بارزانی و بزاڤا رزگاریخوازا كوردی 1975-1990
مه‌سعود بارزانی
پشكا یازدێ:
شه‌ڕێ ئیراقێ و ئیرانێ
جوداهی و ناكۆكیێن د ناڤبه‌را ئیراقێ و ئیرانێ دا، دیرۆك و باگراوه‌نده‌كێ دوورتر ژ شه‌رێ هه‌شت سالی یێ د ناڤبه‌را وان دا هه‌یه. هه‌ستیاریه‌كا مه‌زن د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا هه‌یه، په‌یوه‌ندیه‌كا ب ئه‌ڤرازی و نشیڤی و قوناغێن جودا ده‌ربازكرینه و ره و ریشاله‌كا كه‌ڤنار هه‌یه.
سالا 1968ێ كو حزبا به‌عس ب رێكا كۆده‌تایێ ده‌ستهه‌لاتا ئیراقێ گرتیه ده‌ست، ناكۆكی د ناڤبه‌را ئیراقێ و ئیرانێ دا سه‌رهلدان، پشت ڤێ روودانێ و ل سالا 1969ێ، شاهێ ئیرانێ رێككه‌فتنا سالا 1937ێ د ناڤبه‌را وان دا هه‌لوه‌شاند و ل دوماهیا سالا 1969ێ ژی، ئیرانێ ب رێكا عه‌بدولغه‌نی ئه‌لراوی بزاڤكرن كۆده‌تایێ ل ئیراقێ بكه‌ت، لێ سه‌رنه‌كه‌فت، ب ئاشكرابوونا وێ بزاڤێ ژی گه‌له‌ك ئه‌فسه‌ر و وه‌لاتی هاتنه سێداره‌دان.
ب هێزبوونا سه‌ددامی ل سه‌ر ده‌پێ شانۆیا سیاسه‌تا ئیراقێ وه‌رچه‌رخانه‌كا گرنگ بوو ل ده‌ڤه‌رێ، هه‌ر ژ ده‌ستپێكێ بوو كه‌سێ ئێكێ د ناڤه‌ندا بڕیارێ دا. د راستی دا ب چوونا ناڤا سه‌ركردایه‌تیا حزبا به‌عس و سوپای دا گه‌له‌ك دژایه‌تی لێ دهاته كرن، لێ هه‌تا وی ده‌می پێگه‌هێ حزبێ و له‌شكری توند و ب هێز كری، ل ژێر سیبه‌را ئه‌حمه‌د حه‌سه‌ن به‌كری بریار ددان. ئه‌ڤجا ل 1ی تیرمه‌ها سالا 1979ێ، ئه‌حمه‌د حه‌سن به‌كر نه‌چار كر ده‌ستبه‌رداری ده‌ستهه‌لاتێ بیت. ب ڤی شێوه‌ی سه‌ددام بوو ده‌ستهه‌لاتدار و كه‌سێ ئێكێ و ده‌ستهه‌لاتدارێ ره‌هایێ ئیراقێ.
سه‌رباری رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ ژی ل 6ی ئادارا 1975ێ، په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را ئیراقێ و ئیرانێ دا ئالۆز و تێكچووی بوون و ئاریشه و ناكۆكی د ناڤبه‌را وان هه‌ر نه‌هاتنه چاره‌كرن.
