دهۆك شارێ دلا
د. رەشید فندی
بەری چەند رۆژا بیرهاتنا پێنجی و شەشێ یا پارێزگەهبوونا دهۆكێ دەرباس بوو ئەوا ل 27 – 5 – 1969ێ چێبووی، تۆ د بێژی دوهی بوو دەمێ ل پێش چاڤێت مە ل سپێدەییا رۆژا 1–11– 1969ێ، ئێكەمین پارێزگارێ دهۆكێ رەحمەتی (عەگید سددیق ئامێدی) لناڤ جەماوەرێ خرڤەبوویێ دهۆكێ ئەوێ لبەر دەرێ پارێزگەهێ راوەستای ول وی جهێ نها د بێژنێ (پاركا نەورۆز) پەیڤا خۆ خواندی و پیرۆزباییا خەلكێ دهۆكێ كری وجەماوەری دەست بۆ د قوتان.
ل دیرۆگا میرگەها بەهدینان (1300–1842)ز، كو (كەلا ئامێدیێ) پایتەختێ میرگەهێ بوو، ژ بلی ئامێدیێ سێ باژێرێت دی یێت گرنگ ل میرگەهێ هەبوون (دهۆك، زاخۆ، ئاكرێ). بارا پتر ژی میرێت ئامێدیێ، كەسێت بنەمالا خۆ یان گەلەك نێزیك د كرنە (حاكم) لسەر وان هەر سێ باژێرا وگەلەك جارا ژی ئێك ژ حاكمێت وان باژێرا د بوو (میر) دەمێ كورسیا میراتیێ ل ئامێدیێ ڤالا د بوو. هەر وی دەمی ژی دهۆك باژارەكێ سەرەكی بوو ل میرگەها بەهدینان و كەل هەبوو، هەتا نهۆ ژی پاشمایێت وێ كەلێ ل سەر وی كەندالێ بەرامبەر سینەما نەورۆز یێت ماین. پشتی نەمانا میرگەها (بەهدینان) وهاتنا دەسهەلاتا ئۆسمانی یا تركی، دهۆك لسالا 1850 ز ێ دبیتە (ناحیە) وپاشی ل 1873 ز دبیتە قەزا, دەمێ هەرفینا دەولەتا ئۆسمانی ل جەنگا جیهانیا ئێكێ 1914– 1918 وچێكرنا دەولەتەكێ بناڤێ (عیراق)، دهۆك دبیتە قەزا سەر ب (لیوا) مویسل ڤە، هەتا لسالا 1969 دبیتە پارێزگەه.
ل دۆر ناڤێ دهۆكێ، گەلەك بۆچوون هەنە و هەتا نهۆ ژی ئێك لا نەبوویە، هندەك د بێژن ناڤێ وێ (دوهوك) ە، هەر وەكی تێتە گۆتن، ل هەردوو لایێت گەلیێ دهۆكێ خالێت زێرەڤانا هەبوون، چنكی گەلیێ دهۆك رێیەكا بازرگانی بوو ژێهەل و ژووردا باجەك ژ وان بارێت دەرامەتی د هاتە وەرگرتن، دوو هۆك، ئانەكۆ دوو مست یێت دەرامەتی د هاتنە وەرگرتن، لەوما دهۆك یا ژ پەیڤا دووهۆك هاتی،نیشانێت راستیا ڤێ بۆچوونێ ئەون، كو گرێ باسێ، یان گرێ پاسێ، هەر وەكی خەلكێ گوندێت پشت گەلی د گۆتێ، جهێ دەرباسبوونا وان كاروانا بوو بدرێژیا دیرۆكێ، هەر وەسا گوندەكێ هۆزا (دۆسكیا) یێ هەی دبێژنێ (پاسێ) یێ لسەر رووبارێ (خابووری) جهەكێ دەرباس بوونا مرۆڤا و دەوارا ببارڤە یێ لێ هەی، لەوما ناڤێ وی كریە (پاسێ)، بێینە سەر بابەتێ (گرێ باسێ و بێژین ,ئەو گر بوو یێ هندەك مالێت مەسیحیا ل دەسپێكا چەرخێ بیستی لسەر هاتینە ئاڤاكرن، دەمێ دەولەتا ئۆسمانی ئەو برایێت مەسیحی ژ دەڤەرا هەكاریا دەر ئێخستین و هاتین ل باشوورێ كوردستانێ ئاكنجی بووین، بەری وی دەمی خالا وەرگرتنا باجێ ژ كاروانیا ل وێرێ هەبوو، هەر وەسا ل لایێ دی یێ گەلیێ دهۆكێ خالەكا وەرگرتنا باجێ هەبوو، لەوما د بێژنە وی گوندی (باجلور) یان (باجلر) ئانەكو ئەو جهێ باج لێ تێتە وەرگرتن , وهەتا نوكە ژی ئەو گوند یێ مای و هەر ئەو ناڤ یێ لسەر.
