خواندنـا پەرتووكـەكا پێدڤـی
د. رەشـید فندی
بەری چەند رۆژا هەڤالێ ئەندازیار (یونس عبدالعزیز) پەرتووكەك بۆمن كرە دیاری و پەرتووك ژ وەرگێرانا وی بوو ژ زمانەكێ بیانی بۆ سەر زمانێ عەرەبی, پەرتووك لبن ناڤێ (ل رۆژهەلاتا گر گرتی) بوو كو بعەرەبی لسەر نڤیسی بوو (فی الشرق الملتهب). ئەو پەرتووك یا ئەفسەرەكی ئەلمانە یێ د جەنگا جیهانیا دووێدا بدرستی لسالا 1943 ز ێدا وی وهندەك هەڤالا ڤیابوو كارەكی تایبەت ل كوردستانێ دژی ئنگلیزا بكەن, ل وی سەردەمی ئەلمان و ئنگلیز د جەنگەكا گران دا بوون وشەرێ د ناڤبەرا واندا ژ كیشوەرێ ئەورۆپا دەرباس ببوو و گەهشتبوو ئەفریقیا و ئاسیا، هەروەسا گەهشتبوو رووسیا,ڤێجا ئەو كریارا ل كوردستانێ چێبووی هەر درێژە پێدانا وێ جەنگێ بوو. دانەرێ پەرتووكێ (گوتفرید یوهانس موللەر) سۆز و ڤیانا خۆ ل وی سەردەمی بۆ كوردستانێ خویا دكەت و دبێژیت, وی بەری جەنگا جیهانیا دووێ سەرەدانا كوردستانێ كربوو و شێخ مەحموودێ حەفید ل سلێمانیێ دیتبوو.
دەمێ بەرۆكێت جەنگا جیهانیا دووێ گەرم بووین و هێتلەری جەنگ گەهاندیە ئێكەتیا سۆڤیەتا بەرێ وبەرۆكێت شەری هەتا قەفقاسیا بەرفرەهبووین و ژ بەر دەستێت هێتلەری دەركەفتین و شەر بەر بەلاڤ بووی, پێدڤیاتیا سوپایێ ئەلمانی بۆ گازێ و پانزینێ زێدە بوو, بێژە لەشكەرێت ئەلمانی كەفتنە د قەیرانا كێم سووتەمەنیێ دا, وی ئەفسەرێ ئەلمان هزرا كوردستانێ كر و راپۆرتەك بۆ سەركردایەتیا بلندا لەشكەرێ ئەلمانی بلند كر, كو فەرە ئەو خۆ بگەهیننە گازا كوردستانا عیراقێ بۆ چارەسەریا ئاریشا سووتەمەنیێ, سەركرداتیا ئەلمانی لسەر نەخشێ وی دانای رازی بوو. وی ئەفسەرێ ئەلمانی (مۆلەر) تیمەكێ چار كەسی پێكئینا, سێ ئەفسەرێت ئەلمان و كوردەكێ كوردستانا عیراقێ خەلكێ هەولێرێ كو ل ئەلمانیا دژیا بناڤێ (رەمزی) بۆ رێ نیشادانا وان لناڤ كوردستانا عیراقێ.
هەر چەوا بیت فرۆكەیەكا جەنگی یا ئەلمانی ئەو ژ ئەلمانیا ئینان, لێ ب شاشی ڤە كو د ڤیا وان هەر چارا ب پەرەشۆتا بەردەتە چیایێت باكوور و رۆژهەلاتا هەولێرێ, ئەو ب شاشی بەردانە رۆژ ئاڤایا مویسل ول ملێ راستێ یێ رووبارێ دیجلەی,وان نەخۆشیێت مەزن دیتن هەتا ژ رووبارێ دیجلەی دەرباس بووین وبەرەف دەڤەرا هەولێرێ هاتین . نەخاسمە گەر بزانین كو حكوومەتا عیراقێ و ئنگلیزا زانی وپەرەشۆت و كەلوپەلێت وان ل جهێ هاتنە خوارا وان دیتین, پۆلیس وحكوومەتا عیراقێ و ئنگلیز وەكی مارێ ژان ل ددانی لێ گەریان, هەتا ل چیایێت باكوور و رۆژهەلاتا هەولێرێ گرتین وچەندین سالا ما نە د زیندانا ڤە هەتا جەنگا جیهانیا دووێ بدوماهی هاتی وپشتی دوو سالا ژ دوماهیا جەنگێ هاتنە بەردان. تشتێ سەرنجا من راكێشای ئەڤە بوو :
1- سالا 1943 ێ و د شەرگەهێ شەرێ جیهانیێ دووێدا ئەفسەرەكێ ئەلمان هزر بكە ت كو بهاریكاریا چەند هەڤالەكا دێ شێت هندەك سەرۆك هۆزێت كوردا یێت وی دەمی قایل بكەت دا هاریكاریا وان ئەفسەرا بكەن, دا دەستێت خۆ داننە سەر بیرێت گازێ یێت كەركووكێ وهندەكێت دی دا وێ گازێ بگەهیننە لەشكەرێ ئەلمانی ل قەفقاسیا كو ئەو لەشكەر وی دەمی كەفتبوو د قەیرانەكا مەزن دا و نەدشیا پێشڤەچوونێ ل بەرۆكێت شەری بكەت ل ئەنیا رووسیا سۆڤیەتی .
2- وان چار كەسا چو هزر بۆ حكوومەتا عیراقێ نە دكر ئەوا وی سەردەمی گرێدای د گەل ئنگلیزی كو ئنگلیزی هێزێت باش ل عیراقێ هەبوون .
3- وان ئەفسەرێت ئەلمان باوەریەكا باش ب كوردا هەبوو و خۆ نێزیكی وان ددیت و دزانی كورد حەش ئنگلیزی ناكەن و پتر مەیلدارێت ئەلمانا نە .
4- وی ئەفسەرێ ئەلمان بەری وی دەمی, شێخ مەحموودێ حەفید ل سلێمانیێ دیتبوو و زانیبوو كورد حەش سەر خوەبوونێ دكەن وبهزرا وی ئەفسەری ژی كورد هەژی سەرخوەبوونێ و دەولەتبوونێ نە.
5- ئەو ئەفسەر چەند پەیڤەكێت كوردی و ئەلمانی د نڤیسیت وەك نموونەیەك بۆ نێزیك بوونا زمانێ ئەلمانی ژ زمانێ كوردی وسوزێت خۆ ئاشكەرا دكەت بۆ دەولەتبوونا كوردا ل رۆژهەلاتا ناڤین.
6- ئەو ئەفسەر گومانەكێ دئێخیتە سەر وی ئەفسەرێ فرۆكەڤان, كو ئەو ل جهەكێ شاش ب پەرەشۆتا بەرداینە خوارێ دویری جهێ بۆ وان هاتیە دانان و ئەو شاشی بۆ سەمەد بۆ گرتنا وان ژ لایێ پۆلیسێت عیراقێڤە و پاشی كەفتنا وان بۆ دەستێ ئەفسەرێت ئنگلیز.
