش دكه‌ن، لێ ئه‌و هه‌ر سێكه‌ به‌رامبه‌ر ئێكودو رادوه‌ستن، ئه‌و چی یه‌ ئه‌وا ل سووریا روو دده‌ت و گه‌له‌گ نه‌ یا رۆهن و دیاره‌ كه‌سێ نزانیت سه‌رێ وه‌ریسى ل كیڤه‌یه‌ و كانیك یا شێلی یه‌، لێ كه‌س نزانیت ل كیڤه‌ یا شێلی یه‌.

هنده‌ك جاران هنده‌ك روودان دروست دبن كو وان روودانان دو ئه‌نجام هه‌نه‌، ئه‌و ژى ئه‌نجامێن (نێزیك و دوور). ئه‌نجامێن نێزیك د وه‌ختێ روودانێ دا دیار دبن و ئه‌نجامێن دوور ده‌مه‌ك ده‌رباز دبیت هه‌تا په‌یدا بن. هه‌روه‌كو د روودانا كۆده‌تایا توركیا دا چێ بوویه‌.
به‌رى چه‌ند رۆژان كۆده‌تایه‌كا له‌شكرى ل وه‌لاتێ توركیا روو دا ئه‌و ژى ده‌مێ پشكه‌ك ژ له‌شكرێ توركیا ب كۆده‌تا له‌شكرى رابووین و دڤیان دووماهیكه‌كێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌ردۆغان و پارتا وى (داد و گه‌شه‌پێدان)ێ، بدانن، تا راده‌كێ ئه‌ڤ كۆده‌تایه‌ یا سه‌ركه‌فتى بوو، لێ پشتى ده‌مه‌كێ هه‌ری كێم هه‌ڤكێش (معادله‌) هاته‌ گهۆرین و ئه‌ردۆغان شیا دووماهیكه‌كێ بۆ وێ كۆده‌تایێ بدانیت و ئاگرێ وێ ڤه‌مرینیت.
و ئه‌ڤ كۆده‌تایه‌ ژى دو جۆره‌ ئه‌نجام هه‌بووینه‌ (نێزیك و دوور)، ده‌مێ ئه‌ردۆغان شیاى ڤێ كۆده‌تایێ بشكێنیت و به‌رده‌وامى دایه‌ ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ ل وه‌لاتێ توركیا و پاشان رادبیت ب لادانا (تعزیلات) د ناڤ فه‌رمانبه‌رێن خوه‌ دا د وارێ له‌شكرى دا و د هه‌مى پلێن له‌شكرى دا، هه‌روه‌سا چه‌ند دادوه‌ر و مامۆستا و گه‌له‌ك فه‌رماندێن دیتر لادان د هه‌مى واران دا، ئه‌و لادانێن ئه‌ردۆغان پێ رابووى دهێنه‌ هژمارتن ژ ئه‌نجامێن نێزیك.
پشتى ئه‌ردۆغانى ئه‌ڤ لادانه‌ كرین ل سه‌رانسه‌رى توركیا ل ڤێره‌ ژینگه‌هه‌كا ئۆپۆزسیۆنێ ب خوه‌ دروست كر ژ وان فه‌رمانبه‌رێن هاتینه‌ لادان ل سه‌ر پۆستێن وان و بێ كو بهێته‌ ژبیركرن ژبلى وان ئه‌وێن هاتینه‌ لادان ئۆپۆزسیۆنه‌كا بهێز هه‌یه‌ ل توركیا، ئه‌ڤ چه‌نده‌ ب دروستكرنا ڤێ ئۆپۆزسیۆنێ دهێته‌ هژمارتن ژ ئه‌نجامێن دوور، چونكو ئه‌ڤ كه‌سه‌ ناراوه‌ستن دێ گه‌له‌ك ئاسته‌نگان ئێخنه‌ د رێكا حوكمرانیا ئه‌ردۆغانى دا و دێ هه‌ول و بزاڤان كه‌ن خوه‌ ژ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌ردۆغانى قورتال بكه‌ن و دێ بزاڤێ كه‌ن كو ئه‌ردۆغان و پارتا وى ژحوكمرانیا توركیا لاده‌ن، هه‌ر كاره‌كى كارڤه‌دانه‌كا هه‌ى (لكل فعل رد فعل).
بۆ دیاربوونا ئه‌نجامێن دوور نه‌ یا دیاره‌، لێ ده‌مێ ئه‌ڤ ئۆپۆزسیۆنه‌ هه‌ول و بزاڤا بكه‌ن دێ چ ئه‌نجام دیار بن یان ئه‌ردۆغان دێ شێت خوه‌ ل به‌ر و بایێ ئۆپۆزسیۆنێ گریت یان دێ بیته‌ قوربانى ئارمانجا وان.
نوكه‌ ئه‌و بێ ده‌نگیا ل توركیا دێ شێین بێژین بێ ده‌نگیا به‌رى باهوزێ یه‌ (هدو‌و الژی یسبق العاصفه‌) و ئۆپۆزسیۆن كار دكه‌ت بۆ دیتنا دووماهیكه‌كێ بۆ ده‌ستهه‌لاتا ئه‌ردۆغانی یان ئه‌ردۆغان شیا بارودوخی به‌ر ب ئارامیێ ببه‌ت.
