بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975 – 1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا پێنجێ
64
په‌یوه‌ندیێن پارتی ل گه‌ل پارتا دیمۆكرات ل باكوور و رۆژئاڤا
په‌یوه‌ندیێن پارتی و پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا باكوور په‌یوه‌ندیه‌كا جودا و ب هێز و موكم بوو. پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا باكوور ل ده‌مێن هه‌ستیار و نه‌خۆش و ئالۆز دا هاریكاریه‌كا بێ وێنه و زێده ل گه‌ل پارتی كریه، و چو مه‌ترسی و گه‌فان ژی ئه‌و پاشڤه نه‌برن بۆ گه‌هاندنا هاریكاری و پشته‌ڤانیێ بۆ كادر و پێشمه‌رگه‌یێن مه ب تایبه‌تی د قۆناغا دژوار یا ده‌ستپێكرنا شۆره‌شا گولانێ دا، هه‌لویستێن وان نه‌رم و وه‌لاتپارێزی بوون ل گه‌ل هه‌موو ئالیێن كوردستانی ب گشتی و ل گه‌ل پارتی ب تایبه‌تی كو ئه‌م پێكڤه گه‌له‌ك ته‌با و رێكبووین و ژ هه‌مو روویه‌كی ڤه هاریكاریا مه كریه و د ئێكه‌م ده‌لیڤه ژی دا سه‌ركرداتیا وان هاتنه نك مه.
د ڤی چارچووڤه‌ی دا رۆژێن 21 و 22ی تیرمه‌ها 1980ێ، مه پێشوازی ل شانده‌كێ پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا باكوور كر، كو پێكهاتی بوو ژ رێزداران ده‌روێش سه‌عدۆ و حه‌سه‌ن حسۆ ته‌مه‌رخان، د دیداره‌كێ دا به‌حسێ ره‌وشا گشتی یا ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ هاته كرن، هه‌روه‌سا به‌حسێ گرنگیا ئێكرێزی و ته‌بایی یا ملله‌تێ كورد و په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا هاته كرن، ل دوماهیا كۆمبوونێ، مه نامه‌ك بۆ لقێ ئێك یا پ.د.ك و عه‌لی دیلله‌ر نڤیسی، بۆ وێ ئێكێ بزاڤ بهێنه كرن رێكبكه‌ڤن و پارتی ب هێز بێخن و به‌حسێ وان چه‌كان ژی هاته كرن كو شیوعیان ب رێكا وان ئینابوون و رێككه‌فتین ب هه‌مان رێكێ مه ژی پشك تێدا هه‌بیت، ب مخابنی ڤه، سامی عه‌بدولره‌حمانی رۆله‌كێ خراب د ناكۆكیێن ناڤا پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا باكوور دا گێرا و ب دانانا هنده‌ك كه‌سێن نه ژ هه‌ژی و نه‌گونجای ل پێشیێ ب ناڤێ چه‌پ و ره‌وشه‌نبیر و دانانا وان وه‌كو ئه‌ندامێن سه‌ركرداتیێ، گورزه‌كێ مه‌زن ل پارتی دا و بوو ئه‌گه‌رێ جودابوونێ د ناڤا حزبێ دا و دامه‌زراندنا حزبه‌كێ ب ناڤێ كۆك (رزگاریخوازێن نه‌ته‌وه‌یی یا كوردستانێ) كو پشكه‌ك بوو ژ پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا توركیا و ژبلی زیانگه‌هاندنێ ب به‌رژه‌وه‌ندا گشتی و ئێكرێزی و ته‌بایێ چو مفایه‌ك تێدا نه‌بوو، له‌وڕا پشتی كۆنگره‌یێ نه‌هێ وان چو رۆل نه‌مان.
