بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا پێنجێ
په‌یوه‌ندیێن پارتی و شوره‌شێ ل گه‌ل ده‌رڤه
38
بۆ گه‌نگه‌شه‌كرنا كار و ئه‌ركێن لژنا هه‌ماهه‌نگی و هه‌ڤكاریێ، رۆژا 23ی ئادارا 1977ێ ل گه‌ل هه‌ڤالان كه‌ریم شنگالی و شوكری نێروه‌یی ل گه‌ل رێزداران باقر یاسین و حه‌سه‌ن زه‌هه‌ب و جه‌لا تاله‌بانی و عه‌باس عه‌بدوللا (شه‌به‌ك) ژ ئێكه‌تیێ كۆمبووین. د كۆمبوونێ دا به‌حسی ره‌وشا گشتی یا ده‌ڤه‌رێ هاته كرن، و گرنگیا خوه ب هێزكرنێ و كارێ هه‌ڤپشك هاته دوپاتكرن.
سه‌ره‌رای ئیمزاكرنا رێككه‌فتنا سێقۆلی و پێكئینانا لژنێن هه‌ماهه‌نگی و هه‌ڤكاریێ د ناڤبه‌را ئالیان دا، ئێكه‌تی هه‌ر ل سه‌ر بنپێكرنێن خوه یا به‌رده‌وام بوو، به‌رۆڤاژی رێككه‌فتنێ، ل رۆژا 27ی ئادارا 1977ێ عومه‌ر ده‌بابه سه‌ره‌دانا قامشلۆ كر، و ب هاریكاری و پشته‌ڤانیا موخابراتا سووریێ چه‌ك ڤه‌گوهاست، كو ئه‌ڤه بنپێكرنه‌كا ئاشكرا یا خالێن رێككه‌فتنێ بوو و گۆمان ئێخسته سه‌ر نیازپاكیا ئێكه‌تیێ ل دۆر ناڤه‌رۆكا رێككه‌فتنێ.
سپێده‌هیا رۆژا 29ی ئادارا 1977ێ، ل نڤیسینگه‌ها خوه‌یا تایبه‌ت من باقر یاسین دیت، پاشی مه پشكداری د كۆمبوونه‌كا به‌رفه‌رهدا كر، كو باقر یاسین و جه‌لال تاله‌بانی و ئه‌بوو ئه‌زهار تێدا به‌رهه‌ڤبوون. د كۆمبوونێ دا دووماهی پێشهات و گۆرانكاریێن ده‌ڤه‌رێ و په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را ئالیان دا و كارێ هه‌ڤپشك ئێخستنه به‌ر به‌حس و هه‌لسه‌نگاندنێ، د پشكه‌كا كۆمبوونێ دا حه‌سه‌ن زه‌هه‌ب ل گه‌ل جه‌لال تاله‌بانی شه‌ره‌ده‌ڤه‌ك كر، و گه‌له‌ك ب توندی ل گه‌ل ئێك ئاخفتن و ل سه‌ر ره‌فتارێن عومه‌ر ده‌بابه‌ی گازنده ژێ كرن.
د پشكه‌كا دی یا دیدارێ دا، به‌حسی سه‌ردانا ئه‌ندامێن لژنێ هاته كرن، و هه‌روه‌سا بڕیار هاته دان نامه‌كێ بۆ ئه‌بوو مه‌دیه‌ن و كه‌ریم، نوونه‌رێن ئێكه‌تیێ ل قامشلۆ بهێته نڤیسین ب مه‌ره‌ما په‌یوه‌ندیكرنێ ب لژنا هه‌ڤپشك و بارڤه‌كرنا چه‌كی و چاڤدێریا كارێ لژنان.
شه‌ڤا 29 ل سه‌ر 30ی ئادرا 1977ێ مه سه‌ره‌دانا ئه‌بوو ئه‌زهارێ ل نڤیسینگه‌ها وی یا تایبه‌ت كر، د دیداره‌كێ دا مه به‌حسی ئه‌نجامێ كۆمبوونان كر و گرنگیا كارێ هه‌ڤپشك دوپاتكر.
