ریبا ژ لایـێ ئـایینی و یـاسـایـی ڤـە
شڤان محەمەد سەلیم نێروەیی
بۆچی پێدڤی بوو پەرلەمانێ كوردستانێ، بریارا جڤاتا سەركردایەتییا ڕژێما ژناڤچووی یا هژمار (٦٨) یا سالا ١٩٩٧، نە هەلوەشاند بوو؟ ب گشتی پشتی كەفتنا ڕژێما گۆربەگۆر ل ئیراقێ ل سالا (٢٠٠٤) و گەشەكرنا ئابورێ ئیراقێ و هەرێمێ و هەبوونا ب سەدان كۆمپانی و نڤیسینگەه و پێشانگەهیێن جۆراو جۆر.
لێ د هەمان دەمدا و ژبەر ناكۆكیێن سیاسی، هند سالیێن قەیرانێ و كێشیێن جۆرا و جۆر چێببوون بۆ خەلكی و تەخا مووچەخۆران و پێدڤییا خەلكی ب پارەی و كەلوپەلیێن ناڤ مالێ و ترومبێلێ و هند پێدڤیێن دیتر یێن ژیانا رۆژانە.
ئەڤێ ئێكێ وەكر كو خەلك بچیت موئاملان ب كڕینا ترومبێلان یان هەر تشتەكێ دیتر ب شێۆێ قست و هند جاران بۆ ماوەیەكێ دەستنیشانكری، لێ گەلەك ژ وان موئاملان و ل ژێر ناڤیێن جوداجودا بتایبەت دەمێ خانیێن خۆ بارمتە دكەن، دبیتە(ریبا).
موخابن ئەڤ دیاردە گەلەكا بەربەلاڤ بووی نوكە ل هەموو ئیراقێ و كوردستانێ، بێی كو خۆ بدەنە پاش و بێژن گونەهەكا مەزنە یان تاوانە.
سەرەرایی كو بەردەوام لژنا فەتوایان ل وەزارەتا ئەوقاف و كاروبارێن ئایینی، فەتوایان ددەت سەبارەت هندەك بازارێن قستان و هندەك جۆریێن موئاملەیان كو ئەڤە هەموو دچیتە د چارچووڤێ تاوانا ریبایێ دا، لێ خەلكێ مە هەر ل سەر ڤێ تاوانێ و گونەهێ یێ بەردەوامە.
د راستی دا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ ب حەرام ل قەلەم دایە و ب هیچ شێوەیەكێ ل گەل كەتوار و دابونەریتێن جڤاكا مە ناگونجیت!
ژ لایەكێ دیتر ڤە دیاردەیا بەربەلاڤبوونا تاوانا ریبایێ د ناڤ وەلات و جڤاكان، كارەساتیێن دژوار و مەزن چێدبن یێن دونیایێ، چونكی خودایێ مەزن ب گونەهەكا مەزن هژمارتییە.
بۆ نموونە ژ ئەنجامێ ئەو زێدە بەربەلاڤبوونا دیاردەیا ریبایێ ل هەموو ئەورۆپایێ، ئێدی قەیرانا ئابووری ل سالا (٢٠١١)چێبوو و هەتا نوكە گەلەك و گەلەك كارتێكرنا خۆ لسەر ئابوور و ژیانا تاكێ ئەورۆپی هەبوو.
وەكو مە گۆتی ژ لایێ ئایینی ڤە گونەهەكا مەزنە و حەرامە ئەو جۆرێ موئاملێ و دهێت هژمارتن (ریبا) هەر وەكو خودایێ مەزن د گەلەك ئایەتیێن پیرۆز دا ئاماژە پێ دایە.
قال الله تعالی:
بسم الله الرحمن الرحیم
• “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ. فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ ۖ”
(سورة البقرة: 278-279).
((وَأَخْذِهِمُ الرِبَا وَقَدْ نُهُوا عَنْهُ وَأَكْلِهِمْ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَأَعْتَدَنَا لِلْكافِرِينَ مِنْهُمْ عَذَابًا أَليمآ)) صدق الله العلي العظيم.
ژ لایێ یاسایی ڤەژی چو پێنەڤێت تاوانە و یاسادانەرێ ئیراقێ ب گۆر بەندێ (٤٦٥) ژ یاسایا سزادانا ئیراقی ب تاوانا ریبایێ هژمارتییە و ب ڤی تێكستی.