هه‌لبه‌ت رژێما به‌عس پێ خۆش نه‌بوو شۆڕه‌شا ئیسلامی سه‌ربكه‌ڤیت، ژ به‌ر كو شاه بۆ وان گونجاییتر بوو، خو هه‌تا بۆ رازیكرنا شاهی، خومه‌ینی ژی ژ ئیراقێ ده‌رئێخست، هه‌لبه‌ت د وێ باوه‌ریێ دا نه‌بوون و پێشبینی ژی نه‌دكر ره‌وشا ئیرانێ ب وی شێوه‌ی گوهۆرین ب سه‌ر دا بهێن. ده‌مێ ئه‌و شۆڕه‌ش سه‌ركه‌فتی، ئه‌ڤجا خومه‌ینی ل ئیراقێ ل به‌هانه‌یان دگه‌ریا. هه‌مان ده‌م سه‌ددام ژی ل دووڤ به‌هانه‌یان دگه‌ریا بۆ هه‌لوه‌شاندنا رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ، ژ به‌ر كو هه‌ست ب شه‌رمزاریه‌كا مه‌زن و جۆره خیانه‌ته‌كێ دكر، كو شه‌تولعه‌ره‌ب و پشكه‌كا به‌رچاڤ یا ئاخا ئیراقێ ژ ده‌ست دا و رێككه‌فتن د به‌رژوه‌ندا ئیرانێ دا شكه‌ست. ب سێداره‌دانا محه‌مه‌د باقر سه‌در و (بنت الهودا) یا خووشكا وی بوو ئه‌و به‌هانه و ب وێ ئه‌گه‌رێ خومه‌ینی ب ئاشكرایی هه‌لوه‌سته‌كێ توند دژی رژێما به‌عس نیشا بده‌ت.
سه‌ركه‌فتنا شۆڕه‌شا ئیرانێ ده‌لیڤه‌كا زێرین بوو ل هه‌مبه‌ری گه‌لێن ئیرانێ و خو هه‌تا گه‌لێ كورد ژی، ژ به‌ر كو بوو ئه‌گه‌رێ ژ ناڤچوونا ئێك ژ رژێمێن كه‌ڤنه‌په‌رستێن ده‌ڤه‌رێ و ئالیه‌كێ سه‌ره‌كی د رێككه‌فتنا خیانه‌تكاری یا جه‌زائیرێ دا، له‌ورا ب ژ ناڤچوونا رژێما شاهی و سه‌ركه‌فتنا شۆڕه‌شا ئیسلامی ل ئیرانێ ئه‌م خۆشحال بووین. پشتی سه‌ركه‌فتنا شۆڕه‌شێ، مه بزاڤكرن په‌یوه‌ندیه‌كا دۆستانه د ناڤبه‌را مه دا هه‌بیت. پشتی سه‌ركه‌فتنا وان، مه په‌یوه‌ندی د گه‌ل پتریا به‌رپرس و سه‌ركردێن ئیرانێ دا هه‌بوون. به‌رپرسێن كۆمارا ئیسلامیا ئیرانێ و ب تایبه‌ت ئیمام خومه‌ینی، هاریكاریه‌كا باش و به‌رچاڤ بۆ مه كر، ب تایبه‌تی د ده‌مێ ئینان و رێوره‌سمێن ڤه‌شارتنا ته‌رمێ پیرۆزێ بارزانی دا.
دروستكرنا ده‌لیڤه‌كا باش و گونجای بۆ ڤه‌گه‌ریانا پشكه‌كا مه‌زن ژ په‌نابه‌رێن مه ژ ناڤه‌راست و باشوورێ ئیرانێ بۆ باژارێن رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ، كو كارتێكرنه‌كا مه‌زن ل پێشڤه‌برنا كاروبارێن شۆڕه‌شێ هه‌بوو.
هه‌ژی گۆتنێ یه هه‌ر چه‌نده مه په‌یوه‌ندی د گه‌ل ده‌ستهه‌لاتدارێن ئیرانێ هه‌بوون، لێ ب چو شێوه‌كی په‌یوه‌ندیا مه ل سه‌ر كیست، یان داگێران ژ پره‌نسیپ و ئارمانجێن سیاسی، ستراتیژی و نه‌ته‌وه‌یی و نشتیمانی نه‌بوون، به‌لكو بزاڤ دهاتنه كرن ل سه‌ر بنه‌مایێ دۆستایه‌تی و رێزگرتن و پاراستنا به‌رژوه‌ندیێن هه‌ڤپشك و تێكگه‌هشتنێ بهێنه ئاڤاكرن.
روودانا هێرشكرنا سه‌ر بالیۆزخانا ئه‌مریكا و ب بارمته‌گرتنا هه‌موو فه‌رمانبه‌ر و كارمه‌ندێن بالیۆزخانێ ل رۆژا 4ی چریا دویێ یا سالا 1979ێ و بۆ ده‌مێ چارسه‌د و چل و چار رۆژان، كاتێكرنه‌كا خراب كره سه‌ر په‌یوه‌ندیێن ئیرانێ و ئه‌مریكا و خو هه‌تا هه‌موو رۆژئاڤا، ژ به‌ر كو وێ روودانێ ئالۆزیه‌كا نوو دروست كر.
