بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
شكا شه‌شێ
102
مه‌حموود فه‌قی خدر قه‌لادزه‌یی، ئه‌ندامێ حزبا شیوعی ئه‌م ب وان خالان ئاگه‌هداركرین، ئه‌م ژی ل گه‌ل مه‌كته‌با سیاسی كۆمبووین و بڕیار هاته دان ل سه‌ر ڕازی بین و بۆ وێ ئێكێ دا ئێكه‌تی بهێته رووگر (احراج) كرن.
پشتی هینگێ ئالییان داخواز كر ب مه‌ره‌ما رێگرتنێ ل پێشڤه‌چوونا گرژیان ئه‌م هێزێن خوه ڤه‌كێشین، مه ژی ل سه‌ر داخوازا وان به‌رهه‌ڤییا خوه نیشا دا و مه راگه‌هاند، ژ به‌ر كو هێزێن جود ل ده‌ڤه‌رێ نه، ئه‌م دێ پشكه‌كا هێزێن خوه ڤه‌كێشین، له‌وڕا ل رۆژا 29ی چریا ئێكێ 1980ێ، ل باره‌گایێ به‌ره‌یێ ئێك ل گه‌ل مه‌كته‌با سیاسی كۆمبووین و بڕیار هاته دان، هێزه‌ك ل ده‌ڤه‌رێ بهێته جێگیركرن. بۆ پشكداریێ د هێرشا حاجی ئۆمه‌ران دا هێزه‌كا دی به‌ر ب ئالییێ پیرانشارێ ڤه بهێته ڤه‌كێشان، هه‌روه‌سا هێزا به‌ره‌یێ دو به‌ر ب باله‌ك ب رێ بكه‌ڤن، هه‌رچه‌نده ل ده‌ستپێكێ ده‌نگۆیێ وێ ئێكێ هاته به‌لاڤكرن كو مه‌ره‌م ژ سه‌ره‌دانا مه بۆ ده‌ڤه‌را ئالواتان، لێدان، یان هێرشكرنه بۆ سه‌ر ئێكه‌تیێ، لێ د راستی دا ئه‌و ده‌نگۆ نه‌راست و بێ بنه‌ما بوو.
رۆژا 23ی كانوونا دویێ یا سالا 1980ێ، مه پشكداری د رێوره‌سمێن ده‌رچوونا پشكداربوویێن خۆله‌كا راهێنانێ بۆ تۆپێن 81 ملم، 60 ملم و 57 ملم دا كر. د وی رێوره‌سمی دا تۆپ هاتنه تاقیكرن، لێ بازۆكا(1) سێ و نیڤ ژ كاركه‌فت و ته‌قه نه‌كر. ئه‌ڤ رۆژه یا دیرۆكی بوو، ژبه‌ركو پشتی نسكۆیا 1975ێ خۆلا ئێكێ بوو یا چه‌كێ گران. سوپاس بۆ خودێ ب سه‌ركه‌فتی هاته بجهئینان. د وی رێوره‌سمی دا هه‌ر ئێك ژ هه‌ڤالان عه‌لی عه‌بدوللا و فازل میرانی و فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی و مامۆستایێن خۆلێ، ئه‌حمه‌د بداخ و عه‌لی باجلۆری و ملازم یونس به‌رهه‌ڤ بوون، تۆپا 60 ملم ژ هه‌موو تۆپێن دی باشتر ئارمانجێن خوه بجهـ دئینان، هه‌روه‌سا ل وێ رۆژێ تڤه‌نگا ده‌نگی یا نارنجۆكهاڤێژ م79 هاته تاقیكرن كو تڤه‌نگه‌كا باش و كاریگه‌ر بوو بۆ ئینانا ئارمانجێ.
بۆ ب رێ ئێخستنا ده‌سته‌یه‌كا پێشمه‌رگه‌یێن حه‌مید ئه‌فه‌ندی، رۆژا 11ی ئادارا 1980ێ من سه‌ره‌دانا زێوه كر. من ب پێشمه‌رگه‌یان راگه‌هاند، گه‌له‌ك هشیار بن، پێدڤییه دلێ ملله‌تی بهێته راگرتن و نابیت خه‌لك بهێته ئازاردان، پێدڤییه پویته‌یه‌كێ زێده‌تر ب رێكخستن و كارێ پارتایه‌تی بهێته دان. ل وێرێ من كۆمه‌كا پره‌نسیپان د گۆتاره‌كا كورت دا بۆ پێشمه‌رگه‌ی گۆتن.
