مایكرۆ و مایكرۆفیكشن خواندنه‌ك د چه‌ند ده‌قێن كورت دا
ئیسماعیل بادی
٢ – ٢
چیرۆكا مایكرۆفیكشن یا ترساندنێ
مایكرۆفیكشن جۆرەكێ نوی یێ ئەدەبی یە، كو چیرۆكەكا تەمام یا خودان هەمی رەگەزە ب كێمترین ژمارا پەیڤان. پەیڤا مایكرۆفیكشن ژ دو پەیڤان پێكهاتیە: «مایكرۆ» كو پیڤەرەكێ بچویكە، و «فیكشن» كو ب واتا خەیالێ دهێت، ب عەرەبی دبێژنێ «قصە قصیرە جدا» یان «ومچە». یان ژی بۆ وی جۆرێ، كو ترساندن (الرعب) تێدا هه‌بیت.
گەلەك نڤیسەرێن مەزن ئەڤ جۆرێ چیرۆكان نڤیسینە، هندەك ژ چیرۆكێن وان ناڤدارییەكا مەزن بدەست ئینایە. ل ڤان سالێن دویماهییێ، بەلاڤبوونا وێ ل سەر تۆرێن جڤاكی زێدە بوویە، دەمێ خەلكێ ئاسایی دەست ب نڤیسینا چیرۆكێن خۆ كرین.
ئەڤ تا – ژانری چیرۆکێ ژی یانکو چیرۆکێن شەش پەیڤی یانکو مایکرو فیکشن و دکارین ناڤێ (کن چیرۆک) ژی ل سەر دانین، جۆرەکێ چیرۆکێ یە بۆ جارا یەکێ ژ ئالیێ چیرۆکنڤیس و روماننڤیسێ ئەمریکی یێ ناڤدار (ئێرنێست ھێمنگوای)ڤه ھاتینە داھێنان، ناڤدارترین مایکرۆ چیرۆکا ھێمنگوای یا شەش پەیڤی دبێژیت:
«بۆ فرۆتنێ: پێلاڤا زارۆیەکی، نەھاتییە لپێکرن».‘For sale: baby shoes, never worn.(4).
ئەڤ چیرۆكا گەلەك كورت ژ لایێ نڤیسەرێ ئەمریكی یێ خودانێ خەلاتێ نۆبل ڤه هاتییە نڤیسین، دەمێ هەڤالێن خۆ هانداین و باوەری پێ ئینان، كو دشێت چیرۆكەكا تەمام ب چەند رێزان یان چه‌ند په‌یڤان بنڤیسیت.
ل ڤێرێ دبینین، كو نڤیسەری ب زانین دەربڕینا ژ دیمەنەكێ خەمگین كری، ژ چیرۆكەكا مەزن دەربارەی زارۆكەكێ شیرەخۆر، كو مری یه بەری كو جلكێن خۆ بكاربینیت، پشترە دایك و بابێن وی پێلاڤێن نوی دانان بۆ فرۆتنێ ب دلەكێ پارچەپارچە ژ قەدەرێ، هندەك كەس دبێژن، كو ئەڤ چیرۆك ئێكەم كارێ پیشەیی یە د چیرۆكێن گەلەك كورت دا(5).
شرۆڤەیا مایكرۆ چیڕۆکێن شەمال ئاکرەیی(6)
گرنگییا مایكرۆچیرۆكان د ئه‌ده‌بیاتاندا چییه؟
مایکرۆچیرۆکان د ئەدەبیاتێ دا گرنگییه‌كا گەلەک مەزن هه‌یه، وه‌كو:
١- کورتی و چڕی: مایکرۆچیرۆک ب چەند پەیڤێن کێم، واتایەکا کویر پێشکێش دکەت. نڤیسەر فێری هونەرێ کورتکرنێ و چڕکرنا هزران دبیت. خواندەڤان د دەمەکێ کورت دا دگەهیتە واتایەکا مەزن.
٢- کارتێکرنا دەروونی: ژبەر کورتبوونێ، کارتێکرنا وێ یا زویتر و بهێزترە. هەر پەیڤەک ب هویری هاتییە هەلبژارتن. د هشێ خواندەڤانی دا دمینیت و وی هان ددەت بۆ هزرکرنێ.
٣- گونجایی ل گەل سەردەمی: ل سەردەمێ نهۆ، خەلک زێدەتر حەز ژ تشتێن کورت دکەن. د تۆڕێن جڤاکی دا بەلاڤکرنا وان یا ب ساناهییه. خواندەڤان دشێت ل هەر جهەکی و د هەر دەمەکی دا بخوینیت.
