د بیرهاتنا سەد سالییا شۆڕشا شێخ سەعیدێ پیران دا 1014
موسەدەق تۆڤی
رۆژا 29 حزیرانێ سەدسال سەر سێدارەدانا شێخ سەعیدێ پیران و 46 ژ هەڤالێن وی شەرڤان و سەركردەیێن شۆرشا 1925ێ یا یاكوورێ كوردستانێ شۆرشا شێخ سەعیدێ پیران د بۆرن. شۆرش ب یەك ژ سێ شۆرشێن مەزنێن باكوورێ كوردستانێ د نیڤا ئێكێیا سەد سالییا بیستێ دهێتەنیاسین، شۆرش ب چاڤ هەردو شۆرشێن دیتر شۆرشا دێرسیمێ و شۆرشا ئاگری كێمترین تەمەن ژیایە ل 12 شبات – 15 نیسانا 1925ێ ڤەكێشایە، بەلێ شۆرش ب باندۆر و سەنگا خوە و جوگرافیا ڤەگرتی، ب قوربانیێن شۆرشێ و دەڤەرێن ژێر دەستەلاتێ شۆرشێ داین و ب بەرتەك و كارڤەدانا دەستەلاتدارێن دەولەتا تركان ئەگەر پتر ژی نەبیت كێمتر نەبوویە ژ شۆرشێن دن.
شۆرش بەرهەمێ پێدڤیاتییا نەتەوەیی بوو، بەرهەمێ جڤاتا خوەسەرییا كوردستانێ (كۆمەلەیا ئازادی) بوو ئەوا ل سالا 1921ێ ل ئەرزەرۆمێ ب سەرۆكاتییا خالد بەگێ جبری هاتییەدامەزراندن و پترییا رەوشەنبیر و ئەفسەر و ئەندامێن جڤاتا نوونەران و سەرۆكئەشیرەت و زانا و رێبەرێن ئایینی تێدا پشكداری كری، شێخ سەعید یەك ژ وان بوو، رزگاركرنا كوردان ژ ستەما تركان ئارمانجێ پێشیێ یێ ڤێ جڤاتێ بوو، ڤێ جڤاتێ بەرهەڤی بۆ شۆرشێ كربوون، 21 ئادارا 1925ێ وەك رۆژا دەسپێكرنێ دەسنیشانكربوو. بەلێ ژ ئەنجامێ چەند فاكتەرەكان خالد بەگێ جبری و پرانییا سەركردەیێن شۆرشێ هاتنەگرتن، كتا مایی ژ سەركردایەتییا كۆمەلەیێ پەنا برنە بەر شێخ سەعیدێ شێخێ تەریقەتا نەقشەبەندی و خوەدی دەستەلات و هژمارا مەزنا مورید و ئالیگران و سەركردایەتییا كۆمەلەیێ رادەستی وی كرن. د كاودانەكێ نەهاریكاردا و و ژ ئەنجامێ چەند بۆیەرەكێن نە پێشبینیكریدا شۆرش هاتە راگەهاندن.
ب بەرپابوونا شۆرشێ دەولەتا تركان هەیی و نەیێن خوە ئێخستنه كاری بۆ ژناڤبرنا شۆرشێ، جڤاتەكا نوویا وەزیران ب سەرۆكاتییا كەسایەتیێ هەرە شوفینزم عیسمەت ئینینۆ پێكئینا، تەڤایی وەزیرێن وێ ژبلی وەزیرێ دارایی كەسایەتیێن لەشكەریێن توندرەو بوون، جڤاتا نوو مەزنترین بەرهەڤیێن لەشكەری بۆ لێدانا شۆرشێ كرن، سەفەربەر (نەفیر عام) هاتەراگەهاندن، تنێ ب رێكا خیچا ئاسنییا تۆرس د ناڤا خاكێ سوریێ را 36 هزار سەرباز ب رێدان و هاریكارییا دەستەلاتدارێن فرەنسی گەهاندنە دەڤەرا مێردینێ و ژ وێرێ دەرباز بەرۆكێن شەری كرن، دو دادگەه ب ناڤێ (دادگەها ئیستیقلالێ) ل دیاربەكرێ و ئەنقەرە دامەزراندن، دامەزراندنا ڤان دادگەهان بۆ قڕكرن و جینۆساید و سێدارەدانا هەركەسەكی یان پێكهاتەكێ بوو یێن هەڤسوزییەك د گەل شۆرشێ هەی و دەستەلات دابوونە دادگەها دیاربەكرێ بریارێن سێدارەدانێ بێی زڤرینەڤە بۆ هەرئالییەكێ بلندتر جهبینیت.
