هه‌ڤسۆزییا دیرۆكى و كورد شرۆڤه‌یه‌كا سایكۆلۆژیایا دیرۆكى
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى
دێنیس سوون (Dennis Coon, 1997) د په‌رتووكا خوه، ب ناڤێ ” بنه‌مایێن سایكۆلۆژیێ” دا، تێگه‌هێ هه‌ڤسۆزیێ ب “ئاستێ تێگه‌هشتن ژ بیروباوه‌رێن كه‌سه‌كى یان شیانا هه‌ستكرن ب هه‌ستێن كه‌س یان خه‌لكه‌ك دیتر” پێناسه دكه‌ت و هه‌ڤسۆزییا دیرۆكى ژى ب “هزركرن و تێگه‌هشتن ژ ره‌وش و ئه‌زموونا كه‌سانه‌ك دیتر د قۆناغه‌كا دیرۆكیدا” دهێته‌پێناسه‌كرن.
د دیرۆكێدا نموونه‌یێن هه‌ین و ژ وان ژى نه‌ته‌وێ جۆهییان مه‌زنترین مفا ژ ڤێ چه‌ندێ وه‌رگرت و ب ڕێكا ب دۆكیۆمێنتكرن و ڤه‌گوهاستن و ڤه‌گێڕانا دیرۆكا نه‌خوه‌شى و ته‌حلى و ئه‌و زۆلم و زۆردارییا ل جیهانێ دژى وان دهاته‌كرن، نه‌خاسمه ئه‌وا بناڤێ هۆلاكۆست دهێته نیاسین، و تێدا نازییان ب مه‌لیۆنان ژ وان جینۆسایدكرن، شیان هه‌ڤسۆزییا دیرۆكییا تاكێن جوهى بده‌ستخوه‌ڤه بینن و ببنه ئه‌گه‌ر پشتى چه‌ند هزار سالان ژ ده‌ربده‌رى و ئاواره‌یى و كۆچپێكرن و ده‌رده‌سه‌ریێ ل سالا (1948) ب ئێكگرتن و براینى و ئێكرێزیێ ده‌وله‌ته‌كێ لسه‌ر ئاخا بابۆكالێن خوه ئاڤا بكه‌ن و ببنه ده‌وله‌ته‌كا پێشكه‌فتى و دیمۆكراسى ل ده‌ڤه‌رێ. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ گۆتاره نه‌جهێ وێ گه‌نگه‌شێیه ئه‌م به‌حسێ هندێ بكه‌ین ڤێ ده‌وله‌تێ گه‌له‌ك زۆردارى ل فه‌له‌ستینیان كریه و گه‌له‌ك خه‌لك ژ وان كوشتینه و چه‌ندین تاوانێن دژى مرۆڤانه ئه‌نجامداینه. نه‌خاسمه ل ڤێ دوماهیێ و ژبه‌ر هێڕشا حه‌ماسێ، ئه‌وان ب توندى هێڕش كره فه‌له‌ستینییان، كو بوویه ئه‌گه‌رێ ژناڤچوونا هزاران كه‌سان ل كه‌رتێ غه‌زه‌ى. به‌لێ ب ڤه‌گێڕانا ڤێ نموونه‌یا دیرۆكى، تنێ مه ڤیا ئه‌زموونه‌كا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بنده‌ست ڤه‌گێڕین كا چاوا مفا ژ بنه‌مایێن زانستێ سایكۆلۆژیایا دیرۆكى وه‌رگرتییه بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن خوه یێن نه‌ته‌وه‌یى.
* * *
فه‌ره كورد ژى مفاى ژ ڤێ ئه‌زموونێ وه‌ربگرن و ب ڕێكا ڤه‌كۆلینێن زانستى و ب دۆكیۆمێنتكرن و پرۆگرامێ خواندنێ ل هه‌مى قۆناغێن خواندنێ و نه‌خاسمه ل زانكۆیێ، ئه‌و ئێش و ئازارێن ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن دیرۆكێ و بنده‌ستیێ و زۆلم و زۆردارییا نه‌یاران و نه‌خاسمه سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسا شۆڤینى و سه‌دامێ گۆربَگۆڕ، و نه‌خاسمه ژى ئه‌نفالایه د ناڤ، و كێمیابارانكرنا حه‌له‌بچه، و …هتد، نڤشێ نۆكه و ئایینده، یێ كو ئه‌و سه‌رده‌م نه‌دیتى، تێبگه‌هینن و وان ژى ئاگه‌هدارى وى سه‌رده‌مى بكه‌ن، و بڕێكا چاڤپێكه‌فتنێن ته‌له‌فزیۆنى و رادیۆ و سۆشیالمیدیایێ، و دویر ژ بنه‌مایێن ده‌مارگیرییا نه‌ته‌وه‌یى، و لسه‌ر بنه‌مایێن ئاشتى و براینى و پێكڤه‌ژیانێ، نیشانى ڤان نڤشێن نوى بده‌ین، ئه‌ڤ ده‌ستكه‌فتێن نۆكه هه‌ین، حكۆمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و په‌رله‌مان و ئازادى و ئارامى و ته‌ناهییا نه‌ته‌وه‌یى و نیشتمانى و سایكۆلۆژى و جڤاكى و ئابۆرى، ب هه‌وانته و هه‌روه نه‌هاتیه، به‌لكو به‌رهه‌مێ خوینا هزاران شه‌هیدانه، كو گیانێ خوه كرییه قۆربان بۆ هندێ ئه‌م ل رۆژه‌كا ته‌نا و ئاسووده‌دا بژین، و ئه‌ڤه ببیته ده‌رگه‌هه‌ك تاكێ كوردستانێ هه‌ڤسۆزییا دیرۆكى به‌رامبه‌ر وێ خه‌لكێ و وێ قۆناغێ و قۆناغێن دیترێن دیرۆكا كوردان هه‌بیت و د زه‌حمه‌تى و خوه‌لیسه‌رى و بێده‌ستهه‌لاتى و قۆربانیدانا كوردان ل وان قۆناغان بگه‌هن و پترتر دلسۆز و خه‌مخۆرى وه‌لات و نیشتمانێ خوه بن و به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و نه‌ته‌وه‌یى لسه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن بچویك و كه‌سۆكى ده‌ینن و نه‌هێلن ئه‌ڤ ئه‌زموونه و ده‌ستكه‌فته ب ئاڤێدا بچن و خوینا شه‌هیدان ب هه‌ر وه بچیت. *پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ
