بارزانی و بزاڤا رزگاريخوازا كوردى 1975 – 1990
مەسعوود بارزانی
پشكا چاردێ:
تاوانێن رێكخستی یێن حكومەتێن ئیراقێ دژی مللەتێ كوردستانێ و سیاسەتا ڕاگوهاستنێ و عەرەبكرنا كوردستانێ
145
ل سالا 1963ێ، رژێما بەعس پشتی كۆدەتایا شواتا 1963ێ، راستەخۆ دەست ب عەرەبكرنا دەڤەرا دبس كر و ل رۆژا 9ی خزیرانا 1963ێ، نەفیر عاما گشتی ل دژی گەلێ كوردستانێ راگەهاند و ب سەدان گوند وێران و خرابكرن.
ل سالا 1974ێ، هێرشا لەشكرێ ئیراقێ بۆ سەر گەلێ كوردستانێ دەستپێكر و رژێم كەفتە ئاگربارانێ و وێرانكرنا كوردستانێ و ب هزاران كەس ژ خەلكێ باژار و گوندێن كوردستانێ بوونە قوربانی. سالا 1975ێ، پشتی نسكۆیا بزاڤا كوردی، راگوهاستنا ب كۆم یا خەلكێ كوردستانێ بەر ب ژێریا ئیراقێ دەستپێكر.
بیست هزار كورد ب ترۆمبێلێن سەربازی یێن ژ جۆرێ زیل و لۆریان هاتنە رەوانەكرن، هەروەكو د هەیڤا چریا دویێ یا سالا 1975ێ دا، كۆمەلا پشتەڤانییا مللەتێن بندەست ل ئەلمانیا ــ گویتنگن، د گەل كۆمەلا مافێ مرۆڤی ل هۆلەندا راگەهاند: هەژمارا راگوهاستییان گەهشتە دوسەد هزار كەسان و سەد و شازدە گوند هاتنە وێرانكرن و بیست و پێنج هزار كوردێن ئێزدی ژی ژ شنگالێ هاتینە راگوهاستن.
سالا 1976ێ، دەزگەهێن رژێمێ كەفتنە دەرئێخستن و سۆتنا وان پرتووكێن دیرۆكا كوردان بەحس دكەن، د گەل قەدەغەكرنا بابەتێ دیرۆكا كوردان ل قوتابخانان، هەمان دەم راگوهاستن و عەرەبكرن هەتا دوماهیا سالا 1976ێ بەردەوام بوو. د وی دەمی دا نێزیكی سێسەد هزار كەس ب زۆری بەر ب ژێریا ئیراقێ هاتنە راگوهاستن و هەتا سالا 1979ێ هەژمارا وان گەهشتە حەفتسەد هزار كەسان. وان راگوهاستن و هێرشان، هزار و دوسەد و بیست و دو گوند ل دەڤەرێن دیالا و سلێمانییێ و هەولێر و كەركووك و دهۆك و مووسل ڤەگرتن، كو هاتنە چوول كرن، سەرباری وێ ژی، گوندێن سنۆری یێن ئیراق ــ ئیرانێ، هاتنە وێرانكرن.
ل قەزا خانەقین ژی، د دەمێ سالا 1975 بۆ 1976ێ، نێزیكی سەد و پێنجی و چار گوند كو دبنە نەهـ هزار و سێسەد و چل مالبات ژ جهێن وان هاتنە راگوهاستن كو پێكهاتی بوون ژ ناحیا ناڤەندی یا خانەقین، ناحیا مەیدان، ناحیا قۆرەتوو، ناحیا جەلەولا.
بارزانی ژی وەكو وەلاتیێن دیێن كوردستانێ، سەربۆرەكا تەعل و دوور و درێژ د گەل راگوهاستنێ و كۆچپێكرنا ب زۆری هەیە. زێدەتر ژ 16 جاران سۆتن و خرابكرنا بارزان و زێدەتر ژ 8 بۆ 9 جاران ژی دەڤەر ب گشتی، بەلگەیا زیندی یا ڤێ راستیێ یە. بزاڤا پاككرن و ژێبرن و بوهژاندنا بارزانییان، باگرەوەندەكێ درێژ یێ دیرۆكی هەیە، بۆ نموونە:
نەفیر عاما باب عالی یێ ستەنبۆلێ ل دژی شێخ عەبدولسەلامێ بارزانی ل سالا 1907ێ، پشتی كۆمبوونا وی یا نەتەوەیی و هێرشا (محەمەد فازل داغستانی).