Lwrencehistorian@yahoo.com

له‌شكرێ توركیا هه‌رده‌م به‌لانسا خوه‌ هه‌بوو و هه‌لویست ل ڤى وه‌لاتى د ڤه‌بڕى بوون، شیا گوهۆرینا سیسته‌م و دستووران ل توركیا بكه‌ت، ب رێیا كۆده‌تایێن سه‌ربازى ل سه‌رده‌مێن رابورى، هه‌كه‌ دوور نه‌چین ل سالێن (1960، 1971، 1980، 1997 و..هتد). توركیا وه‌كو وه‌لاتێ كۆده‌تایێن سه‌ربازى، ئه‌ڤێ جارێ ژى كۆده‌تایه‌كا سه‌ربازى ب خوه‌ڤه‌گرت، به‌لێ یێ به‌رسنگگرتنێ بوو، ل ده‌مێ پشكه‌كێ ژ له‌شكرێ توركى بریارا كۆده‌تایێ ل سه‌ر ئاردۆغان و حزبێ كرى، رابوون دابه‌زینا سه‌ربازان كرن ب رێیا ئاسمانى و پیاده‌ ل ئه‌نقه‌ره‌ و ئیستانبۆل و ده‌سته‌سه‌ركرنا چه‌ندین جه و ئاڤاهیێن تایبه‌ت و ئه‌ركێ نه‌چاركرنا بێژه‌را كه‌نالێ فه‌رمى ل توركیا كو گۆتارا كۆده‌تاچیان بخوینیت، ب روویه‌كێ ب ترس و نیشانێن نه‌ئارامبوونێ ل سه‌ر سه‌روچاڤێن وێ د ئاشكرا دیار بوون، نه‌خاسمه‌ پشتى هینگى كو هاتیه‌ قورتالكرن، دلره‌حه‌تیا خوه‌ ده‌ربرى و حوكمێن عورفى ل وه‌لاتى هاتیه‌ راگه‌هاندن.
ل وان ده‌مان جیهانێ هزر كر كو سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتا توركیا كه‌فته‌ ده‌ستێن له‌شكرێ توركى، كا چاوا رژێمێن پێشین ژى كه‌فتبوونه‌ ده‌ست وان. به‌لێ گه‌لێ توركیا بۆچوونه‌كا دیتر هه‌بوو ب تایبه‌ت پشتى په‌یوه‌ندیا ته‌له‌فۆنى یا سه‌رۆكێ ده‌وله‌تێ (ره‌جه‌ب ته‌یب ئاردۆغان) ل ده‌مێ ب رێیا سكایپى په‌یڤى و داخوازا گه‌ل و لایه‌نگیرێن خوه‌ كرى كو بكه‌ڤنه‌ سه‌ر جاده‌یان و خوه‌نیشادانان ل دژى كۆده‌تا و كۆده‌تاچیان بكه‌ن، بڕێن مه‌زن ژ وه‌لاتیێن تورك خڕڤه‌بوونه‌ سه‌ر جاددان و گه‌لێ توركى بریارا خوه‌گرتنێ ب سه‌رۆكێ خوه‌ ئه‌ردوغانى ڤه‌ دان و ئێدى به‌رگرى ژ شه‌رعیه‌تا وه‌لاتى و ئیراده‌تا ملله‌تێ تورك ل سه‌ر چه‌كێ كۆده‌تاچیان بوو.
ئه‌ڤ كۆده‌تایه‌ په‌یامه‌ك بوو ژ فیداكار و تاگیرێن ئاردۆغان ئاراسته‌كری بوو ژبۆ له‌شكرێ توركى بۆ رووبه‌ره‌كێ دوور و درێژ كو ئێدى چ كۆده‌تا نه‌رابن و دووباره‌ نه‌بنه‌ڤه‌ ل سه‌ر ئاردۆغان و حزبا وى، بۆ زانین ئه‌ڤه‌ نه‌جارا ئێكێ یه‌ كۆده‌تا ل سه‌رده‌مێ ئاردۆغان شكه‌ستنێ بده‌ستڤه‌ دئینیت. به‌لێ ل ڤێره‌ نیڤشكێ بابه‌تى و دیتنا بوویه‌ران گه‌له‌ك پرسیاران دئینیته‌ پێش، یا ئێكێ ئه‌رێ ئه‌ڤ كۆده‌تایه‌ یا راست بوو؟ كو ل دووماهیێ ئه‌ردۆغان شیا كۆنترۆلێ ل سه‌ر ئاگرێ كۆده‌تایێ بكه‌ت سه‌ره‌راى هه‌لبوونا چریسكا وێ یا ب هێز یانژى هنده‌ك تشتێن دیتر ل پشت په‌ردێ دڤه‌شارتینه‌؟، چو ئه‌ڤ لایه‌نه‌ یان یێ دیتر شیا ناڤێ خوه‌ و حزبا ل جه‌م خه‌لكى بلند بكه‌ت ل پێشچاڤێن گه‌لێ خوه‌ و یێن ڤێ جیهانێ. هه‌ر وه‌سا توركیا وه‌لاتێ عه‌سكه‌رتار ل سه‌ر بنیاتێن سه‌ربازى ئاڤاكریه‌ هه‌ر ژ ده‌وله‌تا ئوسمانى یا ئنكیشارى هه‌ر وه‌سا ل سه‌رده‌مێ ئه‌تاتۆركى رۆلێ له‌شكرى یێ به‌رزبوو و خوه‌دى چه‌ندین سه‌ربۆر و كۆده‌تایان بوو، به‌لێ پشتى هاتنا (ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان) هه‌مى بزاڤێن كۆده‌تاچیان شكه‌ستن و له‌شكرێ توركى نه‌ ل وى ئاستى ده‌ركه‌فت یێ جیهانێ هرز بۆ دكر. ئه‌رێ رۆلێ له‌شكرى ل كێمیێ نه‌دا؟ ئه‌رێ هه‌مى بزاڤێن كۆده‌تایان ل دژى ئه‌ردۆغان شكه‌ستین هه‌تا ئێكا دیتر، پشتى كو ده‌نگ ل جیهانێ ڤه‌داى و ئه‌ردۆغان بوویه‌ قاره‌مانه‌كێ نه‌ته‌وى و رۆحى یێ توركان.