رۆژا 16ی ئادارا 1981ێ، مه پێشوازی ل هه‌ڤالان رۆژان، نوونه‌رێ حزبا سۆشیالیستا كوردستانا توركیا و ئه‌ندازیار جانگیری كر، د دیداره‌كێ دا داخوازا موكمكرن و ب هێزكرنا په‌یوه‌ندیێن دوقۆلی هاته كرن، و ب دوور و درێژی مه گه‌نگه‌شه ل گه‌ل كرن. ب گۆتن و درووشم ماركسی بوون و گه‌له‌ك نێزیكی ددق د (كۆمه‌لا دیمۆكراتی یا كولتوری یا شۆره‌شگێری) و كۆك (رزگاریخوازێن نه‌ته‌وه‌یی یا كوردستانێ) بوون و دژی ئاپۆچیان ژی بوون، به‌رۆڤاژی هه‌موو گرۆپ و پارتیێن سیاسی یێن كوردستانا توركیا دروشمێ سه‌رخوه‌بوونێ هه‌لنه‌گرتبوو، مه پێ باش بوو زێده‌تر ئاخفتن ل گه‌ل بهێته كرن و په‌یوه‌ندیان ل گه‌ل بهێنه دروستكرن.
د درێژیا بزاڤ و چالاكیێن مه دا پێخه‌مه‌ت نێزیكبوونێ ژ ئالیێن كوردستانی، رۆژا 3ی تیرمه‌ها 1983ێ، مه رێزدار مسته‌فا (سه‌عید)، ئه‌ندامێ كۆمیتا ناڤه‌ندی یا كۆمه‌لا (ددق د) و كه‌سه‌ك ب ناڤێ محه‌مه‌د، به‌رپرسێ رێكخستنێن حزبا وان ل شه‌مدینان دیتن، د دیداره‌كێ دا به‌حسێ په‌یوه‌ندیێن پارتی و پارتێن كوردستانی ب گشتی و حزبا ناڤبری ب تایبه‌تی هاته كرن، هه‌روه‌سا داكۆكی ل سه‌ر ته‌بایی و ئێكرێزیا هه‌موو بارتێن سیاسی هاته كرن، دیار بوو ب گۆتنێ گه‌له‌ك مه‌زن بوون، دیار ژی بوو حه‌ز نه‌دكر په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را پارتی و په‌كه‌كێ دا باش بن و من ژی ب ئاشكرایی گۆتێ كو په‌كه‌كه دۆستێن مه‌نه و مه رێككه‌فتن یا هه‌ی، پاشی داخواز كر ل سنۆرێ لقێ ئێك باره‌گایه‌ك بۆ بهێته ڤه‌كرن، وان بخوه ژی دانپێدان كر كو پێشتر گه‌له‌ك هێرش دكرنه سه‌ر پارتی و دژی پارتی چالاكی دكرن، لێ پشتی كۆنگره‌ی هه‌لویستێ خوه گوهارت و به‌رهه‌ڤن په‌یوه‌ندیێن دۆستانه ل گه‌ل پارتی هه‌بن، من ژی پێ راگه‌هاند كو پێدڤیه بریارێن كۆنگره‌یێ هه‌وه ببینین و پاشی دێ بۆچوونا خوه ل سه‌ر ڤه‌كرنا باره‌گایێ ل سنۆرێ لقێ ئێك دیار كه‌ین. ئه‌ڤه به‌ری حه‌مه ره‌حیم (جووجه‌له)ی هات بوون.
رۆژا 10ی كانوونا ئێكێ 1986ێ، مه پێشوازی ل هه‌ژماره‌كا خه‌لكێ گوندێ ئه‌رشێ یێ كوردستانا باكوور كر ب مه‌ره‌ما ب خێرهاتنێ سه‌ره‌دانا مه كربوو، د دیداره‌كێ دا به‌حسێ ده‌ڤه‌رێ و ئاریشه و گیروگرفتان هاته كرن، و من داخواز ژێ كر ئه‌و ئاریشێن د ناڤبه‌را وان دا چاره بكه‌ن كو كوشتن ژێ چێببوون.