هه‌روه‌سا ب مه‌ره‌ما ده‌ستپێكرنا كارێ لژنان پێخه‌مه‌ت هه‌ڤكاریێ د ناڤبه‌را ئالیان دا د وارێ له‌شكری دا و رێخۆشكرنێ بۆ لێكنێزیككرنا هه‌موو خه‌باتكارێن دژی رژێما ده‌ستهه‌لاتدارا فاشی ل ئیراقێ، و دابینكرن و گه‌هاندنا چه‌ك و كه‌لوپه‌ل و ئامرازێن پێدڤی و هاریكاریێن دارایی و ده‌ستپێكرنا شۆڕه‌شێ ل كوردستانا ئیراقێ، وه‌كو پشكه‌كا گرنگ ژ شۆره‌شا دیمۆكراتی د ئیراقا خه‌باتكار دا، رۆژا 30ی ئادارا 1977ێ ناما هه‌ڤپشك بۆ لژنا قامشلۆ هاته ئیمزا كرن.
ئه‌ڤه دوماهی كۆمبوونا من بوو، ژ به‌ر كو پشتی ڤێ كۆمبوونێ و چه‌ندین دیدار و چاڤپێكه‌فتنان و كۆمبوونان ل گه‌ل كه‌سایه‌تی و ئالیێن جودا دا، بۆ پشكداریێ د كومبوونا سه‌ركرداتیا ده‌مكی دا، من سووریێ ب جه هێلا و به‌ر ب فرانكفۆرت ب ڕێ كه‌فتم. پشتی كۆمبوونا سه‌ركرداتیا ده‌مكی و ته‌مامكرنا كاروبارێن مه ل ئه‌ورۆپا، ئه‌ز ڤه‌گه‌ریامه واشنتۆن بۆ خزمه‌تا جه‌نابێ بارزانی، لێ په‌یوه‌ندیێن مه ل گه‌ل هه‌ڤالێن مه ل ناڤخوه‌یا كوردستانێ و ئه‌ورۆپا دبه‌رده‌وام بوون.
سه‌ره‌رای هه‌بوونا رێككه‌فتنێ د ناڤبه‌را مه هه‌ردو ئالیان دا، ئێكه‌تی بۆ لێدانا هێزێن مه به‌رده‌وام د خوه به‌رهه‌ڤكرنێ دا بوو. رۆژا 11ی چریا دویێ 1977ێ كاك ئدریسی ئه‌م ئاگه‌هدار كرین، كو زانیاریێن ته‌مام هه‌نه، ئێكه‌تی ب رێكا حاجی محه‌مه‌د لۆلانی ل گه‌ل حكومه‌تا ئیراقێ ده‌ست ب دانوستاندنان كریه، و ده‌ستپێكێ داخواز ژ حكومه‌تێ كریه وان بكه‌نه خودانێن ئۆتۆنۆمیێ، و بابه‌تی راده‌ستی وان بكه‌ن، لێ حكومه‌تێ ره‌ت كریه و پێ راگه‌هاندیه، بلا وه‌كو كه‌س ڤه‌گه‌رن چه‌ند پاره ژی پێدڤی بن دێ بۆ دابین كه‌ن. پاشی حكومه‌تێ داخوازا ژێ كریه هێزێن پارتی ژناڤ ببه‌ن، پاشی دێ ل گه‌ل وان رێككه‌ڤن، ئه‌وان ژی رازیبوونا خوه دیار كریه و ل دوماهیێ ئه‌ڤ داخوازیه پێشكێشی حكومه‌تێ كربوون:
1- چه‌ند هزار چه‌كداران بۆ تۆمار بكه‌ن.
2- دو وه‌زیران پێ بده‌ن.
3- جێگرێ سه‌رۆككۆماری پێ بده‌ن.