و/ ئه‌ڤرۆ

رۆژهه‌لاتا ناڤین لاندكا مرۆڤایێ و وه‌لاتێ شارستانیانه‌ و ئه‌و مالا كه‌ڤنار (البیت العتیق) تێدا یه‌ كو د پرتووكا پیرۆزا دا ئاماژه‌ پێ كریه‌ و ب به‌حشتا عه‌دن دهێته‌ ناسین. ل ده‌مێ شه‌رێ جیهانی یێ ئێكێ 1914 – 1918ز هاتیه‌ روودان، هنده‌ك پارچه‌یێن مه‌زن ژ ڤێ ده‌ڤه‌رێ بوون كه‌فتبوونه‌ ل ژێر ده‌سهه‌لاتا ده‌وله‌تا ئۆسمانی. كو ببوو گۆره‌پانه‌كا شه‌ری، كو ئه‌ڤ جیهانه‌ پارڤه‌كربوو دو پشكان ئه‌و ژی ئێك هه‌ڤپه‌یمان بوون (بریتانیا و فره‌نسا و رۆسیا قه‌یسه‌ری) یا دی ژی به‌ره‌یێ میحوه‌ر بوو كو (ئه‌لمانیا و ده‌وله‌تا ئۆسمانی و نه‌مسا و مه‌جه‌ر) ب خوه‌ڤه‌ گرتبوون. ل ده‌می ناڤا شه‌رێ جیهانی یێ ئێكی هه‌ڤپه‌یمانان بزاڤ كرن كو ده‌وله‌تا ئۆسمانی ژێكژێك بكه‌ن و برۆخینن ب رێكێن كریارێن نهێنی و دیپلۆماسی. له‌ورا رێككه‌تنافما سایكس پیكۆ هاته‌ گرێدان ل 16 ی مایۆ 1916 د ناڤبه‌را دیپلۆماسیێ بریتانی مارك سایكس و دپیلۆماتكارێ فره‌نسی جۆرج بیگۆ ب باوه‌ریا كه‌سێ رۆسی سیرجی سازانۆف، ئه‌وبوو هاتیه‌ ناسین ب رێككه‌فتنا (سایكس پیكۆ) یانژی (سایكس پیكۆ سازانۆف). دیرۆكناسێ عیراقی فازل حسێن د پرتووكا خوه‌ یا (المشكله‌ الموصل) دا دیاردكه‌ت كو پشكا مه‌زن ژ سووریێ و پشكه‌ك ژ باشۆرێ ئه‌نازۆل و ویلایه‌تا مووسلێ به‌هرا فره‌نسا دكه‌ڤیت، بۆ زانین بریتانیا پشتی ده‌مه‌كی شیا ویلایه‌تا مووسل ژ فره‌نسا وه‌ربگریت ب رێكێن سیاسی، ئێدی به‌هرا بریتانیا پشكا باشۆر ژ سووریێ و پشكا باشۆر ژ عیراقێ (ویلایه‌تێن به‌غدا و به‌سڕا) ب به‌ركه‌فت، هه‌ر وه‌سا ژی حه‌یفا و عه‌كه‌ بوو به‌هرا رۆسیا قه‌یسه‌ڕی هینگی ژی ویلایه‌تێن ئه‌رمینی و رۆژهه‌لاتا ئه‌نادۆل بوو. به‌لێ پا هه‌ر ب له‌ز رۆسیا خوه‌ ژ ده‌ڤه‌رێ ڤه‌كێشا ژ ئه‌گه‌را شۆره‌شا (به‌لشفی) ل سالا 1917 و پشتی ئه‌ڤێ شۆره‌شێ كاغه‌زێن نهێنی یێن رێككه‌فتنا سایكس پیكۆ هاتنه‌ ئاشكرابوون.
