ده‌م و به‌رپسیاری
ئحسان ئامێدی
پسیارا به‌راهیێ ئه‌وه: ده‌م چیه و ئه‌م چه‌ند بهایێ وێ دزانین و مافێ وی ده‌ینێ؟..
هه‌ر هه‌بوونه‌ك د ده‌مه‌كی دایه، ئه‌م یێن د ده‌مه‌كی دا دژین، ئه‌و ده‌مه یێ ئه‌م زیندی، چڕكه‌یه، هه‌ر 60 چڕكه دبنه ئێك ده‌قیقه و هه‌ر3600 چڕكه دبنه ده‌مژمێره‌ك و هه‌ر 86400 چڕكه دبنه رۆژه‌ك و هه‌ر 31536000 چڕكه دبنه ساله‌ك، و كا ته‌مه‌ن چه‌ند ساله چڕكه‌یێن سالێ لێكدانی هند چڕكا بكه، دێ ته‌مه‌ن ب چڕكان دیار بیت!..
چڕكه كو بچویكترین یه‌كا هژمارتنا ده‌مییه و وێ ژی پارچێن خوه یێن بچویكترێن هه‌یین، ئه‌ڤ پارچا بچویكا ده‌می تێرا هندێ هه‌یه ژیانا زینده‌وه‌ری ژناڤ ببه‌ت، یان به‌خته‌وه‌ر بكه‌ت!.
بۆ چ مه چڕكه كره پیڤه‌رێ هژمارتنا ده‌می، چونكی ئه‌و تێرا هندێ هه‌یه كو زیندی هه‌بیت یان نه‌بیت!، ئه‌ڤجا دا بهێن بزانین ئه‌ڤ چڕكێن مه هه‌یین ئه‌م چه‌ند دشێین بكاربینین بۆ گه‌شه‌كرن و خۆشگوزه‌رانیا خوه و ژیانێ، هه‌روه‌كو پێدڤیه ئه‌م بزانین چه‌ند چڕكێن ده‌مێ مه دچن ب هزركرنه‌كا باش و گۆتنه‌كا باش و كریاره‌كا باش و به‌رهه‌مه‌كێ باش، و به‌روڤاژی چه‌ند چڕكه ژ مه دچن ب هزرێن خراب و گۆتنێن خراب و كارێن خراب و ئه‌نجامێن خراب، یان چه‌ند ئه‌و هه‌ر چار ژ مه دچن بێ مفا، نه‌بۆ مرۆڤی بخوه و نه‌بۆ یێن دی!.
هه‌ر چڕكه‌كا ژ مرۆڤی دچیت ده‌رفه‌تێن گرنگ ژ مرۆڤی دچن، له‌و دبێژن ده‌م وه‌كو شیری یه گه‌ر تو نه‌بری ئه‌و دێ ته بڕیت، هه‌روه‌كو د په‌رتووكا پیرۆز دا هاتی د ده‌می دا مرۆڤێ زیانبه‌خشه، ژبلی ئه‌وێن خودان باوه‌ری و كارێن چاك دكه‌ن. ب واتا ئه‌گه‌ر تو چڕكه‌یێن ژیانێ بكارنه‌ئینی بۆ كارێن باش و به‌رهه‌مئینانێ، و ب خزمه‌تكرنا مرۆڤایه‌تیێ ده‌رباز نه‌كه‌ی، ئه‌و ده‌م دێ ژته بۆریت و نازڤریت ڤه و دێ زیانبه‌خش بی ژ ده‌ستدانا ده‌می، هه‌كو دبێژن گاڤا دبۆریت رۆژا دبۆریت گه‌ر ئه‌ڤرۆ چوو ناهێته‌ڤه.
ده‌م ژیانه، ژیانه‌ك بێ ده‌م نینه، رێخستنا ده‌می بۆ خزمه‌تا ژیانێ پێدڤیه‌كا بنه‌كیه، هه‌رده‌مێ مرۆڤی بهایێ ده‌می زانی و مافێ وێ دایێ و د هونه‌رێ سه‌رگیركرنا ده‌می تێگه‌هشت و ئارمانج ده‌ستنیشانكر و رێكخستن و پلانا پێدڤی بۆ دانا و ب رژدی و دلسۆزی كار بۆ كر دێ ب ئارمانج گه‌هیت.
