محه‌مه‌د چه‌لكی
نێسلۆن ماندێلا:” ئازادی ناهێته‌ پارچه‌كرن، ئه‌و كه‌له‌پچێن ده‌ستێن وه‌ڵاتییه‌كێ من پێ دهێنه‌ كه‌له‌پچه‌كرن، هه‌ر ئه‌و كه‌له‌پچنه‌ هه‌می وه‌ڵاتیێن من پێ دهێنه‌ كه‌له‌پچه‌كرن.”
وه‌زیرێ ره‌وشه‌نبیربیریا كوردستانێ ل ٢٤-٠٩-٢٠٢٠ بریارا ژماره‌ ٤/١/٢٠٧٧ بۆ پێدانا ژمارا سپارتنا كتێبان ده‌رخست، ئانكو پشتی دره‌كه‌فتنا ڤێ بریارێ نابیت چ كتێب بێی لیژنه‌كا بسپۆر ژ وه‌زاره‌تێ ژمارا سپارتنێ وه‌ربگرن، بهێنه‌ جاپكرن و به‌ڵاڤكرن.
ئه‌ڤێ بریارێ پێله‌كا نه‌رازیبوونێ ل سه‌رانسه‌ری كوردستانێ ل په‌ی خوه‌ دروست كر، ته‌ڤان ل گۆشه‌ نیگایا به‌رته‌نگكرنا مه‌ودایێ ئازادیا هزرێ ل كوردستانێ مێزه‌ دكرن و ب ڕاستی وه‌سایه‌، چونكو بڕیاره‌كا هۆسا و د ڤێ ره‌وشا كوردستان تێدا دبووریت ژ قه‌یران و نه‌بوونا سه‌روه‌ریا قانوونێ ژیانا وه‌ڵاتییان ئیفلیج كریه‌ و زێده‌باری كێشا ده‌ستهه‌ڵاتا كوردستانێ ل گه‌ل به‌غدا و باسكێ ئیسلاما سیاسی كو ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ ژی كێشه‌كا هه‌ری مه‌زنه‌ رووی ب رووی حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستان بووی. مه‌ره‌ما من باسكێ ئیسلاما سیاسییه‌ چونكو ئه‌ڤ باسكه‌ پێكۆلا هندێ دكه‌تن هه‌می بیاڤێن ره‌خنێ ب خه‌تمینیت و نه‌هێلیت چونكو هه‌بوونا ره‌خنێ و ئازادیا هزرێ بیاڤێ باندۆرا باسكێ ئیسلاما سیاسی ل سه‌ر جڤاكێ كێم دكه‌ت و به‌لكو هه‌تا ڕادێ ئفلیج و بێ باندۆر هێلانێ ژی.
په‌رگرافه‌ك د وێ بریارێ دا هاتیه‌ كو هه‌ر ره‌خنه‌ك ل پیرۆزیێن جڤاكی رێ پێ ناهێته‌دان، ئه‌ڤه‌ ڕیك هه‌موو خوه‌ڤه‌شارتنێن دن یێن وه‌زاره‌تێ خوه‌ ل پشت ڤه‌شارتی و گۆتی: پێویسته‌ ئه‌م ئه‌ركه‌ زۆر به‌ گرنگی و بایه‌خ پێدانه‌وه‌ جێبه‌جێ بكرێت و تیایدا ره‌چاوی به‌رژه‌وه‌ندی باڵای نیشتمانی و نه‌ته‌وه‌یی و پاراستنی به‌ها پیرۆزه‌كان بكرێت و شیرازه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و پاراستنی به‌هاو هێما پیرۆزه‌كان تێك نه‌دات”. ب خواندنا ڤێ په‌رگرافێ دیار دبیت كو ژ نها وێڤه‌ هه‌ر هه‌ر كتێبه‌ك ل گۆره‌ی پیڤه‌رێن وان نه‌بیت(پیرۆزی) نابیت بهێته‌ چاپ و به‌ڵاڤكرن، لێ تشتێ سه‌یر ئه‌وه‌ ئه‌و چ به‌ها و پیرۆزینه‌ كو نابیت وه‌كو مه‌زارێن شێخ و مه‌شایخێن كوردستانێ كه‌س نێزیك ببیت، نه‌هاتیه‌ دیاركرن، ئانكو ل ڤێره‌ مه‌ترسیا ڤێ بریارێ دیار دبیت ئه‌و ژی بێنانا هزرێیه‌ ل كوردستانێ و نه‌هێلانا چ بیاڤێن ئازادیا هزرێیه‌.