ئه‌ڤرۆ ئه‌ڤ رێككه‌فتنه‌ گه‌هشته‌ سه‌د سالیا خوه‌، واته‌ چه‌رخه‌ك ب سه‌ر ڤێ رێككه‌فتنێ دا بۆری كو ده‌وله‌تا ئۆسمانی پووچ كربوو و چه‌ندین ویلایه‌تێن گه‌نج هاتنه‌ دانان و هنده‌ك سنۆرێن نوو بۆ رۆژهه‌لاتا ناڤین هاتنه‌ دانان. به‌لێ نها ئه‌و سنۆرێن د وێ رێككه‌فتنێ دا هاتینه‌ دانانان هاتینه‌ گوهۆرین و ده‌مێ وێ ب سه‌ر ڤه‌چوویه‌ و هنده‌ك سنۆرێن دیتر هاتینه‌ كێشان ژ لایێ رێكخراوا دهێته‌ ناسین ب (رێكخستنا ده‌وله‌تا ئیسلامی ل عیراق وشامێ) كو كونترۆلێ ل سه‌ر هنده‌ك پارچێن عیراقێ و سووریێ دكه‌ت. ل ژێر وان بارودۆخێن نها ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا دچن ژ زۆریا شه‌ڕ و شه‌ماته‌ و گوهۆرینان، هه‌ر وه‌سا ل گه‌ل چوونا ڤێ رێككه‌فتنێ د ناڤ بیرهاتنا سه‌دسالیا خوه‌ دا، چه‌ندین پرسیار ل سه‌ر جادا ره‌وشه‌نبیری دا دهێنه‌ پێش، ئه‌رێ ئه‌ڤ ده‌ڤه‌رێ دێ چو سنۆرێن نوو بۆ هێنه‌ دانان؟ یان دێ هنده‌ك وه‌لاتێن نوو هێنه‌ دامه‌زارندن؟
هه‌ر وسا ژی نڤیسه‌رێ بریتانی رۆبه‌رت فیسل د گۆتاره‌كا خوه‌ دا دیاردكه‌ت ب گۆر رێككه‌فتنا سایكس پیكۆ ب دووماهی هاتیه‌ و ده‌ڤه‌ر دێ هێته‌ پارچه‌كرن ژ لایێ جیهادیان ڤه‌ و فیسك دیار دكه‌ت كو نه‌خشه‌یا نوو یا رۆژهه‌لاتا ناڤین هاتیه‌ دانان و نه‌خشه‌كێشان ژ لایێ رێكخراوا تیرۆری ڤه‌ و نه‌ك نیمه‌چه‌یا سایكس پیكۆ ب كۆنترۆلكرنا خوه‌ ل سه‌ر پارچێن رۆژهه‌لاتا ناڤین ل عیراق و سووریێ و لیبیا. ده‌وله‌تا ئۆسمانی هاتیه‌ ژێكژێككرن ل گۆر رێككه‌فتنا سایكس پیكۆ و هنده‌ك ده‌وله‌تێن نوو ژدایكبووینه‌ وه‌كو عیراقێ و سووریێ و لوبنان و پشتی كێمتر ژ چه‌رخه‌كی ئه‌و سنۆر هاتنه‌ دابه‌زین یێن ژ لایێ فره‌نسا و بریتانیا ڤه‌ هاتینه‌ دانان و نها ژی سایكس پیكۆ دچیته‌ د چه‌رخه‌كێ تمام دا به‌لێ ئه‌رێ ده‌ڤه‌ر دێ چو پارڤه‌كرنێن نوو ب خوه‌ گۆیت؟ بۆ زانین ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین ب ناڤ نه‌خۆشترین دۆخان دا دبۆریت، ئاژاوه‌ و گوهۆرینا حوكمه‌تانه‌، زێده‌بوونا كریارێت تیرۆری، مایتێكرنێن هه‌رێماتیك و ده‌ولی، ئه‌رێ چو نه‌خشه‌یێن ڤه‌شارتی نینن بۆ نه‌خشه‌كرنا نه‌خشه‌كا نوو بۆ ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین یانژی ده‌ڤه‌ر دێ وه‌كو خوه‌ زڤریت و ب تنێ پرسگرێك ده‌مه‌ كا دێ چ لێ هێت.
و/ ئه‌ڤرۆ

سه‌روه‌ریا وه‌لاتی گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌یه‌ بوَ هه‌ر وه‌لاته‌كی، دڤێت هه‌ر وه‌لاته‌ك پاراستنا سه‌روه‌ریا خوه‌ بكه‌ت ، ب سه‌روه‌ریا وه‌لاتی، وه‌لات برێز دكه‌ڤیت و رێز و سه‌نگه‌ك بو وی وه‌لاتی دهێته‌ دانان یێ كو پاراستنا سه‌روه‌ریاخوه‌ بكه‌ت.
ب چ شێوه‌ بیت وه‌لات پێدڤیه‌ سه‌روه‌ریا خوه‌ پارێزیت ،لێ ئه‌ف تشته‌ لده‌ف هنده‌ك وه‌لاتان نه‌ مایه‌ و وه‌لات هاتیه‌ فروَتن بوَ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ وسه‌روه‌ریا وه‌لاتی لده‌ف وان نه‌ یا گرنگه‌، و یێن بووینه‌ وه‌ك یاریه‌ك د ده‌ستێن هنده‌ك وه‌لاتێن دن دا، لێ به‌روَڤاژی هنده‌ك دێ خوه‌ ئێخنه‌ د كاره‌ساتان دا لسه‌ر خاترا پاراستنا سه‌روه‌ریا وه‌لاتێن خوه‌.
ل سپێده‌یا 24/11/2015 فروَكا توركی یا شه‌ری ژجوَرێ (اف 16 ) شیا فروَكه‌كا روسی یا شه‌ری ژجوَرێ (اس 24) بئێخیت ل سه‌ر سنوورێ( توركیا – سوریا ) لوی ده‌می فروَكا روسی راببوو ب بوَمبه‌بارانكرنا باره‌گایێن داعش لسوریێ و نێزیكی سنوورێن توركیا، ل دووف ئاژانسا توركی كو ئه‌ڤ فروَكه‌ رابوویه‌ ب به‌زاندنا سه‌روه‌ریا ئاسمانێ توركیا و لێ ئاژانسا روسی ئه‌ڤ چه‌نده‌ ره‌ت دكر.
روودانا ئێخستنا ڤێ فروَكا روسی ده‌نگڤه‌دانه‌ك ل جیهانێ دا و هه‌روه‌سا دبیته‌ جهێ مه‌ترسیێ لده‌ف توركیا و هه‌تا داخازا ژ(رێكخراوا ناتوَ ) بوَ دیاركرنا ئه‌گه‌رێ ئێخستنا ڤی فروَكێ، لێ پرسیارا جیهانێ لسه‌ر ڤێ روودانێ ئه‌و بوو كو كا روسیا دێ چاوا سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل توركیا كه‌ت و دێ چاوا ڤێ روودانێ هه‌لسه‌نگینیت.