4- سێ لیوایێن له‌شكری ل گه‌ل وان دا بن بۆ روو ب رووبوونا هێزێن پارتی. دیار بوو حكومه‌تێ ژی رازیبوونا خوه دیار كربوو.
د وی ده‌می دا رژێما ئیراقێ ب ته‌مامی چاڤ ل سه‌ر پارتی بوو، له‌ورا بزاڤكرن ب هه‌موو شیانێن خوه گڤاشتنێ بێخنه سه‌ر پارتی و زۆریێ لێ بكه‌ن، هه‌روه‌سا چاڤێن خوه ل هه‌موو لڤینێن له‌شكری دنقاندن، هه‌كه دژی پارتی بان و هه‌تا رادده‌كێ مه‌زن ژی ده‌لیڤه ب مه‌ره‌ما شه‌ركرنێ ل گه‌ل پارتی دابوو ئێكه‌تیێ.
رژێما سووریێ ژی هه‌تا سالا 1981ێ ب ته‌مامی و ژ هه‌موو روویه‌كی ڤه هاریكاریا ئێكه‌تیێ دكر، ژ چه‌ك و پاره و دژایه‌تیه‌كا ته‌مام یا پارتی دكر، لێ پشتی كو ل سالا 1981ێ من سه‌ره‌دانا سووریێ كری و من حافز ئه‌سه‌د سه‌رۆككۆمارێ سووریێ دیتی، گوهۆرینه‌كا ته‌مام ب سه‌ر هه‌لویستێ سووریێ دا هات، و په‌یوه‌ندیێن پارتی و سووریێ كه‌فتنه د قۆناغه‌كا نوو و باش دا.
ئه‌م هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ، ب توندی ل دژی ناكۆكی و تێكدانا رێزێن ملله‌تێ كورد بووین، لێ ب مخابنی ڤه ئێكه‌تیێ د به‌یانناما خوه‌یا ئێكێ یا دامه‌زراندنێ دا، هێرشه‌كا نه‌ڕه‌وا و به‌ربه‌لاڤ كره سه‌ر پارتی، ب مه‌ره‌ما ڤه‌شارتنا راستیان و بێی ل به‌رچاڤ وه‌رگرتنا وێ پیلانا نێڤده‌وله‌تی یا ل دژی ملله‌تێ كورد هاتیه كرن، و ب وێ ئێكێ خیانه‌ته‌كا مه‌زن ل ملله‌تێ كورد كربوو، ئه‌م دبه‌رهه‌ڤ بووین به‌رپرسایه‌تیا ره‌وشا پشتی نسكۆیێ بێخینه سه‌ر ملێن خوه. لێ ئێكه‌تیێ پشتی پێشمه‌رگه‌یێن خوه هنارتینه كوردستانێ، ده‌ست ب هێرشكرنێ ل سه‌ر هێزێن پارتی كر و ل سووریێ ژی بۆ دژایه‌تیكرنا پارتی و ئالیگرێن وێ ده‌ستێن خوه نه‌داهێلان و یا ژ ده‌ستان هاتی كر.
هه‌ر چه‌ند ئه‌م ئاگه‌هداری هه‌موو لڤین و بزاڤێن وان بووین، لێ پێخه‌مه‌ت پاراستنا ئێكرێزی و ته‌بایا د ناڤبه‌را پارتێن سیاسی مه خوه ل به‌رگرت و مه هه‌موو بزاڤ و شیانێن خوه پێخه‌مه‌ت رێگرتنا ل شه‌ری و خوینرێشتنا كوردان بكارئینان، و مه هه‌موو هه‌ڤالێن خوه بۆ پاراستنا ئێكرێزی و ته‌بایێ و دووركه‌فتن ژ شه‌ر و ناكۆكیان راسپاردن. بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ هه‌یڤا ئادارا 1977ێ من نامه‌ك بۆ عه‌لی عه‌سكه‌ری نڤیسی و من داخوازا ته‌بایی و ئێكرێزیێ ژێ كر، و من داخواز كر ئێكودو ل كوردستانێ ب بینین و پێكڤه بزاڤا نه‌هێلانا ئاریشه و گرفتان بكه‌ین.