ل دەستپێكا سالێن سیهان ژ چەرخێ بووری، دەڤەرا بارزان و بارزانی گەلەك ب دژواری و توندی كەفتنە بەر پێلا سەربازی یا هێزێن هەڤپشك یێن ئینگلیزی و دەستهەلاتدارێن وی دەمی یێن بەغدا. د ئەنجام دا نێزیكی 400 مالباتێن بارزانی نەچار بوون جهێن خوە ب جهـ بهێلن و د زڤستانەكا ئێكجار دژوار دا بەرێخوە بدەنە وەلاتێ توركیا.
سالا 1945ێ هەژمارەكا بەرچاڤ یا بارزانییان ژ ئەنجامێ هێرشێن توند بۆ سەر دەڤەرا وان نەچار بوون بەرێخوە بدەنە رۆژهەلاتێ كوردستانێ و ل باژار و گوندێن وێ پارچا كوردستانێ ئاكنجی ببن. ژبەر نەبوونا خزمەتكاریێن ساخلەمی و ژینگەهـ و جهەكێ گونجای یێ ژیانێ و ڤەحەویانا وان، نێزیك 1500 كەس ژ بارزانییان گیانێن خوە ژ دەست دان، كو پترییا وان زارۆك و زەلام و ژنێن دانعەمر بوون.
پشتی ڤەگەریانا وان بۆ باشوورێ كوردستانێ، ل باژارۆكێ دیانا هاتنە ئاكنجیكرن و ب تێلە و سیمەیێن سەربازی هاتنە دۆرپێچكرن. پشتی دەمەكی ژی بۆ دەڤەرێن جودا یێن ئیراقێ هاتنە ڤەگوهاستن. خو هەتا د شیان دایە كو سەرەدەرییا دەستهەلاتدارێن وی دەمی یێن سۆڤێتێ د گەل بارزانییان ب جۆرەكێ بزاڤا بوهژاندن و ژناڤبرنا ب كۆم بهێتە هەژمارتن، ژبەركو پێنجسەد كەس ب سەر وەلاتەكێ پان و بەرین دا هاتنە بەلاڤكرن و ژ پێدڤیێن ژیانێ هاتنە بێبەهركرن.
رۆژا 8ی چریا دویێ 1975ێ، رۆژەكا ب ترس بوو ل كوردستانێ، ژ بەر كو د درێژاهییا سیاسەتا راگوهاستن، بوهژاندن و عەرەبكرنا ئاخا كوردستانێ دا، دەستهەلاتدارێن بەعس دەست بجهئینانا ئێك ژ ب ترسترین پیلانێن خوە كر بۆ بوهژاندن و ژێبرنا ب ئێكجاری یا بارزانییان ل ئیراقێ (ب بۆچوونا وان) و ب چەند قۆناغان دەست ب راگوهاستنێ و كۆچپێكرنا بارزانییان بۆ باشوورێ ئیراقێ هاتە كرن و ل دەشت و بیابانێن خیزی یێن باشوور هاتنە ئاكنجیكرن و ب ڤی شێوەی بوو:
رۆژا شەمبی 8ی چریا دویێ 1975ێ، هێزەكا مەزن یا رژێما بەعس گەهشتە گوندێ بارزان ب مەرەما راگوهاستنا بارزانییان و گوندێ ئێكێ پشتی نسكۆیا سالا 1975ێ ئاكنجیێن وێ هاتنە راگوهاستن.
رۆژا ئێكشەمبی 9ی چریا دویێ 1975ێ، خەلك و ئاكنجیێن گوندێن (بارزان، هەسنێ، هەسنەكا، هەفندكا، ببانا، هەمدلا، رەزیان، ئالیان، بازێ، بالندا و پشكەكا ئاكنجیێن بلێ) بۆ باشوورێ ئیراقێ هاتنە راگوهاستن و ل كۆمەلگەها (نەفەر) یا هەژمار 2 ل پارێزگەها قادسیە (دیوانیە) هاتنە ئاكنجیكرن.