مه‌ره‌م ژنموونا ئێخستنا فروَكا روسی ژلایێ توركیا ڤه‌ ئه‌وبوو كو سه‌روه‌ریا توركیا چه‌ند یا گرنگه‌ هه‌تا گه‌هشتیه‌ وی راده‌ی كو فروَكا روسی بێخیت، بوَ زانین روسیا ئێك ژ مه‌زنترین وه‌لاته‌ لجیهانێ و سه‌ركێشیا جه‌مسه‌ره‌كی دكه‌ت، توركیا خوه‌ ئێخسنه‌ دته‌نگاڤیاندا لسه‌ر خاترا سه‌روه‌ریا وه‌لاتێ خوه‌.
لێ به‌روَڤاژی ڤێ چه‌ندێ هه‌موویێ سه‌روه‌ریا وه‌لاتی ل وه‌لاتێ عیراقێ دا نینه‌ و نه‌ یا گرنگه‌ چه‌ند به‌زاندن ل سه‌ر ئه‌سمانێ وێ بهێته‌ كرن یان ئاخا وان بهێته‌ داگیركرن تشته‌كێ نورماله‌ چنكو سه‌ركێشیا وه‌لاتێ عیراقێ مژوولی هنده‌ك تشتێن دنن.
پارچه‌كا مه‌زن ژئاخا عیراقێ كه‌فتیه‌ دبن كونترولا (رێكخستنا داعش)، و چه‌ند جاران فروكێن له‌شكه‌ری یێن توركیا رابووینه‌ ب به‌زاندنا ئاسمانێ عێراقێ و بوَمبه‌بارانكرنا جهێن (په‌كه‌كێ ) ل ده‌ڤه‌رێن سنووری وه‌ك (چیایێ قه‌ندیلێ) و (چیایێ مه‌تینا) و گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن دی هه‌تا زه‌ره‌ر دگه‌هشته‌ ئاكنجیێن وان ده‌ڤه‌را ن، چه‌ند جاران سوپایێن ئیرانێ رابوینه‌ ب توَپ بارانكرنا ده‌ڤه‌رێن سنووری ل(سیده‌كان و چوَمان وهتد.. . )،هه‌روه‌سا لڤێ دووماهیكێ ل روَژا بیرهاتنێن (الاربعینیه‌ حسین)ملیونه‌ها شیعه‌یان قه‌ستا عێراقێ كرن و نزیكی نیف ملیوَن (ئه‌فغانی و ئیرانی) هاتنه‌ ناڤ عه‌ردێ عێراقێ بیێ كو ڤیزا عێراقی وه‌ربگرن ئانكو بشێوه‌یه‌كێ نه‌ یاسایی، ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌موو ژنه‌بوونا سه‌روه‌ریا وه‌لاتێ عیراقێ دهێت.
بێ كو ژبیركرنا هاتنا له‌شكه‌رێ توركی ل سه‌ر ئاخا عیراقێ و تایبه‌ت ل ده‌وروبه‌رێن موسل، لێ ئه‌ڤ هێزه‌ ماوه‌یه‌كێ درێژه‌ ل سه‌ر ئاخا عێراقێ و تشتێ سه‌رنج راكێش ئه‌وبوو كو سه‌روَك وه‌زیرێ عێراقێ (حه‌یده‌ر عه‌بادی ) چ پیزانین ل سه‌ر وی له‌شكه‌رێ توركی ل عێراقێ نه‌بوو وئه‌ڤ له‌شكه‌ره‌ ژچه‌ند شیره‌تكارێن له‌شكه‌ری پێك هاتبوون، چه‌ندا مه‌زنه‌ هێزه‌كا بیانی ل سه‌ر ئاخا ته‌ بیت و ته‌ چ پێزانین ل سه‌ر نه‌بن. كا ئه‌و سه‌روه‌ریا عێراقێ یاكو عێراق بداگیركرنا وه‌لاتان رادبوو وه‌ك داگیركرنا كوێتێ ئانكو (شه‌رێ كه‌نداڤی یێ دووێ ) ل 1990ز وهه‌روه‌سا گشت ده‌وله‌تێن جیهانێ سه‌نگه‌ك بوَ عێراقێ ددانا لی به‌روَڤاژی نوكه‌ ئه‌ڤ سه‌نگه‌ لێ نه‌ مایه‌ ئه‌و ژی ژبه‌ر كو سه‌ركردێن عێراقا نوو چ گرنگیێ ب سه‌روه‌ریا عێراقێ ناده‌ن و ب ڤی ره‌نگی ئه‌ڤ بوویه‌ چاهێرا هێزێن ناڤده‌وله‌تی و توركیا ژ هه‌موویان نێزیكتره‌ و هه‌ر گوهۆڕینه‌كا ل عێراقێ روو بده‌ت وێ ئێكسه‌ر باندۆرا خوه‌ ل سه‌ر ره‌وشا ئێمانهیی و ئێكگرتنا ئاخا توركیا هه‌بیت و ئه‌ڤجا توركیا ژبه‌ر گه‌فێن ڤاڵا یێن حكومه‌تا عێراقێ ب ساناهی هێزێن خوه‌ ژێ ڤه‌ناكێشیت چنكو په‌یوه‌ندی یا ب سه‌روه‌ریا ئاخا توركیا.
وه‌لاتێ عیراقێ بویه‌ وه‌ك یاریه‌ك دده‌ستێت وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ وجیهانێ وئه‌ف وه‌لاته‌ ئارمانجێن خو دئه‌نجام دده‌ن، گه‌له‌ك هێز هه‌نه‌ بخو ئاخا عیراقێ كونتروك كریه‌ وده‌ستا ژێ به‌رناده‌ن.