به‌ری روودانان شه‌رێ هه‌كاری ژی، ب مه‌ره‌ما رێگرتنێ ل سه‌رهلدانا گرژیان، كاك سامی عه‌بدولره‌حمان هه‌ژماره‌كا نامان ب ناڤێ هه‌موویان بۆ ئێكه‌تیێ نڤیسین. نامه ب ناڤێ من، ب ناڤێ كاك ئدریسی، ب ناڤێ كاك جه‌وهه‌ر، ب ناڤێ خوه، ب ناڤێ سه‌ركرداتیا ده‌مكی نڤیسیبوون، گه‌له‌ك هیڤی ژێ كربوون، ده‌ست ژ شه‌ری به‌رده‌ن، لێ وه‌سا دیار بوو چ مفا تێدا نه‌بوو و وان بڕیارا شه‌ری دابوو.
ب وێ ئێكێ ئێكه‌تیێ، ل سالا 1978 پیلانه‌كا مه‌زن بۆ ژ ناڤبرنا پارتی دارشت بوو. ده‌نگ و باسه‌كێ وه‌سا به‌لاڤ كر كو ب تنێ دوسه‌د پێشمه‌رگه‌یێن پارتی ل به‌هدینان ماینه، هه‌كه وان دوسه‌د كه‌سان ژ ناڤ ببه‌ن و كۆماته‌ی بگرن، ده‌ڤه‌ر ب ته‌مامی دێ كه‌ڤیته ده‌ستێ مه و دێ ب ساناهی گه‌هینه سنۆرێ سووریێ. یا راستی ژی هه‌موو ئارمانجێن وان ئه‌و بوون بگه‌هنه سنۆرێ سووریێ، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی كۆمبوونه‌كا به‌رفه‌ره ل نۆكان كر. پشتی كۆمبوونا نۆكان ئێكه‌تیێ ب ته‌مامی خوه به‌رهه‌ڤ كربوو بۆ لێدانا هێزێن مه ل ده‌ڤه‌رێن ئێك و دو. ل ژێر رۆناهیا وێ كۆمبوونێ ده‌ست ب لڤینێ كر به‌ر ب ده‌ڤه‌رێن ژێر ده‌ستهه‌لاتا پێشمه‌رگه‌یێن مه و ژ ئالیێ هه‌ردو وه‌لاتێن ئیران و ئیراقێ ڤه هاریكاری بۆ هاته كرن.
چارچووڤێ بزاڤێن وان دا بۆ ژ ناڤبرن و ب گۆتنا وان پاقژكرنا پارتی، سالا 1978ێ دكتۆر خالد سه‌عید ب هێزه‌كا مه‌زن ڤه هاته دۆلا گۆسته، د ده‌مه‌كی دا ده‌قێ رێككه‌فتناما مه‌یدانی د ناڤبه‌را مه‌دا گه‌شهتبوو ده‌ستێ هه‌ڤالێن هه‌ردو ئالیان. رێككه‌فتنامێ چه‌ندین خال و بابه‌ت تێدا بوون، ئێك ژ وان خالان پێكهاتی بوو ژ پێكئینانا لژنه‌یێن مه‌یدانی بۆ هه‌ماهه‌نگیا د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا، ب تایبه‌تی ژ روویێ ڤه‌گوهاستنا چه‌كی بۆ كوردستانێ، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی لژنێن هه‌ماهه‌نگیێ د ناڤبه‌ر هه‌ردو ئالیان دا ل هه‌موو ده‌ڤه‌ران هاتنه دروستكرن، بۆ چاره‌كرنا ئاریشان، خوه هه‌تا ل وێ ده‌ڤه‌رێ دكتۆر خالد سه‌عید، ئه‌ندامێ لژنا هه‌ماهه‌نگیێ بوو، لێ پێگیری ب رێككه‌فتنامێ نه‌كر، خوه هه‌تا گۆت بوو هه‌ڤالێن پارتی مه رێككه‌فتناما مه‌یدانی یا هه‌لوه‌شاندی.