٤- داهێنان و نویکرن: نڤیسەر پێدڤییە ب شێوەیەکێ نوی و داهێنەرانه بنڤیسیت. هەر پەیڤ و هەر نیشانه‌كێ گرنگییا خۆ هەیە. رێ ددەتە نڤیسەری، کو تەکنیکێن نوی بکاربینیت.
٥. رەهەندێن جۆراوجۆر: دشێت به‌حسێ بابەتێن جڤاکی، سیاسی، دەروونی و فەلسەفی بکەت. هەر خواندنەکا نوی واتایەکا نوی ددەت. خواندەڤان دشێت ل گۆر تێگەهشتنا خۆ لێکبدەت و شرۆڤه بكه‌ت.
٦- په‌روەردە و فێرکرن: باشترین رێکە بۆ فێربوونا تەکنیکێن نڤیسینێ. نڤیسەر فێری بکارئینانا زمانەکێ چڕ و پوخت دبیت. د قوتابخانە و زانکۆیان دا وەک ماددەیەکێ گرنگ دهێتە خواندن.
٧- پاراستنا کەلتووری: رێ ددەتە نڤیسەری، کو به‌حسێ کەلتوور و تایبەتمەندییێن جڤاکی بکەت. ب رێکا وان دشێین چیرۆک و سەربۆڕێن مللی بپارێزین. بەشەکێ گرنگە ژ ناسنامەیا نەتەوەیی.
٨- ئازادیا دەربڕینێ: نڤیسەر دشێت ب ئازادی هزر و بۆچوونێن خۆ دەرببڕیت. رەخنەیێن جڤاکی و سیاسی ب شێوەیەکێ هونەری و ته‌كنیكی دهێنە پێشکێشکرن. دبیتە دەنگێ وان کەسێن بێدەنگ.
ب کورتی، مایکرۆچیرۆک پشكه‌کا گرنگە ژ ئەدەبیاتا نوی و رۆلەکێ مەزن د پێشڤەبرنا هزر و هونەرێ نڤیسینێ دا دبینیت.
شرۆڤه‌كرنا چیڕۆكان:
بابەتێن سەرەکی: چیرۆكنڤیسی د ڤان مایكرۆ چیرۆكان دا، گه‌له‌ك بابه‌ت ئازراندینه، كو نوكه ل نك هه‌ر تاكه‌كێ جڤاكی، ژ مژارێن گرنگ دهێنه هژمارتن، وه‌كو ناسنامە و کەلتوور، كو تایبه‌تمه‌ندییا خۆ هه‌نه و گرنگییه‌كا زێده پێ دهێته دان. دیسا دەم و گوهۆڕینا تشتان و كه‌سایه‌تییان ژی، خاله‌كا پویته‌پێكه‌ره بۆ مژارێن ئه‌ده‌بی. زێده‌باری بابه‌تێ ئازادی و کۆیلەتییێ؛ كو نوكه گه‌له‌ك ئاخفتن ل سه‌ر دهێته كرن، تێكه‌لی بابه‌تێن دیمۆكراسییێ بووینه.
خاله‌كا دی یا زێده گرنگ كو چیرۆكنڤیسی خه‌م ژێ خواری، بابه‌تێ ڕاستی و درەوانه، كو مخابن د نوكه دا ل ناڤ پترییا ئه‌ندامێن جڤاكی دره‌و یا زێده‌بوویی، ئه‌ڤ مژارێن ل سه‌ری، رۆلێ نڤیسه‌ری چ وه‌ك چیرۆكنڤیس یان هۆزانڤان و نڤیسه‌ره‌كێ هه‌ر ژانڕه‌كێ ئه‌ده‌بی د نڤیسینێ و ژیانێ دا زێده یا گرنگه، كو نڤیسه‌ر رۆلێ خۆ تێدا بگێڕن و كێماسی و شاشییان ل به‌ر چاڤ وه‌ربگرن.
ئەڤ چیرۆکێن کورت نیشانا شییانێن هۆزانڤان و چیرۆكنڤیس (شەمال ئاکرەیی) یێن هونەری نە، کو ب چەند پەیڤێن کێم، شییایه بابەتێن کویر و تێر ڕامان پێشکێش بکەت. هەر چیرۆکەک ب شێوەیەکێ هونەری هاتیە نڤیسین و خودان واتایێن كویر و ڤه‌شارتینه.