((دێ هێتە حەبس كرن و هەروەسا ب سزایێ دراڤی ژی، نە پتر ژ هزار دیناران، یان ب ئێك ژ ڤان سزایان، هەر كەسێ دەینەكێ ژ ئێكێ بكەت ب پارە و پاشان ب هەر رێكەكێ بیت، ب قازانجەكێ بەرچاڤ و ئاشكەرا یان یێ ڤەشارتی بیت، كو پتر بیت ژ كێمترین رادێ یاسایێ رێككەفتن لسەر قازانجێ وێ كری، هەروەسا دێ سزایی وی بیتە سجنا بەروەخت، كو نە پتر بیت ژ (١٠) سالان، ئەگەر ئەڤێ پارەی ددەت و ب كارێ ریبایێ رادبیت، دوبارە تاوانا ریبایێ كر د ماوەیێ (٣) سالان دا ژ مێژوویا دەركرنا سزایێ تاوانا ئێكێ یێ دوماهیێ (ئەڤ بەندێ یاسایی (٤٦٥) یێ هاتیە هەمواركرن، لگۆر یاسایا هەمواركرنا پێنجێ یا هژمار(٦٣) یا سالا (١٩٧٦).
بریارا ئەنجوومەنێ سەركردایەتییا رژێما ژناڤچوویی یا هژمار (٦٨) یا سالا ١٩٩٧، ب پێدڤی دزانیت ب سزایێ حەبسكرنێ، بۆ هەر كەسێ دەینەكێ پارەی بكەت بۆ قازانجەكێ پتر ژ وی رادەیێ یاسایێ بۆ دانایی.
واتە ل ڤێرە دڤێت بزانیین، كو مەرەما یاسایێ و بریارا ڕژێمێ، ئەوە دڤێت هەر چاوا بیت قازانج ژ (٧%) نەبۆریت، ئەگەر هەر جۆرە موئاملەیەك كێمتر بیت ژ (٧%)، ئەو وی دەمی نابیتە تاوان.
و ڕژێمێ پشتبەست لسەر حوكمێ بڕگەیا (١) ژ بەندێ (٤٢) ژ دەستوورێ وی دەمی، ئەڤ بریاریێن ل خوارێ دایینە:
١- دێ ب حەبسێ هێتە سزادان، نە كێمتر ژ (٣) سالان، هەر كەسەكێ دەینەكێ پارەی بكەت ب هەر رێكەكێ بیت، كو قازانجەكێ بكەت ب ئاشكرا یان ڤەشارتی، كو پتر بیت ژ وی رادەیێ یاسایێ دانایی، ئەڤ تاوانە ژ تاوانیێن (مخلە بالشرف) دهێتە هژمارتن.
٢- سزایێ وێ تاوانا د خالا (١) ل سەری دیار ژ ڤێ بریارێ دا هاتی، ئەو ژی دادگەهكرنە كو نە پتر ژ (١٠) سالان بیت، ئەگەر ئەڤێ بكارێ دەینان بۆ ریبایێ، راببیت تاوانەكا دی یا ب ڤی جۆرێ تاوانا ریبایێ بكەت د ماوەیێ (٣) سالان دا، ژ مێژوویا دەركرنا ئێكەم حوكمێ و یێ دوماهیێ یان ل بارودۆخێ شەڕی دا بیت.
٣- دادگەه دێ بریارێ لسەر بدەركرنا وی كۆژمێ دەینی یان فایدەی دەت یان ژ وی مالێ بۆ هاتیە ڤەگوهاستن.
٤- ل وەزارەتا كاروبارێن جڤاكی دێ سندۆقەك هێتە چێكرن بناڤێ (سندۆقا هەژاران) و دێ هێتە دانان ئەو ڕێژەیا ژ سەدێ یا تایبەت بۆ ڤێ سندۆقێ، ژ وی مالێ دهێتە دەركرن ل گۆر ئەحكامیێن ڤێ بریارێ، و دێ ل سەر وان كەسیێن ژ هەژی و پێدڤی هێتە پارڤەكرن ل گۆر ئەوان رێنمایێن كو ژ لایێ وەزیرێ كاروبارێن جڤاكی ڤە دهێنە دەركرن.
٥- وەزارەتا دارایی دێ رابیت ب پارڤەكرنا وێ ڕێژەیا مالێ هاتیە دەركرن ل گۆر حوكمێ ڤێ بریارێ:
ڕێژەیا (٤٠%) بۆ سندۆقا هەژاران.
ڕێژەیا (٤٠%) بۆ ئەو كەسێ پاران دوەرگریت ژكریارا ریبایێ، مەرەم پێ ئەوێ پاشان ئێكسەر دچیت سكالایێ دژی ئەو كەسێ ریبایێ دكەت تۆمار بكەت.
