گه‌لو توركیا به‌ر ب كۆده‌تایێ ڤه دچه؟
پشتی هه‌لبژارتنێن ٧-ێ خزیرانێ لهه‌ڤكرنه‌ك د ناڤ پارتیێن سیاسییێن ترك ده چێنه‌بوو و حكوومه‌ت نه‌هات ئاڤا كرن. له‌وما تێ پێشبینی كرن كو هه‌لبژارتنێن گشتی جاره‌كا دی د یه‌كی مه‌ها ١١-یێ یا ڤێ سالێ ده پێك بێن. گه‌له‌ك ئاشكه‌ره‌یه كو ئه‌نجامێن هه‌لبژارتنێن خزیرانا بۆری پرۆسه‌یا سیاسیا توركیا خسته قۆناخه‌كا نه‌دیار. نه ته‌نێ حكوومه‌ت نه‌هات ئاڤا كرن، جاره‌ك دی شه‌رێ پكك-یێ ژی ده‌ست پێ كر، باشوورێ كوردستانێ جاره‌كه دی كه‌ت به‌ر بازنێ ئۆپه‌راسیۆن و ته‌دبیرێن له‌شكه‌رییێن تایبه‌ت. ل باژارێن توركیایێ یێن مه‌زن ژی جه جه ئێرش ل بازك و به‌نكه‌یێن پۆلیسان تێن كرن. بهایێ دۆلاری ژی یه‌كجار زێده بوو، دیارده‌یێن ئابۆری ل توركیایێ یه‌كجار به‌ر ب نزمبوونێ ده ته‌وییان؛ توریزم گها نقته‌یا راوه‌ستانێ.
ئه‌ڤ ره‌وش بۆ مه چ دبێژه؟
جڤاكناسێ كورد موجاهد بلج د نڤیسه‌كیا خوه ده د حه‌قێ ژ نووڤه‌ده‌ستپێكرنا شه‌رێ پكك-یێ ده دبێژه ئه‌ڤ خه‌رابكرنه‌ك مه‌زنه بۆ كوردستانێ، نه كارێ ئاقله كۆ ژ بۆ “ده‌مۆكراسیا” توركیایێ كوردستان ببه وارێ شه‌ر و خه‌راپكرنێ. ژ به‌ر كۆ رێڤه‌به‌رێن پكك هه‌رتم دبێژن مه‌به‌ستا مه نه ده‌وله‌ته‌كا كوردییه لێ ئه‌م ژ بۆ “توركیایێكا ده‌مۆكراتیك” شه‌ر دكن.
ئانتۆنی گدده‌نس د دنیایێ هه‌میێ ده د وارێ جڤاكناسیێ ده زانیاره‌ك ب ناڤووده‌نگه. به‌ریا نها چه‌ند رۆژه‌كێ د ئاخافتنه‌كیا خوه‌یا د هه‌قێ چاوانیا په‌یوه‌ندیێن توركیا و ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپایێ ده، گۆت: “توركیا دكاره رووبروویێ شه‌ره‌كه ناڤخوه‌یی ببه. ”
ل گۆری پرۆفه‌سۆرا زانستێن سیاسه‌تێ و پسپۆرا په‌یوه‌ندیێن نێڤنه‌ته‌وه‌یی ده‌نز ئولكه ئاربۆگا ژی تركیا ب له‌ز به‌ر ب كۆده‌تایه‌كه له‌شكه‌ری ڤه دچه.
توركیا ژ ١٩٥٢-یێ ڤه بوویه ئه‌نداما ناتۆ-یێ. پێشیا هنگێ ب ره‌ژیما یه‌كپارتیێ دهات ب رێ ڤه‌برن. ل گۆری په‌یمانا ناتۆ-یێ وه‌لاتێن ئه‌ندام دڤێ ل گۆری سیسته‌ما پارلامانته‌ریست بێن ئیداره كرن. دگه‌ل ڤێ خالا ئه‌ساسییا په‌یمانێ، ب هێجه‌تا پێشیلێگرتنا ژده‌ستادانا جانێ مرۆڤێن سڤیل، هه‌ر ده‌ه سالا جاره‌كێ كۆده‌تایێن ئه‌سكه‌ری ل توركیایێ هاتیه كرن. كۆده‌تا د ١٩٦٠، ١٩٧١، ١٩٨٠-یێ ده هاتن كرن، هه‌ری داویێ ژی د ١٩٩٧-ێ ده حكوومه‌تا ئه‌رباكان ب مه‌مۆراندومه‌كه ئه‌سكه‌ری ژ حكوومه‌تی كه‌ت.