ئایا هه‌تا كه‌نگی عیراق دێ دڤی ئاوای دا بیت ودی بێ سه‌روه‌ر بیت وهه‌رده‌م ئاسمانێ وێ دێ یێ به‌زاندی بیت وهه‌تا كه‌نگی دێ بیته‌ یاری بوو هه‌ڤركیێن دیتر وهه‌تا كه‌نگی ئاخا وێ یا كونتروك كرێ بیت،بلا به‌روڤاژی بیت بلا پاراستنا ئاخ وسامان وئاسمان وسه‌روه‌ریا خو بكه‌ت وبلا ببیته‌ هیزه‌كا مه‌زن ولروژهه‌لاتا ناڤین وبلا سه‌نگ وبریارا خو هه‌بیت،ببیته‌ هزرا جیهانێ ،وعیراق لاندكا شارستانیه‌تێ وخودان مێژوویه‌كا مه‌زن.

د ژیانا مرۆڤاتیی َدا هنده‌ك كاره‌سات روودده‌ن ل وی ده‌می كو ئه‌و كاره‌سات نه‌ دخۆشن، لێ پشتی ده‌مه‌كێ ئه‌و كاره‌سات دبنه‌ ژێده‌ری خۆشیێ بۆ تاك و ملله‌تان.
د دیرۆكێ دا ب سه‌رێ هنده‌ك ملله‌تان جینۆساید و خوینرشتن و كاره‌سات و كوشتن ره‌ڤین و نه‌خۆشی هاتینه‌ و ده‌ربه‌ده‌ر بووینه‌، لێ ل به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هنده‌ك ملله‌تان مفا ژ ڤێ چه‌ندێ وه‌رگرتیه‌، هنده‌ك ملله‌تان مفا ژخوینا خوه‌ وه‌رگرتیه‌ و هنده‌كێن دی. . نه‌، ئه‌رێ ما جوداهی د ناڤبه‌را خوینا مرۆڤیدا هه‌یه‌؟ ئه‌رێ خوینا شرین و ته‌عل هه‌یه‌؟ یان یێ خوینا وی شرین دی مفادار بیت و یێ خوینا وی ته‌عل بێ مفا داره‌. ئه‌ڤ چه‌نده‌ ب هنده‌ك نموونان دێ هێته‌ دیاركرن:
1 ـ ئه‌رمه‌ن نه‌ته‌وه‌كه‌ و ئاینێ وان مه‌سیحی یه‌ و ل رۆژهه‌لاتا ناڤین دژین و ئه‌ڤان نه‌ته‌وه‌ گه‌له‌ك نه‌خۆشی دیتینه‌ ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ئۆسمانی و ب تایبه‌ت ل سه‌رده‌می حوكمرانیا سولتانێ ئۆسمانی (عه‌بدولحه‌میدێ دووێ 1876-1909ز) ، هه‌ر وه‌سا سه‌رده‌مێ حوكمرانیا (ئیتحاد و ته‌ره‌قی 1909-1918ز) و وه‌كی هاتیه‌ دیاركرن ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌ جینۆساید و ده‌ربه‌ده‌ری و تالان دیتینه‌ و هه‌تا هنده‌ك ژێده‌رێن دیرۆكی دیاردكه‌ن نێزیكی ملیۆن و نیڤ ژ نه‌ته‌وا ئه‌رمه‌نان هاتینه‌ كوشتن ل به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ ئه‌رمه‌ن بوونه‌ ده‌وله‌ت مفا ژ خوینا خوه‌ وه‌رگرتن.
2 ـ جوهی (یهود) ژ وان ملله‌تانه‌ جینۆساید ب سه‌رێ وان هاتی و تایبه‌ت ئه‌وین ل ئه‌ورۆپا دژیان و ب تایبه‌ت ل سه‌رده‌مێ حوكمرانیا (پارتا نازی) یا ئه‌لمانی ب سه‌ركرداتیا (ئودولف هتله‌ر) ئه‌ڤ پارته‌ دژاتیه‌كا ته‌عل دژی جوهیان دكر هه‌تا سالا 1945 و دووماهیهاتنا شه‌ڕێ جیهانی یێ دووێ و ئه‌ڤ ملله‌ته‌ گه‌هشتنه‌ ئارمانجا خوه‌ ئه‌وا ب چه‌ند سالان ل سه‌ر كار دكر ئه‌و ژی بخوه‌ ده‌وله‌ته‌ك دروستكر ل سالا 1948ز ئه‌و ژی ده‌وله‌تا (ئیسرائیل) ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ بۆخوه‌ دروستكر ب ج شیوه‌ بیت دروستكر خوه‌ ل سه‌ر كیستێ كێ بیت.
ل ڤێره‌ دڤێت بهێته‌ دیاركرن ئه‌رمه‌ن و جوهی (یهود) مفا ژ خوینرشتن و ده‌ربه‌ده‌ری و نه‌خۆشی و جینۆسایدا خوه‌ كر و بوونه‌ خودان ده‌وله‌ت.