شۆرشێ هەتا 15ێ نیسانێ ڤەكێشا، ژبلێ دارا هینێ بارەگایێ سەركیێ شۆرشێ بوو، دەڤەر و باژێركێن گرنگ وەك چەپاخچور، لجێ، هینێ، مادەنێ، ئەلەزیز، چولەك، پالۆ، خارپیت، ئیخنۆت، گێفێ، ڤارتۆ، پیران، ئەگل، ئەرخانێ، فارقین، سینان، حەزۆ و گەلەك جهێن دیتر رزگاركرن و دەستەلاتداریا كوردی ل شوونا تركان دانان.
هەژیە بێتەگۆتن شۆرشێ دەنگڤەدانەكا باش ل سەر ئاستێ تركیا و دەرڤە هەبوو، سەرنجا ناڤەندێن تركیا و ناڤدەولەتی بۆ خوە راكێشا، راگەهاندنێ ژ رۆژنامە و رادیویان بەردەوام دەنگوباسێن شۆرشێ بەلاڤەدكرن، رۆژەك ژ رۆژێن ژیێ شۆرشێ نە دبۆری رۆژناما (تایمس)یا لەندەنی روودانێن وێ بەلاڤنەكربن، مەزنە رۆژنامێن دی یێن رۆژهەلاتێ ناڤین هەمان سەردەریا (تایمس) گرتبوو بەر. دیرۆكنڤیسێ ناڤدار ئەرمسترۆنگ ل دوور شۆرشێ نڤیسی بوو: سەرهلدانێ سەرانسەری كوردستان ڤەگرتیە، هەموو دەڤەرێن رۆژهەلاتی (یێ تركیا) د مەترسێدانە، سەروەریا دەولەتا نوو دامەزراندیا تركیا هژیا و یا بەرەف هەر‌فتنێ دچیت. یا ژ هەموویان پتر داكوكیێ ل سەر نەتەوەیی بوونا شۆرشێ دكەت بریارێن دادگەها ئیستقلالا توركینە دەمێ گشت گرتی ب گونەها كاركرن بۆ دامەزراندنا كوردستانەكا سەر بەخوە تاوانباركرین و ب وێ گونەهێ ب سێدارەدانێ سزا داین.
ل دەسپێكێ رزگاركرنا ئامەدێ (دیاربەكرێ) ئارمانجەكێ سەرەكیێ شۆرشێ بوو، ل وێ هیڤیێ بوون ئامەدێ بكەنە پایتەخت، ل 27 شباتێ بەرهەڤی بۆ رزگاركرنا ئامەدێ كرن و شەرڤانێن شۆرشێ بەرەف سنوورێن ئامەدێ كەتنە رێ، بەلێ شیانێن شەرڤانان نە ل ئاستێ شیانێن لەشكەرێ تركی بوون یێ بەرگری ژ ئامەدێ دكرن و بەردەوام هاریكاری و پشتەڤانیێ ژ هەموو ئالیێن تركیا بۆ دهاتن و شێخ سەعید ژی د وێ باوەرێدا بوو لەشكەرێ وی چەك و شیانێن گرتنا ئامەدێ نین. بەلێ كاودانان و مۆرالا شەرڤانێن ئەشیرەتان یێن بۆ رزگاركرنا ئامەدێ ل دۆرێن شویرها وێ خرڤەبووین پالدەربوون هێرش بۆ سەر ئامەدێ بێتەكرن، ب مخابنیڤه شكەستنا هێرشێ بۆ سەر ئامەدێ دەسپێكا شكەستنا شۆرشێ بوو ل دەڤەرێن دیتر و پاشڤەچوونا شەرڤان و ئەشیرەتێن پشكدار د شۆرشێ دا بۆ دەڤەرێن چیایی یێن ئاسێتر و بژالەبوون و ژێكبەلاڤەبوونا شەرڤانان و نەمانا پەیوەندیێ دناڤبەرا هەموویاندا. د هەمان دەمدا وەك دیدەڤانەكێ روودانان ڤەدگێریت: چ دەڤەرا لەشكەرێن تركان دگەهانێ گوند دشەوتاندن، ژن، زارۆك، پیر، كال، نەخوش و بریندار یەكسەر دكوشتن یان دخستن خانیێن تێدا و د شەوتاندن. د ئەنجامێ ڤێ هوڤێتیێدا شۆرشگێر ناچار دبوون بەرۆكێن شەری بەردەن و د هەوارا ژن و زارۆكێن خوە بچن و هژمارا شۆرشگێران د بەرۆكێن شەریدا كێم دبوو.
