توركیا، پەکەکە و بێدەنگیا بەغدا: کی بـاجێ ددەت؟!
محەمەد عامر دێرشەوی
بەری هەیڤەکێ، ئەز دگەل برایێن خوە چووم دێرەلۆکێ، بۆ پشكداربوونا بەهیەکێ. تشتێ من دیتی باوەرکرن پێ زەحمەتە: هندی ئەز ل وێرێ، دەنگێ فرۆکەیێن شەڕی دهات بهیستن، دەنگێ تەقینان دەڤەر دهەژاند و چاڤێن خەلکی دگۆتن کەس نینە مە ژ ترکا و پەکەکێ بپارێزت.
د وی دەمی دا، من دوبارە هزرا خوە کر ل سەر قەبارا کارەساتا ل سەر گوندێن کوردستانێ دهێتە سەپاندن ژ ئالییێ تۆپبارانێن توركیایێ ڤە. لێ دڤێت ئەم بپرسین: ئەرێ ب راستی شەڕە د ناڤبەرا ترکا و پەکەکا، ئەرێ ژمارە چ دبێژن؟
ترکیا و پەکەکێ تەقەداوەتە یان شەڕ؟
ژمارە چ ئاشکرا دکەن؟!
ل کانوونا ئێکێ یا سالا 2023 دا، سەرۆکێ توركیا راگەهاند، کو زیانێن لەشکرێ وی ل ناڤ ئاخا هەرێما کوردستانا ئیراقێ 18 لەشکربوون. ل سالا 2024 دا، تەنها دو بۆیەر هەبوون، کو لەشکرێ ترکا کوشتی هەبن: 9 کوشتی د مەها کانوونا دووێ دا، و 5 کوشتی د 11 چریا دووێ دا. بۆ هەمان سال رێکخراوا چەکدار یا پەکەکە ل ناڤ هەرێمێ ژمارا قوربانیێن خوە دەستنیشان کرن: 5 کەس ل ئامێدیێ، سلێمانی 3، و ژمارەکا کێم د هەر یەک ژ مەخمۆر و شنگال و ناڤچەیێن دی یێن پارێزگەها دهۆکێ.
ئەڤ ژمارا کێم – یا ژ هەردو ئالیان راگەهاندی – وێنەیێ «شەڕەکی» راستەقینە نیشانادەت، د ناڤبەرا دەولەتەکا خۆدان چەکێن ناتۆ و رێکخراوەکێ، کو دبێژیت چەک و شیانێن وێ چەندێ هەنە؛ بەرهنگاریا ئەنداما ناتۆیێ بکەت. واتە ئەڤا د ناڤبەرا لەشکرێ ترکا و چەکدارێن پەکەکێ لسەر خاکا هەرێما کوردستانێ دئێت ئەنجامدان، نە شەڕە، بەلکو پتر ب سەر تەقەداوەتا دچیت.
پرسیارا خوە دسەپینیت: ئەگەر توركیا ژ دل د شەڕێ دژی پەکەکێ دا، بۆچی جهێن وێ یێن سەرەکی ناکەت ئارمانج ل شوینا دورۆبەرێن گوندێن هەرێما کوردستانێ؟ و ئەگەر پەکەکە ڕاستگۆیە د بەرهنگاربوونا «داگیرکەرێ توركی»، بۆچی چالاکیێن خوە ناڤەگوهێزیت بۆ پێشگرتنا پێشڤەچوونا لەشکرێ توركی ژ ناڤ ئاخا توركیایێ؟
ئەڤ چەندە تشتەکێ کویرتر ئاشکرا دکەت، کو بەرژەوەندییەکا هەڤپشك د ناڤبەرا ترکا و پەکەکێ دا هەیە و بەرسڤ دیارە: ئارمانجا هەڤپشک یا هەردو ئالیان ڤالاکرنا گوندانە، پالدانا دانیشتوانە بۆ بەردانا ئەرد و کارێن خوە و ب ڤی ئاوایی تێکدانا پلانا گەشەپێدانا گوندان، یا کو ستوونا دیتنا ئابۆری یا حوكمەتا هەرێمێ یە.