رۆژێن 25 و 26ی تیرمه‌ها 1990ێ، كۆنفرانسێ كوردێن ئێكه‌تیا سۆڤێتێ ل مۆسكۆ هاته به‌ستن، كو نێزیكی هه‌شتێ كه‌سان پشكداری د وی كۆنفرانسی دا كربوو، د. محه‌مه‌د سالح جومعه ب نوونه‌رایه‌تیا پارتی پشكدار بوو و گۆتاره‌ك پێشكێش كر.
د به‌رده‌وامیا بزاڤ و خه‌باتێن مه دا پێخه‌مه‌ت ب هێزكرنا په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را ئالیێن كوردستانی دا، رۆژا 2ی ته‌باخا 1990ێ مه پێشوازی ل هه‌ڤالان میرزا و د. سه‌ردار و سێ ژ هه‌ڤالێن وان ژ پارتیا كاوه و عه‌بدولره‌حمان و سالح ژ كۆك كر. د كۆمبوونان دا به‌حسێ هه‌بوونا په‌یوه‌ندیان د ناڤبه‌را ئالی و پارتیێن كوردستانی هاته كرن، و ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ ب گشتی و كوردستانێ ب تایبه‌تی هاته كرن.
د درێژیا دیدار و كۆمبوونێن مه دا ل گه‌ل ئالیێن كوردستانی رۆژا 15ی چریا دویێ 1990ێ، كۆمبوونه‌كا دوقۆلی و به‌رفه‌ره د ناڤبه‌را پارتی و پارتیا (ددپ ت ـ(DEVREMCI DEMOKART KULTUR DERNEGi هاته كرن، كو شاندێ وان پێكهاتی بوو ژ خالد، سكرتێرێ پارتیا وان و فوئاد ئالچی و د. فه‌رهاد. ژ ئالیێ پارتی ڤه ئه‌ز، د. جه‌رجیش حه‌سه‌ن، نێچیرڤان بارزانی، فره‌نسۆ حه‌ریری و ره‌مزی شه‌عبان به‌رهه‌ڤبوون، و د كۆمبوونێ دا پشتی هه‌لسه‌نگاندنا ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ ب گشتی و كوردستانێ ب تایبه‌تی و پێشهات و گۆرانكاریان، به‌حسێ په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را هه‌موو پارتێن كوردستانی ب گشتی و هه‌ردو پارتان ب تایبه‌تی هاته كرن، و داكۆكی ل سه‌ر هاریكاری و هه‌ماهه‌نگیێ د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا هاته كرن، و داخواز كر خۆله‌ما مه‌شق و راهێنانێ بۆ بهێته ڤه‌كرن، ل دوماهیا كۆمبوونێ لسه‌ر وێ ئێكێ رێككه‌فتین، كو د ڤێ قۆناغێ دا ده‌ست ب خه‌باتا چه‌كداری نه‌هێته كرن و ب تنێ به‌رهه‌ڤی بۆ پاشه‌رۆژێ و ده‌مێ پێدڤی بهێته كرن.
ل سووریێ ژی دو پارتێن كوردی هه‌بوون كو جه‌ماوه‌رێ خوه هه‌بوو و كاریگه‌ری و رۆلێ وان دیار بوون ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ كو پێكهاتی بوون ژ:
پارتیا دیمۆكراتا كورد (الپارتی) كو گه‌له‌ك نێزیك و هه‌ڤكار بوون ل گه‌ل پارتی و گه‌له‌ك ب وه‌فاداری و ب دلسۆزی هاریكاریێن بێ راوه‌ستیان و بێ كێماسی پێشكێشی مه دكرن.