رۆژا 24ی نیسانا 1980ێ، هه‌ڤالان عه‌لی عوبه‌یدوللا، ئه‌ندامێ لقا ئێك ژ ئه‌گه‌رێ په‌قینا مینه‌كێ شه‌هید بوو.
ل رۆژا 25ی ته‌باخا 1980ێ ئه‌م چووینه گوندێ نۆڤێ بۆ پشكداریكرنێ د خۆله‌كا راهێنانێ دا ل سه‌ر تۆپێ كو بۆ پێشمه‌رگه‌یێن لقا سێ و لقا چار و هێزێن مه‌كته‌با سیاسی هاتبوو ڤه‌كرن. پشتی ب دوماهی هاتنا خۆلێ ب تۆپا 81 ملم و هاونێ 60 ملم ته‌قه‌یه‌كا راسته‌قینه هاته كرن، بازۆكا گرێ سێ و نیڤ، تۆپا دژه‌تانك 57 ملم گه‌له‌ك ب باشی ئارمانجێن خوه ئینان و جهێ دلخۆشیێ بوو.
رۆژا 3ی ته‌باخا 1980ێ ب مه‌ره‌ما دیتنا ده‌ڤه‌رێ مه سه‌ره‌دانا ده‌ڤه‌را مه‌رگه‌وه‌ر كر. جارا ئێكێ بوو وێ ده‌ڤه‌رێ دبینم و من سه‌ره‌دانا هه‌موو ده‌ڤه‌رێ كر، د وی چارچووڤه‌ی دا مه سه‌ره‌دانا تاهر خان كر. ب وێ یه‌كێ ژی نه‌راوه‌ستیاین و هه‌تا سه‌ر سنۆرێن رۆسیا و توركیا چووین، ده‌ڤه‌ره‌كا دلگره و سه‌قایه‌كێ ل هه‌ڤهاتی هه‌یه.
گه‌له‌ك ب مخابنی ڤه رۆژا 5ی ئادارا 1981ێ، پێنج پێشمه‌رگه‌یێن هێزا بارزان ل چیایێ دالانپه‌ر ژ ئه‌گه‌رێ ئاسێبوونا وان د ناڤ به‌فرێ دا شه‌هید بوو. ئه‌و پێنج پێشمه‌رگه‌ی پێكهاتی بوون ژ: سالح حاجی جومعه ئاكره‌یی، عادل ره‌جه‌ب ئاكره‌یی، ئازاد محه‌مه‌د ئه‌مین ئاكره‌یی، غازی ره‌مه‌زان ئاكره‌یی و شێخ جه‌عفه‌ر.
دامه‌زراندنا باره‌گه‌هێ سه‌ركردایه‌تیا ده‌مكی ل بێركم و لۆلان
مه‌ها خزیرانا سالا 1982ێ ئه‌م چووینه ده‌ڤه‌را سیده‌كان و بێركم و لۆلان، مه باره‌گه‌هێ سه‌ركردایه‌تییا ده‌مكی ل ده‌ڤه‌رێ دامه‌زراند و مه وێرێ كره ناڤه‌ند و جهێ گرنگێ سه‌ركردایه‌تییێ و پێشمه‌رگایه‌تییێ. ڤه‌كرنا باره‌گه‌هی ل ده‌ڤه‌رێ و به‌رهه‌ڤییا هه‌ڤالێن سه‌ركردایه‌تییێ د وی باره‌گه‌هی دا وه‌رچه‌رخانه‌كا گرنگ و مه‌زن بوو د شۆره‌ش و خه‌باتا گه‌لێ مه‌دا، ژبه‌ركو بوو ئه‌گه‌رێ زێده‌تر ل ئێك نێزیكبوونا سه‌ركردایه‌تییێ و بنگه‌هێن پارتی و جه‌ماوه‌ری و پێشمه‌رگه‌یان و ب هێزبوون و زێده‌بوونا هێرش و چالاكیێن پێشمه‌رگه‌ی دژی ده‌زگه‌هێن ته‌په‌سه‌ركرنێ یێن به‌عسییان. ل وێرێ دو مه‌هان رۆژانه فرۆكه‌یێن شه‌ركه‌ر و هێلیكۆپته‌ران دهاتنه سه‌ره‌سه‌رێ مه، ئه‌م بێزار كربووین.