بەرژەوەندیێن هەڤپشك ل سەر حسابا هەرێما کوردستانێ
بۆچی بەرژەوەندیێن هەردو ئالیان د لەرزاندنا ئارامییا هەرێمێ دا دگەهنە ئێک؟
بۆ ترکیا: بەرژەوەندییا ئابۆری و گەشتیاری ب ئاشکرایی دەردکەڤیت. گوندێن کوردستانا ئارام و گەشەسەندی دبیتە رکابەرێ گەشتیاریا توركی، ب تایبەت ل ناڤچەیێن چیایی. هەروەسا سەرکەفتنا ئەزموونا چاندنێ و گەشتیاریێ ل هەرێمێ دێ لسەر حسابا هاوردەکرنا کالایێن ژاندنێ یێن ترکیا بیت و هەرێم دکاریت ببیتە میناکەک راکێشەر بۆ گەشتیارێن عیراقێ و ئیرانێ و ل داهاتی بۆ گەشتیارێن سووریا و کەنداڤی. ئەڤە ژی تشتەکە، کو ئەنقەرە ناخوازیت.
بۆ پەکەکە: دژایەتیا دێرین ل گەل پارتی دیموکراتا کوردستانێ سنوورێ ناکۆکیا ئایدیولۆژی دەرباز دکەت و دبیتە ناکۆکی د ناڤبەرا ئەوا پارتی دخوازیت: تایبەتمەندیا کوردی و کوردستانی ل ڕۆژهەلاتا ناڤەڕاست و ئەوا پەکەکە دخوازیت: تاکێن کوردا وەک هەر تاکەکەسەک دی د ناڤ دەولەتێن گەلا ل دەڤەرێ، واتە پەیادەکرنا فەلسەفا فەیلەسۆف باخچەلی. هەروەسا دژایەتییەکا تایبەت ل گەل حوكمەتا رێزدار مەسرۆر بارزانی هەیە، ژ بەرێ وەرە ئەو بوویە ئەندازیارێ ئارامییا هەرێما کوردستانێ و نوکە ستراتیژیەکا ئۆمێدبەخش پەیرەو دکت ل پێخەمەت جۆر ب جۆرکرنا ئابۆریا هەرێمێ.
دیتنا ئابۆری یا مەسرۆر بارزانی: ئارمانجا دەستنیشانکری
تشتێ باندۆرێ دکەت ئەوە، کو پشکا مەزن یا تۆپبارانێن ترکا ئاراستەی گوندان و ناڤچەیێن گوندی دهێتە کرن، ئەو گوندێن کو ستوینا دیتنا ئابۆری یا نوی یا حوكمەتا هەرێمێ پێک دئینن. ئەڤ دیتنا کو مەسرۆر بارزانی ل سەر سێ بنگەهان ئاڤا دکەت:
گوند باژاری خودان بکەن، نە بەروڤاژی
کێمکرنا رێژەیا بێکاریێ ب رێیا هاندانا ڤەگەریانێ بۆ کارێ چاندنێ
دابینکرنا پێدڤیێن چاندنێ بۆ باژاران ژ بەرهەمێ ناڤخوەیی
چارەسەرکرنا قەیرانا ئاکنجیبوونێ ل باژاران ب رێیا پەیداکرنا سەقامگیریێ ل گوندان
ئەڤ میناک ب خوە – یا کو ل گوندێن توركیا و پڕانیا وەلاتێن پێشکەفتی هەی – ئەوە یا کو دهێتە دەستنیشانکرن ب شێوەیەکێ رێکخستی.