رۆژا دوشەمبی 10ی چریا دویێ 1975ێ، ئاكنجیێن گوندێن (بلێ، رێزان و ئاستە) بەر ب باشوورێ ئیراقێ ب رێ ئێخستن و د هەمان كۆمەلگەها ب زۆری دا هاتنە ئاكنجیكرن.
رۆژا سێشەمبی 11ی چریا دویێ 1975ێ، خەلكێ گوندێن (پیرەسال، شانەدەر، سەكو، شكەفتێ و سۆرانكێ) بەر ب دەشتێن باشوور هاتنە راگوهاستن و ل ناحیا (جەحێش)، ل كۆمەلگەها هەژمار 3 هاتنە ئاكنجیكرن.
رۆژا 14ی چریا دویێ 1975ێ، پشكەكا دی یا ئاكنجیێن گوندێن بارزان و رێشە و هۆستان، بۆ باشوور هاتنە راگوهاستن.
رۆژا ئەینی 14ی چریا دویێ 1975ێ، ئاكنجیێن گوندێن دەڤەرا نزاری (سەفتێ، سەركەفر، زۆرەكڤان، شرێ، دەربۆتكێ، زێوە، ئیسۆمەران، ئالكا، ئیروان، ساكا و كۆلەكا) دەستپێكێ بۆ مووسلێ هاتنە ڤەگوهاستن و ژ وێری ژی ب شەمەندەفرێ بۆ باشوور هاتنە راگوهاستن و رۆژا 17 چریا دویێ 1975ێ ل ناحیا (مەرەجوج)، ل كۆمەلگەها هەژمار 4، هاتنە ئاكنجیكرن.
رۆژێن چارشەمبی و پێشنجشەمبی 19 و 20ی چریا دویێ 1975ێ، ئاكنجیێن دەڤەرا وەلاتژێری (تێل، شەنگێل، هیزان، بابسێڤا و …) دەستپێكێ ب هێلیكۆپتەرێن سەربازی ڤەگوهاستنە باژارۆكێ بلێ و بارزان و بازێ و پاشی بەر ب باشوورێ ئیراقێ ب رێ ئێخستن و ل (جەحێش و مەرەجوج) هاتنە ئاكنجیكرن.
رۆژا ئێكشەمبی 25ی خزیرانا 1978ێ، ئاكنجیێن گوندێن دەڤەرا شێروانا مەزن و مزووری و گەردی هاتنە راگوهاستن و ل كۆمەلگەهێن ب زۆری ل (دیانا، حەریر و بەحركێ) هاتنە ئاكنجیكرن.
گوندێن شیروان پێكهاتینە ژ: لێرێ، شێروانا مەزن، سەردەرێ، بەردەرێ، چەمێ، كانی بۆت، بیێێ، تاتكێ، زرارا، كۆران، كاكلە، كانیەلەنج، بێرسیاف، مەران، مەسەنێ، بنێ بیا، كوركێ، بیداروون، دورێ، كانیەدێر، بێدیال كو گوندەكێ كرستیانان بوو، لێرەبیر، سەر كێرێ، خێروزوك، سەرۆكانی، كۆلەكا، بابكێ، مێرگەسۆر و شێخ سیدا، مامیسكێ، واژی.
گوندێن دەڤەرا مزووری پێكهاتی نە ژ: گلانە، ماوەتا، ئایكیكا، ئەرگۆش، بەنان، شیفێ، سۆمێ، سلۆر، رەڤین، توویێ، بۆسێ، بژیان، بەركەلێ، مێرۆز، كۆران، پالانا، سینا، مۆكا، دێزۆ، سپیندارێ، پێندرۆ، بناوێ، ناوكوركا، سێلكێ، ستۆپێ، گووزێ، ئێدلبێ.
پشكەكا گوندێن گەردی كو پێكهاتی بوون ژ: هوپە و زێت.