هه‌ر وه‌كی سیسته‌ما ئابۆریا توركیایێ چاوا تێكه‌ل بوو؛“ integrated economy”، سسته‌ما وێ یا سیاسی و ئیداری ژی هه‌رتم تێكه‌ل بوو، دگه‌ل هه‌بوونا هلبژارتنان و ره‌ژێما “پارلامه‌نته‌ریست” د ئه‌ساسێ خوه ده سه‌یته‌ره‌یا سه‌روه‌ریا موئه‌سه‌سه‌یییا وه‌لاتی د ده‌ستێ ئه‌سكه‌ران ده بوو. پارلامه‌نتۆ و حكوومه‌تێ بێی ئه‌سكه‌ران نه دكارین تشته‌كێ بكه‌ن. د وه‌ختێ خوه ده تورگوت ئوزال خوه‌ست سه‌یته‌ره‌یا ئه‌سكه‌ری ل سه‌ریا سڤیل بشكێنه، لێ وی د ١٩٩٣-یێ ب مرنه‌ك گه‌له‌ك ب گۆمان ل سه‌ر هه‌نه، جانێ خوه ژ ده‌ست دا.
د سیاسه‌تا نه‌ڤخوه‌یی ویا ده‌رڤه ده هه‌رتم چاڤ ل گۆتنا سه‌رۆك ئه‌ركانێ له‌شكه‌ری بوون گۆتنێن ده‌ستهلاتدارێن حكوومه‌تا سڤیل نه گه‌له‌ك مته‌به‌ر بوون. باشوورێ كوردستانێ ژی یه‌كسه‌ر دبن برێڤه‌بریا تایبه‌ت و شه‌رێ تایبه‌تیێ ئارته‌شا ترك ده بوو. د ره‌وشه‌كه وه‌ها ده، ئاك پارتی ب شیارا “ده‌مۆكراتیزه‌كرنێ” جارا پێشیێ د ٢٠٠٢-یێ ده هات سه‌ر حكووم. ئاك پارتیێ ئارمانجا خوه وه‌كی پێكانینا ره‌فۆرمان و بجهانینا به‌رنامه‌یا بۆ ئه‌ندامتیا یه‌كیتیا ئه‌ورۆپایێ دا نیشاندان.
د سه‌ری ده كورد، پێویستیا هه‌می كۆمالگه‌ها ترك ژ ده‌مۆكراتیزه‌كرنا توركیایێ و ژناڤێراكرنا سه‌یته‌ره‌یا ده‌مووده‌زگه‌هێن ملیتاریست هه‌بوو.
سه‌رۆكێ ئاكپ-یێ سه‌رۆكوه‌زیرێ تركان یێ هنگێ ئه‌ردۆغان د ٢٠٠٥-ده ئاخافتنه‌ك ل دیاربه‌كر كر؛ راسته راست گۆت:”به‌لێ مه كێشه‌یه‌كه سه‌ره‌كی هه‌یه كۆ ئه‌و ژی كێشه‌یا كوردانه. چاره‌سه‌ریا ڤێ كێشه‌یێ ده‌ینه‌ك ل سه‌ر ملێ مه هه‌میانه. ژ به‌ریا هه‌ركه‌سێ وه‌كی سه‌رۆك وه‌زیر توركیایێ ئه‌ز چاره‌سه‌ریا ڤێ كێشه‌یێ وه‌كی ئه‌ركه‌كه سه‌ره‌كه‌یه ل سه‌ر ملێ خوه دبینم. ده‌ما سیاسه‌تا ره‌د و ئینكارا كوردان چوو، كورد هه‌نه و مافێ وان ژی هه‌یه”
ڤێ ئاخافتن و هه‌لوه‌ستا ئه‌ردۆغان هه‌زكرنه‌كه به‌رفه‌ره د نێڤ كوردان ده بۆ وی و پارتیا وێ چێكر. د ڤێ به‌رگه‌ها “نوو”یا هكوومه‌تا ترك ده كانالا ده‌وله‌تێ یا فه‌رمی ترت٦-ێ د ٢٠٠٩-ێ ده ده‌ست ب وه‌شانا كوردی كر، گه‌له‌ك قه‌ده‌خه‌یێن دی یێن ل سه‌ر زمانێ كوردی رابوون. د قه‌دا نێڤنه‌ته‌وه‌یی ده ژی كرێدیا حكوومه‌تا ترك بلند بوو.