حكومه‌تا ده‌مكی یا مه‌هدی بازرگان روو ب روو قه‌یرانه‌كا مه‌زن بوو، په‌یوه‌ندیێن د ناڤبه‌را ئه‌مریكا و ئیرانێ دا تێكچوون و د گه‌ل وه‌لاتێن رۆژئاڤا ژی تووشی ئاریشان بوون. ئه‌و روودان بوونه ئه‌گه‌رێ وێ ئێكێ كو رۆژئاڤا ل دژی ئیرانێ پشته‌ڤانیا ئیراقێ بكه‌ت و خو هه‌تا هاندانا وان بۆ شه‌ری ژی دكر. ره‌وشا د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا رۆژ بۆ رۆژێ به‌ر ب ئالۆزی و تێكچوونێن زێده‌تر دچوو.
پشتی ڤان ئالۆزی و تێكچوونان ل هه‌یڤا گولانا 1980ێ، چه‌ند شه‌ره‌ك ل جهێن جودا د ناڤبه‌را هه‌ردو ئالیان دا روودان. ل رۆژا 10ی ئیلۆنا 1980ێ، ئیراقێ راگه‌هاند كو چه‌ندین گوندێن ل سه‌ر سنۆران ژ ده‌ستێن ئیرانێ رزگار كرینه، رۆژا 17ی ئیلۆنا 1980ێ ژی سه‌ددامی ڕاگه‌هاند كو رێككه‌فتنا جه‌زائیرێ ب هه‌لوه‌شیای دهه‌ژمێریت.
ده‌مژمێر دو و نیڤی رۆژا 22ی ئیلۆنا 1980ێ، جڤاتا سه‌ركردایه‌تیا شۆڕه‌شێ (به‌عس) د به‌یاننامه‌كێ دا به‌لاڤكر كو ده‌ستهه‌لات ب له‌شكری دایه كو هێرشێ بكه‌نه سه‌ر ئارمانجێن له‌شكریێن د ناڤا ئاخا ئیرانێ دا. هێرشێن ئاسمانی یێن ئیراقێ بۆ سه‌ر پتریا بنگه‌هێن له‌شكر و فڕگه‌هێن ئیرانێ ده‌ستپێكر. ئیراقێ راگه‌هاند كو پتریا فڕگه‌هێن ئیرانێ بۆمبه‌باران كرینه، وه‌كو: فرۆكخانا ته‌هرانێ، ئه‌سفه‌هان، ئابادان، ئه‌هواز و ته‌ورێز. ژ ئه‌گه‌رێ وان بۆمبه‌بارانان ژی ل چه‌ندین جهان زیان ب هێزێن ئیرانێ گه‌هاندینه، لێ ب شێوه‌كی نه‌بوو كو هێز و شیانێن ئیرانێ ژ كار بێخن.
ئیراق یا ب نیاز بوو هێرش و سه‌ربۆرا ئسرائیلێ دوباره بكه‌ت، كو ل سالا 1967ێ د هێرشا ئێكێ دا هێزا ئاسمانی یا مسرێ ژ كارخستی. به‌نی سه‌در، سه‌رۆككۆمارێ وی ده‌می یێ ئیرانێ راگه‌هاند: سه‌ددامی چاڤلێكرنه‌كا سه‌رنه‌كه‌فتی یا (مۆشێ ده‌یان)ی دوباره كرییه. هه‌مبه‌ری وێ رۆژا 23ی ئیلۆنا 1980ێ، ئیرانێ هێرشه‌كا ئاسمانی یا به‌رفه‌ره بۆ سه‌ر به‌غدا و چه‌ندین جهێن گرنگ ل ئیراقێ ده‌ستپێكر. هه‌لبه‌ت هه‌ردو ئالیان زێده‌گاڤیه‌كا مه‌زن ل سه‌ر زیانێن ئێكودو دكر.