پتریا جه‌ماوه‌رێ كورد ل رۆژئاڤایێ كوردستانێ پشته‌ڤانیێ ل وێ حزبێ دكه‌ن، و د وێ پارچا كوردستانێ دا كریگه‌ریه‌كا به‌رچاڤ ل ناڤا جادێ و رایا گشتی دا هه‌یه، پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا سووریێ، ل 14 خزیرانا 1957ێ هاتیه دامه‌زراندن. پشتی كو حزبا د ناڤخوه‌دا تووشه ناكۆكیان بووی، جه‌نابێ بارزانی ل سالا 1970ێ ب مه‌ره‌ما چاره‌كرنا ئاریشێن د ناڤبه‌را وان دا گازیكرنه كوردستانێ ل ناوپردان ل گه‌ل وان دا كۆمبوو، و كۆنگره‌یێ ئێكگرتنێ بۆ ساز كر، هه‌ژی ئاماژێ یه، پشتی نسكۆیا 1975ێ و ده‌ستپێكرنا شۆره‌شا گۆلانێ هه‌ژماره‌كا مه‌زن یا پێشمه‌رگه و مالباتێن زان گه‌شهتنه كوردستانا سووریێ و بۆ ده‌مه‌كێ درێژ ل ناڤ خووشك و برایێن خوه ل كوردسستانا سووریێ مان. پارتیا دیمۆكراتا كوردستانا سووریێ هاریكاریه‌كا مه‌زن یا شۆره‌شا گولانێ و پێشمه‌رگا كر، سه‌رباری رێگری و كڤاشتنا ده‌زگه‌هێ موخابراتا سووریێ، لێ ئه‌و هه‌ر ل سه‌ر رێبازا بارزانی و كورداتیێ به‌رده‌وام بوون، ب ده‌هان كادر و پێشمه‌رگێن وان وه‌كو ئه‌ه‌ركه‌كێ نه‌ته‌وه‌یی په‌یوه‌ندی ب شۆڕه‌شا گولانێ كر، هه‌مان ده‌م هاریكاریێن دارایی و ده‌رمان بۆ شۆڕه‌شا گولانێ كۆم دكرن و خو هه‌تا ئینانا چه‌كی بۆ پێشمه‌رگه‌ی.
ئالییێ دی پێكهاتی بوو ژ گرۆپ و بالێ حه‌مید ده‌روێش كو ل سالا 1988ێ چودا بوو و بۆ ئالیگرێ جه‌لال تاله‌بانی و ئیبراهیم ئه‌حمه‌د و پشتی نسكۆیا 1975ێ ژی بوونه رێبین و رێناسێن ئێكه‌تیێ ل سووریێ.
گرۆپێن ئیسلامی یێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤه
پشتی سه‌ركه‌فتنا شۆڕه‌شا ئیسلامی ل ئیرانێ، خه‌لكه‌كێ سه‌یر سه‌رێ خوه هه‌لدا و هاتنه دامه‌زراندن و ڕه‌وش بۆ خوه ب ده‌لیڤه‌كا گونجا زانی بۆ وێ ئێكێ ب ناڤ و ل ژێر په‌ردا ئایینی خوه ده‌وله‌مه‌ند بكه‌ن، و فێلبازییان ل چه‌ندین به‌رپرسێن مه‌زنێن ئیرانێ و هه‌تا رادده‌كی ل لیبیا ژی بكه‌ن، و بۆ به‌رژه‌وه‌ندا تایبه‌تا كه‌سوكی مفای ژێ وه‌ربگرن، بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی، هه‌ر چه‌ند كه‌سان گرۆپه‌ك دامه‌زراند و خوه وه‌سا دا دیاركرن كو ل ناڤا ئاخا ئیراقێ كارێ مه‌زن دكه‌ن، ب پشتراستی ڤه ئیرانێ ژی ئه‌و ئێك پێ خۆش بوو و بۆ وێ ئێكێ پترین جه‌ماوه‌ری ژ پارتی دوور بێخن و حه‌ز نه‌دكر هه‌موو جه‌ماوه‌ر ل گه‌ل پارتی بیت. ژ ئالیه‌كێ دی ڤه، ئه‌ڤ كه‌س و گرۆپه بوونه ده‌رگه‌هه‌كێ مه‌زن بۆ دزیكرنێ، حكومه‌تا سووریێ ژی ئاگه‌هدار بوو و خو هه‌تا یا هه‌ڤڕا ژی بوو ل گه‌ل وان ، لێ دزانی دێ چاوا پاره‌یان ب هه‌موویان كه‌ت.