هه‌ر د ڤێ چارچۆڤه‌یێ ده یه‌كیتیا ئه‌ورۆپا و ئه‌مریكایێ ژی پشتگریه‌كه ته‌مام دان هكوومه‌تا ئاك پارتیێ. د ڤێ كێش و هه‌وایا سیاسی ده ئاك پارتی هه‌لبژاتنێن ٢٠٠٧-ێ ژی قازانچ كرن، ب جاره‌كه دی ب سه‌رێ خوه هكوومه‌ت ئاڤا كر. ب ئاوایه‌كی به‌رفه‌ره‌ه لیبه‌رالێن توركیایێ و كوردان ژی پشتگر ددان ئاك پارتیێ. ئاك پارتیێ پاكێته‌ك ره‌فۆرمێن د ده‌ستوورا بنگه‌هین ده ژی وه‌كی ره‌فه‌راندومێ د ٢٠١٠-ێ پێشكێشی خه‌لكێ كر، ب نسبه‌تا ٥٨-ێ هات قه‌بوول كرن ئه‌ڤ پاكێت. د هه‌می كۆمه‌لگه‌ها توركیایێ و باكورێ كوردستانێ ده پشتگریه خه‌لكێ بۆ ئاكپ-یێ گه‌هشت نقته‌یا هه‌ری بلند.
دگه‌ل ره‌فۆرمان و گوهۆرتنێن یاسایی ئۆپه‌راسیۆنێن ب ناڤێ “پلانا بالیۆزی” و “ئه‌رگه‌نه‌كۆنێ” ژی هاتن پێك ئانین كۆ ئه‌ڤ ئۆپه‌راسیۆن وه‌كی پاكشكرنا ده‌وله‌تا كوور و بنكه‌یێن كۆده‌تاكاریێ هاتن دیتن. سه‌رۆكه‌ركانه‌كی ژی د ناڤ ده ب ده‌هان گه‌نه‌رالێن د پله‌یا یه‌كێ ده، ب سه‌دان سه‌ربازێن پله بڵند هاتن گرتن و زندانی كرن.
به‌رپرسێن ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپایێ ژی ئه‌ڤ ئۆپه‌راسیۆن بۆ ده‌مۆكراتیزه‌كرنا توركیایێ وه‌كی هه‌وله‌ك باش و هێژایی په‌سندانێ دیتن. ب ڤێ پێل و هه‌وایا “ده‌مۆكراتیزه‌كرنێ”، حكوومه‌تا ئاك پارتیێ هلبژاتنێن ١٢-یێ هێزیرانا ٢٠١١-یێ ژی قازانچ كرن.
دیتنه‌ك گشتی و به‌رفه‌ره‌ه ئه‌و بوو كۆ پشتی قازانچكرنا هه‌لبژارتنێن ٢٠١١-یێ هكوومه‌تا ئاك پارتیێ كارێن هێژ باشتر، گاڤێن هێژ ب جه‌ساره‌تر د وارێ ده‌مۆكراتیزكرنا موئه‌سه‌سه‌یێن ده‌وله‌تێ و چێكرنا ده‌ستووره‌كا نوویا بنگه‌هین ده پاڤێژه. چاڤدێرێن ژ ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپایێ ژی وه‌سا هێڤی دكرن كۆ توركیا بۆ هه‌می وه‌لاتێن مسلمان ببه مۆده‌له‌كیا پێكانین سیسته‌مه‌كا ده‌مۆكراتیكیا گونجایی ده‌گه‌ل ئیسلامێ.