3ـ هه‌ر وه‌سا نه‌ته‌وا ئاشۆری ئێك ژ وان ملله‌تانه‌ یێن كو ب رێژه‌كا گه‌له‌ك ژ خوینا خوه‌ رێتی و چ مفا ژ خوینا خوه‌ وه‌رنه‌گرتی چ ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا ئۆسمانی و هه‌روه‌سا ل سه‌رده‌مێ ئیتحادیان، هه‌ر وه‌سا ل سه‌رده‌مێ شاهنشینا عیراقی و تایبه‌ت فه‌رمانا سالا 1933 و هه‌تا نه‌خۆشیێن دكتاتۆریه‌تا (سه‌دام حوسه‌ین) بێ به‌هر نه‌بووینه‌ هه‌تا رۆخاندنا رژێما دكتاتۆری یا به‌رێ 2003ز و پشتی هینگی لاپه‌ره‌كێ نوو ژ دیرۆكا ره‌ش یا ئاشۆری ڤه‌بوو ب كوشتنا ده‌هان ژ كه‌سانێن ئاینی و سڤیل و زارۆینان و هتد. هه‌روه‌سا ب په‌قاندنا ده‌هان دێر و خانیێن مه‌سیحیان و هه‌تا ل سالا 2014 پشتی هاتنا (داعش) بۆ باژێری نه‌ینه‌وا پایته‌ختێ ئیمپراتۆریه‌تا ئاشۆری یا به‌رێ و خه‌لكێ ره‌سه‌نی باژێری جهێن خوه‌ هیلان و ده‌ربه‌ده‌ربوون د جیهانێ دا به‌ربه‌لاڤبوون په‌نابه‌ربوون نه‌خۆشی ل دووڤ نه‌خۆشیێ و بێ مفا.
4ـ دیسا كورد وه‌ك ئاشۆری ب ده‌هان جینۆساید و نه‌خۆشی و ره‌ڤین و ده‌ربه‌ده‌ر د دیرۆكێ دا دیتینه‌ و بێ مفا و چه‌ند راپه‌رین و بزاف و شۆره‌ش كرینه‌ و چه‌ند ژ خوینا خوه‌ رشتیه‌ ژ نه‌ته‌وێن مه‌زن د جیهانێ دا یا كو بێ ده‌وله‌ت و ئه‌و ده‌وله‌تا بوویه‌ خه‌ونا هه‌ر كورده‌كی، كوشتارا به‌عس دژی بارزانیان و سۆتن و په‌قاندنا گوندێن كورد و ئاشۆری ژ لایێ به‌عس ڤه‌ و بێ كو ئه‌نفال و كۆچكرنا 1988 و1991 بهێنه‌ ژبیركرن و گه‌له‌ك نه‌خۆشی دیتینه‌ و دیرۆك هه‌ر یا دنڤیسیت و بێی كو مفا ژ ڤێ رێژه‌یا مه‌زن ژ خوینا خوه‌ ببینن.
وه‌ك ل ده‌سپێكی هاتیه‌ دیاركرن هنده‌ك ملله‌تان مفا ژ خوینا خوه‌ دیتیه‌ و گه‌هشتینه‌ ئارمانجێن خوه‌ و هنده‌ك ملله‌تێن دیتر دیرۆكا وان و خوینا وان نه‌ د به‌رژه‌وه‌ندیا وان دابوویه‌ وه‌ك كورد و ئاشۆری.
لێ د وی سه‌رده‌می دا بارودۆخ بۆ كورد و ئاشۆریان نه‌ د گونجایی بوون، به‌روڤاژی جوهی و ئه‌رمه‌ن بارودۆخ یێ گونجای بوو، هه‌روه‌سا هنده‌ك خالێن گرنگ هه‌بووینه‌ بۆ وان ببوونه‌ رێكخۆشكه‌ره‌ك بۆ ده‌وله‌تبوونێ.
ل دووماهیا چه‌رخێ نۆزدێ ئه‌رمه‌ن و جوهیان ده‌ست ب ئاڤاكرنا بنیاتێ ده‌وله‌تا خوه‌ كرن ده‌مێ رابوون ل دانپیدانا نێڤده‌وله‌تی و لوبیێ ب هێز دگه‌ریا ئه‌ڤ هه‌ردو خالێن هاتینه‌ دیاركرن گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌نه‌ د درستكرنا هه‌ر ده‌وله‌تێ دا، شیان خوه‌ گه‌هاندنه‌ ده‌وله‌تێن ب هێز، تایبه‌ت برێتانیا بۆ گه‌هاندنا كێشه‌یێن خو، هه‌روه‌سا خوه‌ ژ بریتانیان ژی دكرن داكو دانپێدان و پالپشتیاوانا بكه‌ت، ئه‌ڤ نێزیكبوونه‌ و گه‌هاندنا فایلا و دیتنا لۆبیێ ب هێز ب رێیا هنده‌ك كه‌سانێن ده‌وله‌مه‌ند بوو، هه‌روه‌سا هه‌بوونا چه‌ند رێكخراوێن تایبه‌ت و دگه‌ل هه‌بوونا كه‌سانێن شاره‌زا، هه‌روه‌سا ئه‌و ئه‌رمه‌ن و جوهی ئه‌وێن ل ئه‌وروپا دژیان رۆله‌كێ مه‌زن هه‌بوو بۆ گه‌هاندنا كێشه‌یێن خوه‌ و بارودۆخ بۆخوه‌ ب ده‌رفه‌ت دیتن كێشین ملله‌تێن خوه‌ پێشكێش دكرن، تایبه‌ت جوهی یێن ئه‌ورۆپا گه‌له‌ك ده‌وله‌مه‌ندبوون له‌ورا ده‌وله‌تین مه‌زن هه‌تا راده‌كێ پالپشتیا وان كر ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌، پروژێن مه‌زن د ده‌ستێ جوهیان دا هه‌بوون.
هه‌روه‌سا خاله‌كا دی یا گرنگ كاركرن ب هه‌ڤرا و ئێكگرتن و ئێكریزیا وان د وی سه‌رده‌می دا بوویه‌ ئه‌گه‌ره‌ك كو ده‌وله‌تێن مه‌زن پالپشتیا وان بكه‌ن دانپێدانێ ب ده‌وله‌تێن وان بكه‌ن.