هه‌كه ژ لایێ تایبەتمەندیێن هونەری (ته‌كنیكی) ڤه لێ بنێڕین، بکارئینانا چه‌ڤه‌نگ و سیمبۆلان، تێکەلکرنا راستی و ئاشۆپێ، زمانەکێ هونەری و کورت، دووماهییێن ڤەکری، رویدانا رابۆری و نوكه، تێدا یێ سه‌ركه‌فتی بوویه و داهێنانه‌كا مه‌زن تیدا كرییه.
سه‌ركه‌فتنا چیرۆكنڤیسی د چ دایه!!
چیرۆكنڤیس د مایکرۆچیرۆکێن خۆ دا، هه‌تا راددەیەکێ باش سەرکەفتی بوویە، ئەڤە ژی ژ چەند لایەنان ڤە:
ژ لایێ تەکنیکی ڤە، شییایە ب چەند پەیڤێن کێم، واتایێن مەزن بده‌ته خوانده‌ڤانی، زمانەکێ هونەری و یێ رەوان بکارئینایە، دووماهییێن چیرۆکان ب شێوەیەکێ هونەری هێلایینە ڤەکری. ژ لایێ ناڤەرۆکێ ڤە، بابەتێن گرنگ و نوی هەلبژارتینە، شییایە چه‌ڤه‌نگ و سیمبولان ب باشی بکاربینیت، پەیوەندییەکا باش د ناڤبەرا راستی و ئاشۆپێ دا چێکرییە. ژ لایێ کارتێکرنێ ڤە، خواندەڤان دشێت خۆ د چیرۆکان دا ببینیت، هەر چیرۆکەک هاندانا هزرکرنه‌كێ ددەت، کارتێکرنا دەروونی د چیرۆكان دا یا بهێزە.
چیرۆك نه بۆ هه‌می خوانده‌ڤانانه..!
شێوازێ نڤیسینا مایكرۆ چیرۆكان، دخوازیته وێ چه‌ندێ كو چیرۆكنڤیس ب چڕی بنڤیست و گه‌له‌ك چه‌ڤه‌نگ و سیمبۆلان بكار بینیت، وه‌كو هندەک جاران واتا زێدە یا ڤەشارتییە، نه‌خاسمه بۆ خوانده‌ڤانه‌كێ (نۆرمال)، هندەک سیمبۆل دبیت بۆ هەمی خواندەڤانان نە د روهن بن و پێزانین ل سه‌ر نه‌بن، هه‌روه‌سا هندەک چیرۆک پێدڤی پتر شرۆڤەکرنێ نە، چونكی ئه‌و تشتێ چیرۆكنڤیسی دیتی و خواندی و نڤیسی، هه‌می خوانده‌ڤان د وێ قۆناغێ ڕا نه‌بۆرینه.
ب گشتی، ئەگەر ئەم وی ل گەل نڤیسەرێن دی یێن مایکرۆچیرۆکان دنڤیسن هه‌ڤبه‌ر بکەین، دێ بینین کو شەمال ئاکرەیی شییایە ستایلەکێ تایبەت بۆ خۆ چێبکەت و د ڤی واری دا یێ سەرکەفتی بوویە.
په‌ڕاوێز:
١- محمد نجیب السعد، القصە المایكرو، المحور اڵادب والفن، مالپه‌رێ (الحوار المتمدن)، العدد (6870) رۆژا 15/4/2021.
٢- شه‌مال ئاكره‌یی، خویسارا په‌یڤان، (هایكۆ شعر)، دهۆك- 2024.
٣- شه‌مال ئاكره‌یی، چیرۆكێن شه‌ش په‌یڤین تا ژانڕه‌كێ نوو یێ ئه‌ده‌بی، (به‌رهه‌ڤكرن و وه‌رگێڕان ژ ئینگلیزی)، گۆڤارا (په‌یڤ)، هژمار (77)، سالا 2018، ل 27.
٤- هه‌مان ژێده‌ر، ل27.
٥- فنجان قهوە، مایكروفیكشن.. قصص لا تتعدی السگرین ستجعلك تفكر گویلا، موقع شبابیك، الاپنین، 2/7/2018.
٦- شه‌مال ئاكره‌یی، مایكرۆ چیڕۆك، ل رۆژناما (ئه‌ڤرۆ)، هژمار (3678) رۆژا دوشه‌مب 27/1/2025ێ به‌لاڤبووینه. پاشی هنده‌كێن دیتر ژی به‌لاڤكرن.