پشتی ده‌مه‌كێ كورت مه باره‌گه‌هه‌كێ هه‌رده‌می ل ده‌ڤه‌را لۆلان دامه‌زراند. من په‌یام بۆ حاجی محه‌مه‌د شێخ ره‌شید هنارت، هه‌كه مۆله‌ت هه‌بیت ل گۆره‌ی یا پێدڤی دێ هنده‌ك سپینداران بڕین و وه‌كو گاریته بۆ دروستكرنا خانیێن باره‌گه‌هێ دێ بكارئینین، به‌رسڤ هنارت كو هه‌موو مال و مولكێ ده‌ڤه‌رێ یێ هه‌وه‌یه، ب ڤێ یه‌كێ هه‌لوه‌سته‌كێ گه‌له‌ك مه‌ردانه دیار كر، من ژی هه‌موو پێشمه‌رگه ئاگه‌هداركرن كو ب چ شێوه‌یه‌كی نابیت چ باره‌گه‌هه‌ك د ناڤا گوندێ لۆلان دا بهێته دروستكرن، وه‌كو رێزگرتن ل خانه‌قا و مالباتا شێخی، خو نابیت به‌ره‌كی ژی ژێ بینن. پشتی ته‌مامبوونا كاروباران و دامه‌زراندنا باره‌گه‌هان، هه‌ڤالان ملازم عه‌لی و فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی و ره‌شید عارف سه‌رپه‌رشتی و سه‌ركردایه‌تییا باره‌گه‌هی كر. پاشی مه باره‌گه‌هێن خوه ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا به‌لاڤكرن، هه‌ر ژ ده‌راو و گووزه‌ره‌شێ و ماله‌مه‌لاو هه‌تا خرێنه. د راستی دا ڤه‌كرنا باره‌گه‌هان و هه‌بوونا هه‌ڤالێن سه‌ركردایه‌تییێ ل ده‌ڤه‌رێ، گاڤه‌كا گرنگ بوو پێخه‌مه‌ت هه‌ڤگرتنێ د گه‌ل جه‌ماوه‌ر و هه‌ڤال و رێكخستنێن مه د ناڤا باژاران دا.
وی ده‌مێ ئه‌م ل بێركمێ بووین، رۆژه‌كێ خودێ ژێ رازی، حه‌مۆ كه‌مه‌كی، هاته نك مه و چه‌ند داخوازییه‌ك هه‌بوون، شیانێن وی ده‌می ژی ب وی شێوه‌ی نه‌بوون بۆ بهێنه دابینكرن، له‌ورا هه‌ر چ تشتێ گۆتی مه گۆتێ نینه. دوماهی جار ده‌مێ من گۆتی نینه، گۆتی: “یا.. من گۆت به‌لێ..” تڤه‌نگا خوه هه‌لگرت و دخواست بچیت، گۆتی: “ب خودێ وه‌كو ته‌بیت، دێ ئێك ملیۆن پێشمه‌رگه‌ی ب خودان كه‌م و چوو. رۆژه‌كێ ماسی گرت بوون، دگه‌ل پێشمه‌رگه‌یه‌كی ماسی بۆ مه هنارت بوون و گۆت بوو پێشمه‌رگه‌ی بۆ كاك مه‌سعوودی ببه‌ن، ژ به‌ر كو وان چ نینه بلا ماسییان بخۆن”.