دا کو ئەم بەلگەیان تەڤلی هەڤ نەکەین
دڤێت ئەم کێش و فاکتەرێن تێکدانا ئارامییا کوردستانێ پارچە پارچە بکەین و بکەران ئێک ئێک بخوینین:
رێکخراوەکا چەکدار هەیە، جهێ خوە د لیستێن ترۆرێدا پەیدا کرییە و دەستێ خوە دکەتە ناڤ کاروبارێن هەرێمێ و ئاخا وێ دکەتە بارەگا، بێ رازیبوونا حوكمەت و خەلکێ هەرێمێ و ئەڤ ڕێکخراو پشتەڤانیێ ژ هێزێن حەشد و فەسائلێن عیراقی وەردگریت ل شنگارێ. ل بەرامبەردا ئەڤ ڕێکخراو ئاستەنگان د بەرژەوەندییا هێزێن حشەد و فەسائیلان پەیدا دکەت ل پێش جێبەجیکرنا رێککەفتنا شنگالێ د ناڤبەرا حوكمەتا هەرێمێ و حوكمەتا بەغدا.
پەکەکە و حەشد و فەسائل پێکڤە بهانێ دابین دکەن، کو توركیا سوودێ ژێ وەردگریت بۆ ڕەواکرنا تۆپبارانێن خوە.
دەولەتەکا بیانی هەیە، ئەنداما ناتۆیێ، کو رۆژانە پێشێلکرنا سەروەریا هەرێما کوردستانێ و ئیراقێ دکەت، بێ هیچ بەرسڤەکا راستەقینە ژ ئالییێ حوكمەتا فیدرال.
هەلوەستێ حوكمەتا هەرێمێ و حوكمەتا فیدرال؟
پەرلەمانێ هەرێما کوردستانێ، ب بریارا خوە یا ژمارە 37 یا سالا 2003، داخواز کر کو هێزێن توركی ژ هەرێمێ دەرکەڤن. لێ کێ بەرسڤ دا؟ بەروڤاژی، مە دیت بەغدا دچیتە ئەنقەرێ بۆ نویکرنا لێکتێگەهشتنێن کەڤن د ناڤبەرا دەولەتا عیراقێ و دولەتا ترکا، کو ڕێ ددەن لەشکرێ ترکا سنوورێن ناڤدەولەتی دەرباز بکەت.
بۆ دیرۆکێ، ئەو کەسێن کو رێککەفتنێن ئەمنی یێن شەرمزار دگەل توركیایێ نوی کرین – ئەوێن کو رژێما بەرێ پێگیرای – سەرۆکێن حوكمەتێن بەغدا بوون: ئیبراهیم جەعفەری د قۆناغا خوە یا دەمکی دا، نووری مالیکی و پشترە حەیدەر عەبادی. لەوان ب چ حەق بەرپرسیاریا تۆپبارانێ بکەڤیت ستویێ حوكمەتا هەرێمێ، د دەمەکی دا کو بەغدا بێدەنگیێ ل هەمبەر پێشێلکرنا سنوور و رێزگرتن و سەروەریێ دکەت؟
چارەسەری؟
پێدڤییە بەغدا دیپلۆماسیانە رەفتار بکەت و ل ئاستێ نێڤدەولەتی ب دژی ترکیا بلڤیت.
پێدڤییە حەشد و فەسائلێن عیراقی دەست ژ پشتەڤانیا پەکەکە بەردەن.
پێدڤییە جڤاکا نێڤدەولەتی بزانیت کو تشتێ دقەومیت نە «شەڕێ دژی تیرۆرێ» یە وەک توركیا ئیدیعا دکەت، بەلکو ئارمانجدارکرنەکا رێکخستییە دژی پرۆژەیەکا ئابۆری یا ئۆمێدبەخش ل هەرێما کوردستانێ و ل دژی ئێمناهی و سەقامگیریێ.
و پێدڤییە هەمی بزانن کو ئەڤ «شانۆگەریا» خوینی تەنها خزمەتا نەیارێن ئارامیا هەرێما کوردستانێ و سەروەریا وێ دکەت.
بێدەنگبوون ل سەر یارییا ترکیا و پەکەکا ئێدی نە هەلوەستەکێ بێلایەنە… بەلکو هەڤپشکی یە د تاوانێ دا.
* نڤیسەر و شرۆڤەکارێ سیاسی