لێ گاڤێن تام به‌ره‌ڤاژی ڤان هێڤیان هاتن ئاڤێتن. ئه‌ردۆغان گرانی دا سه‌ر خورتكرنا ده‌ستهلاتا خوه. چاوا سازیێن ده‌وله‌تێ هه‌رتم گرێدایی نیزاما موئه‌سه‌سه‌یا كه‌مالیست بوون، ئه‌ردۆغان ژی د سیاسه‌تا نێڤخوه‌یی ده هه‌می گرانیا خوه دا سه‌ر وێ چه‌نده كۆ ده‌زگه‌هێن ده‌وله‌تێ هه‌می ب ده‌ستهلاتا خوه ڤه گرێ بده. بۆ ڤێ یاسا چێكرن و ئۆپه‌رسایۆنه‌ن فیزیكی كرن.
د ڤێ چارچۆڤه‌یێ ده هه‌ر وه‌كی ڤه‌گه‌ریا سه‌ر سیاسه‌تا كلاسیكیا تۆتالیته‌ریا ده‌وله‌تێ. ژ نشكا ڤه هه‌می ئه‌سكه‌ر و گه‌نه‌رالێن د چارچۆڤه‌یا لێپرسین و دارزاندنا پلانا بالیۆزی و ئه‌رگه‌نه‌كۆنێ ده هاتین گرتن هه‌می هاتن به‌ردان، به‌رات كرن، دۆزێن ل همبه‌ری وان هاتین ڤه‌كرن هه‌می به‌تال بوون. گه‌له‌ك چاڤدێرێن سیاسی به‌تالكرنا ڤان دۆزان وه‌كی لهه‌ڤرنه‌كیا ئه‌ردۆغانیا دگه‌ل “ده‌وله‌تا كوور” ب ناڤ كرن.
د مژارا دۆزا مله‌تێ كورد ده ژی ئه‌ردۆغان گۆتارا خوه گوهۆرت وه‌ها گۆت: “ئێدی ت كێشه‌یه‌ك ب ناڤێ كێشه‌یا كورد نه‌مایه، هه‌ر چ پێویست بوو مه كر، یا ژ ئیرۆ شوونده تشتا تێ خوه‌ستن ته‌رۆر و جداخوازییه”. روودانه‌ك نوو د هه‌می هه‌رێمێ دا ده‌ركه‌ت ئه‌و ژی رێخستنا دره‌نده‌یا ترۆریست دایش بوو.
د مژارا شه‌رێ ل دژی داعشێ و سیاسه‌تا ل همبه‌ری سوریه‌یێ ده ژی، هه‌لوه‌ستا توركیایێ نه ته‌نێ ره‌نگه‌كێ به‌روڤاژییا هه‌ڤپه‌یمانیا وێ ناتۆ-یێ دا، به‌لێ كورد ژی گه‌له‌ك دلشكه‌ستی كرن. د ناڤ كوردان و د راگهاندنا بیانی ده ژی گه‌له‌ك “ده‌لیل” هه‌بوون كۆ حكوومه‌تا تورك ب ئاوایه‌كی پشتگریا داعشێ دكه، رێ ژێ ره هێسان دكه؛ هه‌ری كێم چاڤێ خوه ژێ ره دگه‌ره، ب سامپاتی لێ دنێره. ئه‌مه‌ریكا خوه‌ست به‌رگه‌ها ناتۆیێ یا ئنجرلیكا ئه‌ده‌نێ یێ ل دژی داعشێ ب كار بینه، وه‌خته‌ك درێژ حكوومه‌تا ترك ئه‌ڤ داخواز قه‌بوول نه كر. نها ژی حكوومه‌تا ترك د مژارا داعشێ ده قه‌ت په‌رفۆرماسا هه‌ڤپه‌یمانیا وێ یا ئه‌مه‌ریكا ژێ دخوازه نیشان ناده.
گۆتارا ئه‌ردۆغان ل همبه‌ری یه‌كیتیا ئه‌ورۆپایێ ژی توندووتیژ بوو. وی گۆتاره‌كیا خه‌یالێن ئۆسمانیان و خه‌لیفه‌یێن ئیسلامێ یێن ئۆسمانییان دا پێش. وی هه‌ر بزاڤه‌كا گروپ و ده‌ردۆرێن ئۆپۆزسیۆنێ وه‌كی پلانگه‌ریه‌كیا وه‌لاتێن رۆژاڤایێ و ئیسرایل ل همبه‌ری خوه دیت.