پشتی ده‌مه‌كی خالد سه‌عید و حسێن بابه‌شێخ، ب هێزه‌كا 60 كه‌سی ڤه به‌ر ب ده‌ڤه‌را خۆشناوه‌تی لڤین كرن بۆ لێدانا هێزێن مه ل ده‌ڤه‌رێ و هێرشكرنه ل سه‌ر حه‌مید ئه‌فه‌ندی ل سه‌ر رێكا سیده‌كان، لێ دیار بوو وان ئه‌و شیان نه‌بوون له‌ورا هێرش نه‌كر.
پشتی هینگێ و ل گۆره‌ی پیلانه‌كا دارێشتی كو ئێكه‌تی و سووریێ ل سه‌ر رێككه‌فت بوون، هێزه‌كا مه‌زن یا ئێكه‌تیێ ب سه‌ركرداتیا عه‌لی عه‌سكه‌ری به‌ر ب سنۆرێ ئێك ده‌ست ب لڤینان كر، ب وێ نیازێ كو پارتی ب ئێكجاری ژ ناڤ ببه‌ن و بگه‌هنه سنۆرێ سووریێ، داكو راسته‌خوه ببنه هه‌ڤسنۆر ل گه‌ل سووریێ و شیان و چه‌ك و پێدڤیان راسته‌وخوه ژ سووریێ وه‌ربگرن. مه‌ره‌ما ئێكه‌تیێ ژ وان لڤینێن له‌شكری ئه‌و بوو هه‌موو پێشمه‌رگه‌یێن پارتی ل ڤی سنۆری بكوژن، یان ژی ب ئێخسیری بگرن، یان ژی نه‌چار بكه‌ن سنۆرێ ئێك ب جه بهێلن.
له‌ورا پشتی خوه به‌رهه‌ڤكرنا ته‌مام پێخه‌مه‌ت بجهئینانا پیلانێ و گه‌هشتن ب ئارمانجێن خوه ل ده‌ستپێكا هه‌یڤا گولانا 1978ێ، ئێكه‌تیێ هێرشه‌كا به‌ربه‌لاڤ كره سه‌ر هێزێن مه، ب به‌هانه‌یا ئینانا چه‌كی هاتبوون و ل سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا پرت و به‌لاڤه ببوون، عه‌لی عه‌سكه‌ری و دكتۆر خالد و تاهر عه‌لی والی سه‌ركرداتیا هێزێن خوه دكر. ب هه‌موو شیان و هێزان هات بوون و ئارمانجا وان ژی شه‌ر بوو، لێ پێشمه‌رگه‌یێن پارتی بۆ به‌رگریكرنێ و مانا خوه به‌رهه‌ڤیه‌كا باش و به‌رچاڤ كر بوو، و كوردێن باكور ژی گه‌له‌ك هاریكاریا پێشمه‌رگه‌ی كر، ل ده‌ستپێكێ ئێكه‌تیێ نامه‌كا ئاگه‌هداریێ هنارتن و داخواز كربوو كو پێدڤیه پارتی خوه راده‌ست بكه‌ت. دیار بوو تووشی دفنبلندیێ و شرۆڤه‌كرنێن شاش ببوون. ب مخابنی ڤه ل رۆژا 19ی خزیرانا 1978ێ، ئه‌وا كه‌سێ نه‌دخواست و ژ ئه‌نجامێ شاشی و سیاسه‌تا شه‌رخوازیا ئێكه‌تیێ روودا كو ب شه‌رێ هه‌كاری ب ناڤوده‌نگه.