ژ لایەكێ دی ڤە، د هندەك ژێدەرا دا نەمازە ژێدەرێت فارسی، ناڤێ دهۆكێ ب (جاهۆك) هاتیە گۆتن، پەیڤا (جا) بزمانێ فارسی ئانەكو (جه)، لەوا (جاهوك) دێ بیتە(جهێ هۆكێ)، ب رامانا وی جهی یێ (هوك) لێ تێتە وەرگرتن، واتە هەر رامانا (دوو هۆك) وەردگریت.
بۆچوونەكا دی یا هەی كو (دهۆك) یا ژ بچووككرنا ناڤێ (دێ) هاتی، واتە گوندێ بچووك، لێ ئەز ڤێ بووچوونێ دویر دبینم، چنكی پەیڤا (دێ) بۆ گوندی ل زاراڤێ بەهدینی نینە وئەو پەیڤ د كرمانجیا خوارێدا یا هەی، ل كوردستانێ گەلەك گوندێت بچووك یێت هەین، لێ هەر ناڤێ وان دروست تێتە گۆتن.
كورتیا وی بابەتی ئەوە، ئەڤە هەمی بۆچوونن، ئەز بخۆ هزرا من پتر بۆ هندێ د چیت كو (دهۆك) ئەو جه بوویە یێ د كەڤندا باج یان دوو مست ێت دەرامەتی لێ دهاتنە وەرگرتن، لەوما ئەو ناڤ یێ وەرگرتی.
ژ لایەكێ دی ڤە گەلەك ئاخفتن هاتنە كرن ورەئی ل دەزگەهێت راگەهاندنێ هاتنە بەلاڤكرن كا دهۆكیێت كەڤن كی نە؟ و مەژی گەلەك جارا ئاخفتن یا لسەر وی بابەتی كری , بۆچوونا د. فەرسەت مەرعی وەكی دهۆكیەكێ كەڤن , ئەوا بەری دەمەكی بەلاڤكری یا درستە دەمێ گۆتی: (هەر خێزانەكا ناڤێ وان ل سەرژمێرا سالا 1957ێ ل دهۆكێ هەبیت، ئەو دهۆكیەكێ كەڤنە) ئەڤ ئاخفتنە راستە، ئەم ژی بەری وی دەمی ب چەندین سالا ل دهۆكێ بووین ,لێ هزرەكا دی ژی یا هەی، مە دڤێت بێژین هاتنا خەلكی ب نەچاری و ب كۆم بۆ ناڤ باژێرێ دهۆكێ، پشتی دەسپێكرنا شۆرەشا ئەیلوولێ ل 11 ی ئەیلوولا سالا 1961 ێ ببەرفرەهی و بكۆم چێبوو , ئەوژی پشتی دەسپێكا وێ شۆرەشێ لدەمێ ناڤبری , عەسكەرێ عیراقێ كو وی دەمی فەوجەك پاشی لیوایەك ل دهۆكێ ئاكنجی ببوو ,دەست ب بوردومانێ گوندێت دەور و بەرێت دهۆكێ كر، خەلكێ وان گوندان نەچار بوون گوندێت خۆ بەردەن ومالێت خۆ بیننە دهۆكێ وخانیێت دەمكی بخۆ ئاڤاكەن، یێت پێشمەرگە ژی خێزانێت خۆ ئەڤراز تر برن وچوونە بن دەسهەلاتا شۆرەشێ، چەندین گوندێت پشت گەلیێ دهۆكێ هاتنە بەردان وهاتن تاخێ گرێ باسێ (تاخێ گوینیكا) و تاخێ گەلی ئاڤا كرن , هەر وەسا گوندێت رۆژهەلاتی دهۆكێ ژی هاتنە بەردان و هاتن تاخێ زۆزان (قەرەچا) وتاخێ خەبات (كۆچەرا) ئاڤاكرن و ئاكنجیبوونەكا بلەز و نەچاڤەرێكری ل دهۆكێ چێبوو . لەوما ئەم دێشێین بێژین، هەر كەسەكێ بەری 11ی ئەیلوولا 1961 ێ مالا وی لدهۆكێ بیت، ئەو دهۆكیەكی كەڤنە یان نە ؟
ئەز داخوازێ ژ خویشك و برایێت خۆ دهۆكیێت كەڤن دكەم، بۆچوونا خۆ دیار كەن، كا ئەم سەرژمێرا سالا 1957 ێ بكەینە سنوور یان ژی 11 ی ئەیلوولا 1961ێ ؟ .
ئەم كەیفخۆشین ب وان مالاژی ئەوێت پشتی وی دەمی وهەر دەمەكی ل دهۆكێ ئاكنجی بووین وباژێرێ دهۆكێ نوكە ژ گوندێ ئێتووتێ هەتا نێزیك سێمێلێ ڤەدگریت و بدرستی بوویە شارێ دلا.