پشتی دامه‌زراندنا باره‌گه‌هێ سه‌ره‌كردایه‌تییێ و دیاركرنا ئه‌ركێ هه‌ڤالان و ته‌مامكرنا كاروبارێن مه ل ده‌ڤه‌رێ، ب مه‌ره‌ما برێڤه‌برنا كاروبارێن مه ل مه‌كته‌با سیاسی، رۆژا 2ی كانوونا ئێكێ 1982ێ به‌ر ب ئیرانێ ب رێ كه‌فتین. دره‌نگی شه‌ڤێ گه‌هشتینه باره‌گه‌هێ محه‌مه‌د خالد بۆسه‌لی كو ل گاده‌رێ بوو. سه‌قا گه‌له‌ك یێ سار بوو، به‌فر هه‌تا چووكان كه‌فت بوو، چه‌ند پێشمه‌رگه‌یان ژ ده‌رڤه ئاگر هه‌لكربوو، ده‌مێ من پرسیار كری ئه‌گه‌ر چنه هوون د ناڤ ڤێ به‌فرێ دا روونشتین، گۆتی مه جهـ نینه. له‌ورا ل به‌ر تاڤه‌هه‌یڤێ ب رێ كه‌فتین، ل سه‌ر سنۆری باهۆزه‌كا ب هێز ل مه‌دا و خودێ ئه‌م رزگار كرین، ژبه‌ركو د وان ده‌مان دا ل سه‌ر رێكا خانێ، كاوه‌یێ شێخ له‌تیف و ملازم تاهر د به‌فرێ را ئاسێ ببوون و شه‌هید بوون.
سالا 1983ێ، پشكا راگه‌هاندنێ به‌ر ب پێشڤه چوو و گه‌شه‌كرنه‌كا به‌رچاڤ ب خوه‌ڤه دیت و ب دانانا هه‌ژماره‌كا شاره‌زا و بسپۆر و كادرێن به‌رچاڤ، ئاستێ كار و چالاكیێن پشكا راگه‌هاندنێ جهه‌كێ زێده‌تر ڤه‌گرت، له‌ورا ئه‌و ده‌م ب قۆناغه‌كا گرنگ یا راگه‌هاندنا پارتی و شۆره‌شێ دهێته هه‌ژمارتن.
پێكهاتا پشكا راگه‌هاندنێ د وی ده‌می دا ب ڤی شێوه‌ی بوو:
ئێك: ده‌مه‌كی فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی، به‌رپرسێ پشكا راگه‌هاندنێ بوو، ژبه‌ر شاره‌زایی و ژێهاتییا وی كارتێكرنه‌كا مه‌زن ل سه‌ر پێشڤه‌برنا كارێ راگه‌هاندنێ هه‌بوو. پاشی هشیار زێباری، ئه‌ندامێ كۆمیته‌یا ناڤه‌ندی، وه‌كو به‌رپرسێ پشكا راگه‌هاندنێ ده‌ست ب كاربوو، كاره‌كێ گرنگ و به‌رچاڤ پێخه‌مه‌ت پێشڤه‌برنێ د وارێ راگه‌هاندنێ دا كر.
پشكا راگه‌هاندنێ ژ چه‌ند هه‌ڤال و نڤیسه‌رێن خودان شیان پێكهاتی بوو وه‌كو: (حه‌مید سووری، د. ناسح غه‌فوور و مه‌سعوود ساله‌یی).
رۆلێ ڤان هه‌ڤالان د به‌رهه‌ڤكرن و نڤیسینا بابه‌تێن د وارێ راگه‌هاندنێ دا به‌رچاڤ بوو. پشتی ده‌مه‌كی چه‌ند هه‌ڤالێن دی هاته ڤه‌گوهاستن بۆ پشكا راگه‌هاندنێ، ژ وانا: (بارزان مه‌لا خالد كو سه‌ره‌رای بێژه‌رێ ده‌نگێ كوردستانێ بوو، ده‌سته‌كێ باش د نڤیسینێ ژی دا هه‌بوو. سدقی هرۆری كو ئه‌ركێ وه‌رگێرانێ پێ هاتبوو راسپاردن. فه‌همی كاكه‌یی).
=====================================================
- سالا 1983ێ، پشكا راگه‌هاندنێ به‌ر ب پێشڤه چوو و گه‌شه‌كرنه‌كا به‌رچاڤ ب دانانا هه‌ژماره‌كا شاره‌زا و بسپۆر و كادرێن به‌رچاڤ ب خوه‌ڤه دیت
- رۆژه‌كێ حوموو كه‌مه‌كی خودێ ژێ رازی هاته نیك مه و هه‌ر چ داخوز دكر، من دگۆتێ نینه، ئینان گۆته من بخودێ وه‌كی ته‌بیت دێ ئێك ملیۆن پێشمه‌رگه‌ی خودان كه‌م و چوو.