لێ ژ به‌ركو ته‌مه‌ن و ژیر و ره‌وشا هه‌میان نه ته‌مه‌ت ئێكه، له‌وان ناهێته چاڤه‌رێكرن به‌رهه‌مێ هه‌میان وه‌كو ئێك بیت!.لێ هه‌ر ئێك ل گۆر قه‌باره و هێز و ده‌ستهه‌لاتا خوه به‌رپرسه مافێ وی بده‌تێ.
ته‌مه‌ن كورته دڤێت ژ ده‌ست نه‌چیت بێی گه‌هشتن ب ئارمانجا بۆ ده‌ستنیشانكری، كو خزمه‌تا خوه و مرۆڤاتیێ یه.
ته‌مه‌ن تێرا هندێ نینه هه‌ر ئارمانجه‌ك و پێدڤیه‌ك و داخوازه‌كا مرۆڤی بجهبینیت، لێ تێرا هندێ دكه‌ت مرۆڤ به‌رهه‌مداربیت و خزمه‌تا مرۆڤاتیێ بكه‌ت.
ژ به‌ر هندێ نابیت مرۆڤ خوه مژیلی كارێن ناره‌وا و بێ بنه‌ما بكه‌ت، یان خوه ب كه‌ربوكین بێخیت ب هه‌ر هۆیه‌كا بیت، چونكی مرۆڤ یێ خواستیه خه‌سله‌تێن باشیێ ل ده‌ف هه‌بن و بكاربینیت و گه‌شه‌یێ ل خوه بكه‌ت و ره‌نگڤه‌دانێ وێ ل یێ دیتر بكه‌ت.
مێژوویێ بخوینه دێ زانی ئه‌ڤرۆ یا باسی دوهی دكه‌ت تنێ ب شانازی و سه‌رفرازی ڤه باسێ وان ناڤان دكه‌ن یێ سه‌رفرازی بۆ خوه تۆماركرین ب رێیا كارێن باش و چاك، یێن په‌یامێن مرۆڤاتیێ راگه‌هاندین و مرۆڤ و ملله‌ت رزگاركرین و ب چاكیێ و كارگێریێ و په‌روه‌رده‌یێ و زانستێ و زانیاریێ پێشكێشی مرۆڤایه‌تیێ كرین، و ب خرابی باسێ سته‌مكار و خرابكار و ته‌ماعكارا و سه‌ركوتكه‌را دكه‌ت.
هه‌كه ل ژیانێ بنێڕی كو یا ته بتنێ یه و بۆ خوه بتنێ كاربكه‌ی دێ به‌رزه‌بی و كه‌ڤی، خوه هه‌كه تو وه‌سا هزربكه‌ی تو هه‌بوونه‌كا جڤاكی و پیڤه‌رێ سه‌ركه‌فتنێ جڤاكه و كاری ته د خزمه‌تا مرۆڤایه‌تیێ دا بیت دێ یێ دیار و ب رێز و سه‌ركه‌فتی بی.
كو مرۆڤ هاتیه ئافراندن، ب ئه‌قلی و ڤیانێ و جوانیێ هاتیه به‌خشین، ئه‌ڤه ژی چه‌ند تایبه‌تیێن كه‌سۆكی بن، هند یێن جڤاكینه، به‌ر هندێ دڤێت خزمه‌تكارێ وان تایبه‌تمه‌ندیان بی و گه‌شه‌یێ پێ بده‌ی ل سه‌ر بنگه‌هێ زانست و كار و ره‌وشتی.
ئێش و ئازارێن ژیانێ گه‌له‌كن، هه‌ژاریێ و نه‌ساخیێ و نه‌زانین، هه‌مبه‌ری وێ ژی خۆشی و شادی ژی گه‌له‌كن، زه‌نگینی و ساخله‌می و زانین، هه‌نه هه‌ر سێ یێن خراپ هه‌نه، و هه‌نه هه‌رسێ یێن باش هه‌ین، و هه‌نه ژ هه‌ردو جینان، و ل هه‌می جینان ژی كه‌س نینه ب ته‌واوی یێ ئارام و به‌خته‌وه‌ر، ئه‌ڤجا ژی بۆ هه‌می ره‌وشا ده‌مه‌كه دێ بۆریت.