ل هه‌ر وه‌ڵه‌ته‌كێ ئازادیا هزرێ لێ بهێته‌ سنوورداكرن یان هێلێن سۆر بۆ بهێنه‌ كێشان ئه‌و وڵات نه‌ دكه‌ڤن سه‌ر رێره‌وا دیرۆكێ و نه‌ژی جهێ خوه‌ د ناڤ شارستانیا جیهانێ دا دكه‌ن و كێشه‌ و بێش لێ زێده‌ دبن و هه‌تا وی ڕاده‌ی شیرازێ پێكڤه‌ژیانێ دكه‌ڤیته‌ د مه‌ترسیێدا، زێده‌باری ده‌ستهه‌ڵات به‌ره‌ف دیكتاتۆریێ ڤه‌ دچیت و ژ وێرێ وێڤه‌ چیرۆك و دیرۆكا وه‌ڵاتێن ب ناڤێ جیهانێ سیێ دیار ه‌ كانێ ژ بلی مالوێرانی و قه‌یران و شه‌رێن ناڤخوه‌یی و دابڕان ژ كاروانێ شارستانیێ پێڤه‌ چ هاتیه‌ شكه‌ڤا وان.
ئه‌گه‌ر حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ب زووترین ده‌م ڤێ بریارێ سڕ نه‌كه‌ت وه‌كو گه‌لك بریار هاتینه‌ سڕكرن ژ پێخه‌مه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیێن بلندێن كوردستانێ، نیازێن حوكمه‌تێ بۆ گرتنه‌به‌را رێبازا ده‌وله‌تێن جیهانێ سیێ دیار دكه‌ت، ئه‌گه‌ر حوكمه‌تێ ئه‌ڤ نیازه‌ نینن، فه‌ره‌ ڤێ بڕیارێ سڕكه‌ت و وه‌زیری بۆ په‌رله‌مانی بانگهێشت بكه‌ن، دا مه‌ره‌مێن پشت ده‌ركرنا ڤێ بریارێ بۆ رایا گشتیا كوردستانێ دیار ببن، چونكو پێشكه‌فتنا هه‌ر وه‌ڵاته‌كی به‌نده‌ ب سه‌رده‌ستبوونا ئازادیا هزرێ و نه‌هێلانا چ هێجه‌تان بۆ به‌ر ته‌نگكرنا ئازادیا هزرێ و تاكه‌ كه‌سان، ئازادی ملحه‌مه‌ بۆ چاره‌سه‌ریا هه‌ر كێشه‌كا جڤاكی و سیاسی.

محه‌مه‌د چه‌لكى
ل ٢٦-٠٩-٢٠٢٠ وه‌زیرێ ده‌رڤه‌ یێ ئه‌مریكا مارك پۆمپیۆ هۆشداریه‌كا توند ئاراسته‌ی حوكمه‌تا عیراقێ كر كو ئه‌گه‌ر هێرشێن تیرۆرستێن حشدا شه‌عبی یێن ب سه‌ر ئێرانێڤه‌ بۆ سه‌ر سه‌فاره‌تا ئه‌مریكا و به‌رژه‌وه‌ندیێن وێ نه‌ڕاوه‌ستینن، دێ سه‌فاره‌تا وه‌ڵاتێ خوه‌ ژ ‌عێراقێ ڤه‌كێشن.كا پشتی ڤه‌كشانا سه‌فاره‌تێ ژ به‌غدا ئه‌مریكا چ پلان هه‌یه‌، دیارنه‌كر.