حكوومه‌تا ئه‌ردۆغان (هه‌ر چه‌ند نها ئه‌ردۆغان ب خوه سه‌رۆككۆماره داڤوتۆغلو سه‌رۆكوه‌زیرێ لێ هه‌رتم سیها ئه‌ردۆغان ل سه‌ر حكوومه‌تێ یه) ژ خوه ژ زوو ڤه پرۆسه‌سا ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپایێ ژی ژ بیر كریه. ژ ئالیێ ئه‌ورۆپیان ڤه ژی مرۆڤ هێسانی دكاره ببینه كۆ جهێ وێ پشتگریا كۆ ب درێژاهیا ده‌ه سالان دایین ئه‌ردۆغان ئێدی بوویه جهێ گۆمان و پێنه‌باوه‌ریێ.
ڤێجا نها توركیا دكه ژنووڤه بچه هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت. هه‌یا ده‌ما هلبژارتنان دێ ب گشتی توركیا بكه‌ڤه ره‌وشه‌ك چاوا ده نه دیاره، دێ ئه‌نجامێن هلببژارتنان چبه ئه‌و ژی نه دیاره. گه‌ر دگه‌ل شه‌رێ پكك-یێ، پێلێن ته‌رۆرێ خوه ل ناڤ باژێرێن تركان یێن مه‌ترۆپۆلێ ژی بدن، ره‌وشا ئابۆری ژی دێ یه‌كجار خه‌راب ببه. نه‌سه‌قامگیریا سیاسی دێ یه‌كسه‌ر ببه سه‌ده‌مێ تێكچوونا ئابۆریێ ژی، هێژ نها دیارده‌یێن ڤێ هه‌نه. ب گشتی ده‌ما مرۆڤ به‌رێ خوه دده ره‌وشا سیاسه‌تا ده‌رڤه و یا هوندرێ توركیایێ گه‌له‌ك ئیشاره‌تێ وێ هه‌نه كۆ دكاره كۆده‌تایه‌كه جاره‌كه دی ڤه‌گه‌ره وێ ره‌وشا ده‌ما په‌ریۆدێن كۆده‌تایێن له‌شكه‌ری.
هه‌ر دڤێ ئه‌م ژ بیر نه‌كن كۆ هه‌رتم هه‌ده‌فه‌ك ئه‌ساسییا كۆده‌تایێن ل توركیایێ دۆزا مله‌تێ كورد بوویه، گه‌ر نها ژی كۆداته‌یه‌ك چێبه دێ هه‌ر ئارمانجه‌كیا وێ سه‌ره‌كه تێكبرنا دۆزا مله‌تێ كورد به. هه‌رتم ئه‌ڤ كۆده‌تا د پاراله‌لا پێشكه‌تنێن نه‌ته‌وه‌یی یێن ل باشورێ كوردستانێ و كارگه‌ریا وان پێشكه‌تنانیا ل سه‌ر باكور ده هاتنه كرن. دیرۆكا كۆده‌تایانیا كۆ من ل ژۆر دایه و پێشكه‌تنێن د وان ده‌مان دا ل باشوور بوونه بدن به‌ر هه‌ڤ هۆن دێ هێژ باشتر ببینن.
گه‌ر د ڤان ده‌ه سالێن داویێ ده كۆده‌تا ل توركیایێ نه‌هاتبه كرن، سه‌ده‌مه‌ك وێ یێ سه‌ره‌كه مه‌رجێن ده‌رڤه‌یی بوون، پشتگریا ده‌رڤه بۆ كۆده‌تایێ نه‌بوو. لێ نها ره‌وش نه وه‌سایه. هه‌ر وه‌كی چاوا ل مسرێ گه‌نه‌رال سیسی كۆده‌تا ل همبه‌ری مۆرسیێ ئیخوانێ كری، رۆژاڤایی ل همبه‌ر ده‌رنه‌كه‌تی، كۆده‌تایه‌ك ل همبه‌ری “ده‌ستهلاتا ئه‌ردۆغان” ژی بێ كرن ل همبه‌ر ده‌رناكه‌ڤن. نه ته‌نێ ره‌وشا ئالۆزیا سیاسیا توركیایێ، به‌لێ هه‌لوه‌ستا ئه‌ردۆغان و گۆتارا وی یا “نوو” ژی كارێ كۆده‌تاكارێن كۆ دگه‌ل هه‌ڤپه‌یمانیا ناتۆ-یێ و رۆاژاڤایێ بن، هێسان دكه.