ئه‌ڤ هه‌بوونا مرۆڤی یا جڤاكی كیانه‌كێ خوه‌سه‌ره، ژ ترولیۆنێن خانا پێكدهێت، و داكو بشێت ئه‌ركێن خوه‌یێن جڤاكی بجهبینیت، دڤیت به‌ری وێ بشێت ئه‌ركێن خوه یێن تایبه‌ت و كه‌سۆكی بجهبینیت خوه شاد و به‌خته‌وه‌ر بكه‌ت. هه‌تاكو مرۆڤ شاد و به‌خته‌وه‌ر بیت، دڤێت یێ ساخله‌م و ئارام بیت و هه‌تا كو هه‌ست ب ساخله‌میێ بكه‌ی، دڤێت هه‌می خانه‌یێن له‌شی د ساخله‌م و كاڕا بن د ئه‌نجامدانا كارێ خوه‌دا، چونكی خانه‌كا ب تنێ دشێت ژیانا زینده‌وه‌ری ژناڤ ببه‌ت یان ئفلیج كه‌ت، ئه‌ڤه ژی گرێ و ئالۆزیێن له‌شی نه و كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ته د هه‌مان ده‌م دا مه‌زناتیا ڤی زینده‌وه‌ری و ژیرێ وی نیشادده‌ت.
خانه‌یێن له‌شی ب خۆزایی ب ئه‌ركێ خوه رادبن، هه‌روه‌كو ئه‌ندامێن له‌شی ژی ئه‌ركێن خوه یێن خوه‌زایی هه‌یین، به‌لێ ژیرێ مرۆڤی و زانست دشێن هاریكاربن كو ئه‌و ئه‌رك باشتر برێڤه‌بچن و به‌رهه‌مدارتر بن.
دبیت مرۆڤ بشێت ب ساده‌ی به‌رێ خوه بده‌ته ژیانێ و وه‌كو هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌ك بژیت، لێ به‌رپسیاریا ڤی ئافراندیێ ئاقل ژ هندێ مه‌زنتره، ژبه‌ر هندێ به‌رپسیاریا وی مه‌زنتره ئه‌ركێن وی پترن.
ژبلی ڤێ ژی پێدڤی و زه‌حمه‌تێن ژیانێ بخوه ژی گه‌له‌كن.
به‌خته‌وه‌ری و سه‌رفرازیا هه‌ر مرۆڤه‌كی ب ئارامیا جه‌سته‌یی و ده‌روونی و جڤاكی بجهدهێت، ئه‌و ژی بجهئینانا دروستا ئه‌ركێن هه‌می ئه‌ندامێن له‌شی، و ئه‌ركێن فه‌رمی و ئه‌ركێن جڤاكی نه، دگه‌ل خوه‌گونجاندن و هه‌ڤكاریكرن دگه‌ل سروشت و ژینگه‌ها تێدا.
هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه ب ساناهی نینه، چونكی هنه‌ك تشت د شیانادانه و هنده‌ك نه، هنده‌ك به‌رده‌ستن ب ساناهی ب ده‌ستكه‌ڤن و هنه‌ك نه، لێ د هه‌می ره‌وشاندا دڤێت مرۆڤی باوه‌ری هه‌بیت كو دێ شێت ئه‌ڤا هه‌ی باشتر لێكه‌ت و كار و بزاڤ و ململانا خوه بكه‌ت بۆ گه‌هشتن ب وان ئارمانجێن ده‌ستنیشانكری.
دڤێت هه‌می ده‌مان ل بیرا مرۆڤی بیت و خوه تێبگه‌هینیت، كو مرۆڤ، زینده‌وه‌ركێ ژیره و ژێیاتیه‌ك بۆ حه‌زێن خوه و ژینگه‌هێ و جڤاكێ هه‌یه، كو ل سه‌ردادنیت ئه‌ركێن خوه یێن كه‌سۆكی و مرۆڤایه‌تی و ئه‌قلی و نشتیمانی و جڤاكی بجهبینیت.
دڤێت د خوه بگه‌هین و بهایێ ده‌می بزانین و به‌رپسیاریا خوه بجهبینین، دا سه‌رفرازیا وێ چڕكا كو تێداینه تۆماركه‌ین.