ڤێ پێنگاڤا ئه‌مریكا حوكمه‌ت و سه‌رانێن حشدا شه‌عبی و هه‌وادارێن ئیرانێ كو هه‌موو باسكێن لایه‌نێن شیعی ب خوه‌ڤه‌ ڤه‌دگریت، ترسه‌كا مه‌زن خسته‌ دلێ گشتان و بوویه‌ په‌له‌قاژێیا وان و خوه‌ ب هزاروئێك هێجه‌تا ژ وان كریاران تافیلكر و به‌ری هه‌میان سه‌دڕێ ته‌له‌دین و سه‌رانێن حشدا شه‌عبی ئه‌و كریار شه‌رمه‌زاركرن، ئه‌رێ ڕاست ئه‌ڤ پێنگاڤا حوكمه‌ت و به‌یان ده‌ركرنا پڕانیا لایه‌نێن شیعه‌ دێ باوه‌ریێ بۆ حوكمه‌تا ئه‌مریكا دروست كه‌ن كو ژ بریارا خوه‌ لێڤه‌بن؟ به‌ری به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ بده‌م فه‌ره‌ ل سیناریۆیێ ل پشت ڤێ بریارێ و ئه‌و ره‌وشا ل په‌ی خوه‌ دروست دكه‌ت، شرۆڤه‌بكه‌ین.
د سیاسه‌تا ئه‌مریكا دا ئیران وه‌ك ده‌وله‌تا ژ رێ ده‌ركه‌فتی و پشته‌ڤانا ته‌رۆرا باسكێ ئیسلاما شیعی ل جیهانێ دكه‌ت و كریارێن ل ئه‌رجه‌نتین، شه‌هیدكرنا سه‌ركردێن ئوپۆزسیۆنا ئیرانێ ل ده‌رڤه‌ی ئێرانێ و ژبلی بوویه‌ ئه‌گه‌را تێكدانا ئاساییش و ئارامیا ده‌ڤه‌رێ و بزاڤا وێ بۆ ئاڤاكرنا كڤانێ شیعی ژ عیراقێ هه‌تا دگه‌هیته‌ سووریا و لبنانێ، یا گرنگتر ژى بزاڤێن ئیرانێ كو ببیته‌ خودانا چه‌كێ ئه‌تۆمی و هه‌رده‌ما ئیران بوو خودانا چه‌كێ ئه‌تۆمی، هینگێ ده‌ڤه‌را رۆژهه‌ڵاتا ناڤین دێ كه‌ڤیته‌ د قۆناغه‌كا مه‌ترسیدار دا و ئه‌جندا ئیرانێ بۆ دامه‌زراندنا كڤانێ شیعی دێ بیته‌ ڕاستی و كه‌سه‌ك نه‌شێت ئیرانێ براوه‌ستینیت. حوكمه‌تا ئیرانێ بۆ گه‌هه‌شتنا ڤێ مه‌ره‌مێ هه‌موو شیانێن خوه‌ دمه‌زێخیت ب تایبه‌ت ل عیراقێ و بۆ ڤێ چه‌ندێ ژی حشدا شه‌عبی و ته‌ڤایا باسكێن شیعه‌ وه‌كو سه‌ربازێن شه‌ترنجێ دده‌ت خه‌بتاندن. بۆچی ئیرانێ عیراق كریه‌ خالا ده‌ستپێكرنا ئاڤاكرنا كڤانێ شیعی! پێگه‌هێ شیعان ل عیراقێ یێ خورته‌ و پتر ژ ٦٠٪ خه‌لكێ عیراقێ پێكدئینیت و هه‌ر ل دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ (١٩٢١) پێكهاتا شیعه‌ ژ ده‌ستهه‌لاتێ هاتبوون به‌ركناركرن و گه‌له‌ك ده‌رده‌سه‌ری و نه‌خۆشی ژ ده‌ستێ ده‌ستهه‌ڵاتدارێن عیراقێ دیتینه‌ و هه‌ستا تائیفه‌گه‌ریێ ل ده‌ف بهێزه‌ ب تایبه‌ت ل سه‌رده‌مێ حوكمێ دیكتاتۆریا حزبا به‌عس و سه‌دامێ دیكتاتۆر گه‌هه‌شته‌ گوپیتكێ (سه‌رهلدانا ١٩٩١ كو ب سه‌رهلدانا شه‌عبانیێ دهێته‌ ناڤكرن ب هزران كه‌س كوشتن و دوجاری هند ئاواره‌ی سعودیێ و ئیرانێ بوون).