د وی سه‌رده‌مێ دا بارودۆخ یێن گونجای بوون بۆ جوهی و ئه‌رمه‌نان دا كو كێشێن خوه‌ به‌لاڤ بكه‌ن چ ل په‌رلمانێ بریتانی و هه‌تا د جاده‌یا ئورۆپی دا، كو ئه‌و ژ ئاێینێن جودانه‌ ل ده‌ڤه‌رێ، تایبه‌ت ئه‌رمه‌ن كو مه‌سیحینه‌ خوه‌ نێزیكی بریتانیا و رۆسیا قه‌یسه‌ری كر كو ئه‌و ژی مه‌سیحی بوون.
ئه‌و بارودۆخێن هینگی ئانكو یێن به‌ری چه‌رخه‌كێ نه‌ د گونجای بۆ كورد و ئاشۆریان، به‌روڤاژی نوكه‌، كو شاندێن كورد و ئاشۆری د شیاندانه‌ بگه‌هنه‌ په‌رله‌مانێ ئورۆپی و جڤاتا پیران (مجلس الشیوخ) و جهێن دیتر و دۆزا خوه‌ ل دونیایێ به‌ربه‌لاڤ بكه‌ن.

ئه‌و ده‌مێ دبیته‌ ده‌ما هه‌لبژارتنان ل هه‌می جیهانێ بانگه‌شا هه‌لبژارتنان دكه‌ن، و هه‌روه‌سا توركیا ئێك ژوان وه‌لاتایه‌ گرنگیه‌كا مه‌زن د ده‌ته‌ بانگه‌شا هه‌لبژارتنان، وهه‌ر پارته‌ك به‌ره‌ف مه‌یدانا بانگه‌شێ دچیت وپلانا پارتاخو نیشا خه‌لكه‌كێ دده‌ت.
ل 7/حزیرانا/2015 روژا هه‌لبژارتنایه‌ ل وه‌لاتێ توركیا ودڤێ ده‌نگدانێ دا (31) پارت دێ پشكدار بن ودێ هه‌ڤركیێ لسه‌ر ژماره‌كا كورسیكان ل په‌رله‌مانێ توركیا كه‌ن، و ئه‌ڤ هه‌لبژارتنه‌ گرنگیه‌كا مه‌زن هه‌یه‌ چونكی دێ چه‌ند گهورین هێنه‌ كرن وه‌ك (( گهورین د ده‌ستوری توركیا دا هێته‌ كرن و هه‌روه‌سا گهورین دسیسته‌می سیاسی یا كومارا توركی ژ سیسته‌می په‌رله‌مانی بو سیسته‌مێ سه‌روكایه‌تی وهتد.. . ))
له‌ورا پارتێن سیاسی و خه‌لكی ب گه‌رمی بورهه‌ڤی بۆ ڤێ هه‌لبژارتنێ كرینه‌ وكه‌سانێن خو به‌ربژاركرین ب گه‌رمی و بهه‌می هێز و شیان هزرێن خو بكار دئینن و بگه‌رمی بانگه‌شێ بۆ پارت و لایه‌نێن خو دكه‌ن.
هه‌ر ئێك سه‌رێ وه‌ریسی ب خو دكێشیت وخه‌لكه‌كی قانع دكه‌ت ودبێژیت پارتا مه‌یه‌ ژیانا خه‌لكی خوش دكه‌ت و پارتا مه‌ یا خزمه‌تكاریێ یه‌ وگه‌شه‌پێدان وداد ویه‌كسانی ئارمانجا پارته‌ مه‌یه‌.
(ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردوگان) سه‌روك كومارێ توركیا و ( داود ئوغلوَ ) سه‌روك وه‌زیرێن توركیا ژ (پارتا داد وگه‌شه‌پێدان ) و ژپارتا هه‌ڤرك یا ده‌ستهه‌لاتێ (پارتا گه‌ل یا كوماری) ب سه‌ركرداتیا (كمال كیلیتشدار ئوغلو ) وئه‌ف پارته‌ لسالا 1923ز لسه‌ر ده‌ستێ (كمال ئه‌تاتورك) هاتبوو دروست كرن و هه‌روه‌سا (پارتا نه‌ته‌وی یا توركی ) و(پارتا دیموكراتی یا گه‌لان) ب سه‌ركردایتیا (صلاح الدین ده‌میرتاش) ئه‌ف بانگه‌شه‌ بڤان كه‌سان گه‌رم بویه‌.
وه‌كی هاتیه‌ دیاركرن كو ل 7 حزیرانا 2015 روژا هه‌لبژارتنایه‌ ل وه‌لاتێ توركیا وكێ پتر ژمارا ده‌نگان بینیت ئه‌و دێ پتریا كورسیكا ل په‌رله‌مانی بده‌ست ڤه‌ ئینیت، د هه‌لبژارتنێن دی تر پارتا داد وگه‌شه‌پێدان رێژا پترا ده‌نگان بده‌ست خوڤه‌ دئینا لی ئه‌رێ ئه‌ف هه‌لبژارتنه‌ دی چاوا بیت دێ گهورینه‌ك د ئه‌نجامادا هه‌بیت یان هه‌ر وه‌كی به‌رێ ب سه‌ركه‌فتنا داد وگه‌شه‌پێدان بریژه‌كا مه‌زن ژ ده‌نگا، بێ كو بهێته‌ ژبیركرن توركیا سه‌نگه‌كا مه‌زن یا هه‌ی ل ده‌ڤه‌رێ و چه‌ند ئاریشه‌ درێیا وێ دانه‌.