ڕێژەیا(٢٠%) بو ئەو كەسێ ئیخباریێ دكەت ژكریارا ریبایێ، مەرەم پێ نە ئێك ژ لایەنانە
٦- وەزیرێ دارایی ب. هەماهەنگی دگەل وەزیرێ داد، ژبۆ دەركرنا رێنمایان ژبۆ بكارئاسانییا جێبەجێكرنا حوكمیێن بەندیێن (٥) ژ ڤێ بریارێ.
٧- ئەڤ بریارە دێ هێتە جێبەجێكرن، هەر ژمێژوویا بەلاڤكرنا وێ درۆژناما فەرمیا وەزارەتا داد دا.
راستە ئەڤ بەندێ (٤٦٥) و بریارا ڕژێما ژناڤچووی نوكە ل ئیراقێ دجێبەجێكارن، لێ د راستی دا كو بەربەلاڤبوونا ڤێ دیاردەیا پڕ گونەه و و مەترسیدار ل سەر ئابوور و تاكێ جڤاكێ، جهێ ل سەر راوەستاندن و دووڤچوونێ یە ژ لایێ داواكارێ گشتی و خەلكی ب خۆ ژی ڤە.
لەوا ڕژێمێ ب فەر دیت، كو ژبلی ڤی بەندێ یاسایی یا تایبەت ب سزادانا تاوانا ریبایێ (٤٦٥)، بریارەكا جوان دەركر ئەڤا لسەری دیار یا هژمار (٦٨) یا سالا ١٩٩٧، ژ باشیێن خالیێن ڤێ بریارێ ئەڤەنە:
ڕژێمێ هەما ئێكسەر د بریارا خۆ دا گۆت ئەڤ كەسێ ڤێ تاوانا ریبایێ ئەنجام ددەت، واتە تاوانا وی (مخلە بالشرف) واتە ئەگەر بكەر فەرمانبەر بیت یان لەشكر بیت وخۆ دچوو پلە و پۆستێ وەزیفی دا بیتن دێ ئێكسەر دهێتە فەسلكرن.
هەروەسا نابیت ب هیچ شێوەیەكێ بزڤریت لسەر كارێ خۆ، یان ل جهەكێ دیتر بهێت دامەزراندن ژنوو، ئەها ب ڤی شێوەی بریارا ڕژێمێ ا دژی ئەنجامدانا ڤێ تاوانا پیس بوون.
دێ ناڤێ تاوانبار د تۆمارا تاواناندان هێتە تۆماركرن، كو ئەڤ تاوانبارێ ئەڤ تاوانە ئەنجامدای، تاوانا وی ژ تاوانیێن (مخلە بالشرف)ـە.
د بەندێ (٤٦٥) دا ژ یاسایا سزایی دا هاتیە و گۆتیە دێ هێتە حەبسكرن ژ(٣) هەیڤان و هەتا (٥) سالان بۆ بكەرێ ئەنجامدانا تاوانا ریبایێ، لێ د بریارا ڕژێمێ هاتیە و سزا توند كریە و ب ڤی شێوەیی (نابیت سزا و حەبسكرن ژ (٣) سالان كێمتر بیت و هەتا (٥) سالان، ئەگەر دوبارە ئەڤ تاوانە ئەنجامدا دێ سزا و حوكم هەتا (١٠) سالان ژی چیت).
– سزایێ ریبایێ پتر لێ كر و قازانج ژی بۆ خودانی نەهێلا و پارڤەكر ل دووڤ خالا (٥) ژ ڤێ بریارێ.
قازانجێ ڤێ موئامەلەیێ بۆ خودانان نەهێلا و پارڤەكر، ئەڤە وەكو سزایەك بۆ نەهێلان و بنبركرنا ڤێ دیاردەیا كرێت و پڕ مەترسیدار.
برچی ئەو قازانج پارڤەكر، ئەوێ د خالا (٥) دا هاتی ژ ڤێ بریارێ، ئەڤە وەكو پالپشتیەك بۆ خەلكی داكو بەردەوام ئاگەهداریا دادگەهێ بكەن لسەر حالەتیێن موئامەلەیێن ریبایێ.
دەمێ دهێتە راگرتن ل گرتیخانێ لسەر ڤێ بریارا تاوانا ریبایێ، هۆسا بئاسانی و ب كەفالەت ناهێتە بەردان تاكو رۆژا دادگەهرنا وی!