پشتی شكەستنا بەرۆكێن شەری و بێ هیڤیبوونا شێخ سەعیدێ و سەركردایەتیێ ژ بەرخوەدانێ، شێخ سەعید و كۆمیتا مەركەزیا جڤاتێ ل نێزیكی سنوورێ ئیرانێ كۆمبوون كرن و بریاردان دەرباز ببنە دەڤەرێن ژێر دەستەلاتێ سمكۆیێ شكاك ل رۆژهەلاتێ كوردستانێ، ب وێ هیڤیێ ب هاریكاریا سمكۆی ژ ئالیێ وانێ ڤە دەرۆكەكێ نوو بۆ ناڤ باكوورێ كوردستانێ ڤەكەن و سەر ژ نوو دەست ب شۆرشێ بكەن. رۆژا 15 نیسانێ دەمێ شێخ سەعیدی و 60 سوارێن دگەلدا كارێ دەربازبوونێ ژ پرا ڤارتو بۆ ئیرانێ دكەن د ئەنجامێ پیلانا خائینەكێ كورد ب ناڤێ قاسمێ ئەحمەدێ سلێمان شێخ سەعید و هەڤالێن وی ژ ئالیێ خوەفرۆشێن سەر ب قاسمی و لەشكەرێ تركیاڤە دهێنەگرتن. ل 15 نیسانێ شۆرش ب داوی دهێت بەلێ بەرمایێن شۆرشێ ل جهێن ڤەدەر و ئاسێ ب رەنگێ قەچاخان شەرێ پارتیزانی دكەن هەتا دەسپێكا شۆرشا ئاگری ل سالا 1926ێ.
ل 26 گولانێ دادگەهكرنا وی و هەڤالێن وی دەسپێدكەت، د ئەنجامدا ل 29 حزیرانا 1925ێ شێخ سەعید و 46 هەڤالێن وی ل دیاربەكرێ دهێنە سێدارەدان، دووڤرا بەردەوامی ب قركرنا كوردان دهێتەدان و كارێ دادگەهێن ئیستقلالێ سێ سال و چوار مەهان ڤەدكێشت، د ڤان دادگەهاندا بەرگری، شاهد، گیرۆكرن، گرتنا پارێزەران، ئیستیئناف و تەمیز نەبوون، دڤی دەمیدا پتر ژ 20 هزار سزایێن سیدارەدانێ و ملیونەك سزایێن دیتر و نەفیكرنێ هاتنە دان. هەژیە ل داویێ بێژین هەتا نها نەهاتیەزانین جەنازەیێن شێخ سەعیدی و هەڤالێن وێ ل كیڤە هاتینەڤەشارتن. ل ڤێ داویێ ژێدەرەكێ ژ بەلگەنامەكا وەزارەتا دەرڤەیا سویسرا ڤەگوهاستیە كو پشتی سێدارەدانا شێخ سەعیدی و هەڤالێن وی ب دو رۆژان تەرمێن شێخ سەعیدی و دو ژ هەڤالێن وی ژ گۆری ئیناینەدەر و برینە مۆرگا فاكولتەیا نۆژداریا لەشكەری ل ئەنقەرێ. بەلێ ئەڤ ژێدەرە نەگەهشتە وی ئەنجامێ كانێ سەرئەنجامێ ڤان تەرمان چ لێ هاتیە..؟.