ژ ئەنجامێ ڤێ تاوانا ریبایێ ل ژێر ناڤ و شێویێن جودا جودا، باوەر بكەن ب سەدان حالەتیێن ژێكجودابوونێ چێبووینە و ب دەهان كێشیێن جڤاكی یێن جۆرا و جۆر چێبووینە.
هەر ژ ئەنجامێ ڤێ تاوانا موئامەلەیا ریبایێ، نوكە پێنج ئێكا ب سەدان مووچەییێن فەرمانبەر و پۆلیس و لەشكری هاتینە برین، هەروەسا نوكە ب سەدان خانوو هاتینە دەستەسەركرن یان گلدانەوە ژبۆ مئامەلەیا ریبایێ، هەلبەت ڤێ ئیێكێ ژی كارتێكرنا خۆیا نیێگەتیڤ هەیە ل سەر پێداویستی و كێشیەیێن ژیانا رۆژانەیا خێزانێ.
بۆ وی كەسێ ڤێ تاوانا موئامەلەیا ریبایێ دكەت دبێژین، ئەگەر تو ژ خودایێ مەزن نەترسی و حاشا دانپێدانێ ب چوو ئاینان نەكەی و شەرمێ ژ جڤاك و دابونەریتێن خۆ نەكەی، هەما ترسێ ژ سزایی و چاكسازیێ بكە.
ل ڤێرە فەرە ئاماژێ بدەینە وێ رەخنەیا ل یاسادانەرێ ئیراقێ هاتیەكرن بدەین، ئەو بوو دڤیابا یاسادانەری و هەم د بریارا ڕژێما ژناڤچووی دا، كو سزا بۆ هەردو لایەنیێن ئەنجامدانا ڤێ تاوانا كرێتا ریبایێ هاتبوو دانان.
چونكی یاسایا مە ژ ئاینێ پیرۆزێ ئیسلامێ هاتیە وەرگرتن و ڤی ئایینی سزا بۆ هەردو لایان دانایە، لێ یاسادانەری و ڤێ بریارێ سزا بتنێ بۆ (مرابی) ئانكو ئەوێ بكارێ دانا پاران یان هەر تشتەكێ دیتر پێ رادبیت.
پەرلەمانێ كوردستانێ ب بریارەكێ هەموو ئەو بریار و یاسایێن هاتینە دەركرن ژلایێ ڕژێما ژناڤچووی ڤە هەر ل رێككەفتی ١٩٩١/١٠/٢٣و هەتا كەفتنا رژێمێ ل نیسانا (٢٠٠٤)، گۆت ناهێنە جێبەجێكرن، چونكی ب دژی بەرژەوەندیێن هەرێمێنە.
لێ ب بۆچوونا من د ڤیابا ئەڤ بریارا جوانا ڕژێمێ ئەڤا تایبەت ب تاوانا ریبایێ ڤە نەهات بوو هەلوەشاندن، چونكی بریارەكا گەلەكا جوانە و یا توندە و خالیێن هاتینە دانان ئەگەرن بۆ بنبركرنا ڤێ دیاردەیا كرێتا ئەنجامدانا تاوانا ریبایێ، هەروەسا ژبەر ڤان هەموو خالیێن باشیێ ئەڤیێن مە ل سەری ئاماژە پێ كرین.
بۆ زانین، نوكە ل دادگەهیێن هەرێمێ، بەندێ(٤٦٥)ژیاسایا سزادانا ئیراقی دهێتە جێبەجێكرن و ل ئیراقێ ژی كار ب هەر دویان دهێتەكرن، لێ ئاراستەیێ دادگەهیێن هەرێمێ بریارا ڕژێمێ جێبەجێ دكەن و ل رێككەفتی ٢٠٢٤/١٠/٢٠، ئەنجوومەنێ دادوەری/ سەرۆكاتیا دەستەیا سەرپەرشتییا دادگەری، نڤیسارەك ئاراستەیی هەموو سەروكاتیێن دادگەهیێن تێهەلچوونان كرینە ل ئیراقێ، ئەڤێ بریارێ جێبەجێ بكەن ورادەیەكێ بۆ ڤێ دیاردەیا كرێت و مەترسیدار بدانن!
ل دومیاهیێ مە دڤێت بێژینە خەلكێ خۆ، هەر كەسێ تووشی ڤێ تاوانا موئامەلەیا ریبایێ ببیت، دشێت بچیت دادگەهێ و سكالایەكێ لسەر تۆمار بكەت و بگەهێتە مافێ خۆ و (مرابی) ژی بگەهیتە سزایێ خۆ.