مرۆڤ دكاریت بێژیت یێ خه‌ونا ئاڤاكرنا كڤانێ شیعی ل ده‌ف ئیرانی ڤه‌ژاندی داگیركرنا عیراقێ بوو ژلایێ ئه‌مریكا و ده‌وله‌تێن هه‌ڤپه‌یمانڤه‌ (٢٠٠٣)، زێده‌باری ب هێزكرنا باسكێ شیعه‌ ل عیراقێ دا به‌رسینگێ باسكێ سونێن توندڕه‌و و توركیا بگریت، ب ڤێ چه‌ندێ ئه‌مریكا پێگه‌هێ شیعان ل عیراقێ بهێزكر. ب چاڤنقاندنا ئه‌مریكا ل سه‌ره‌روویێن باسكێ شیعه‌ و وان نه‌حه‌قیێن ل سونا كرین، ته‌ڤنێ وه‌ڵاتیبوون و نیشتمانیێ ل ده‌ف عیراقیان بێهزكر و ئاگرێ شه‌رێ تائیفی گه‌رم بوو.
ل گه‌رمه‌گه‌رما شه‌ڕێ ناڤخوه‌یێ عیراقێ، باسكێ شیعه‌ هه‌موو گه‌هێن ده‌وله‌تێ داگیركرن وخستنه‌ د به‌رژه‌وه‌ندیا لایه‌نێن شیعه‌ و ئیرانێ دا، تایبه‌ت ل پرسا عه‌مبارگۆیا ل سه‌ر ئیرانێ، ئێدی گڤاشتنێن ل سه‌ر ئابوورێ ئیرانێ سستبوون و عیراق بوو مێرگه‌كا ئارام بۆ هه‌می بزاڤێن ئیرانێ بۆ كێمكرنا زیانێن عه‌مبارگۆیا ئابووری و سه‌رمایێ ئیرانێ ژ عیراقێ رێیا ڤه‌ژاندنێ دیت و ژبلی پاره‌شووشتنێ. داگیركرنا عیراقێ بۆ ئیرانێ بوویه‌ سه‌ده‌م رهێن رژێما ئاخوندی كویر داهێلن و خوه‌ لبه‌ر هه‌ر هڕه‌بایه‌كێ نه‌رازیێ ناڤخوه‌ بگریت، چونكو ئابوورێ ئیرانێ به‌ری داگیركرنا عیراقێ ل سه‌ر هه‌رفتنێ بوو لێ پاشان شیایه‌ خوه‌ ل سه‌ر پیێن خوه‌ بگریت و دربه‌كێ كوشنده‌ ل هه‌موو بزاڤێن ئوپۆزسۆنێ بده‌ت و ژكاربێخیت.
بۆ ئه‌مریكا و هه‌ڤپه‌یمانێن وێ دیاربوویه‌، عه‌مبارگۆیا ئابووری و گڤاشتنێن سه‌ر رژێما ئیرانێ چ باندۆره‌كا وه‌سا مه‌زن نینه‌ و نه‌بوویه‌ سه‌ده‌م ئیران ژ سیاسه‌تا خوه‌ یا توندڕه‌و و ئه‌نتی ئه‌مریكا و رۆژئاڤا پاشگه‌ز ببیت، چونكو ب رێیا حوكمه‌تا عیراقا تام شیعه‌ عه‌مبارگۆ ژكاركه‌فتیه‌، ئه‌ڤجا ئه‌مریكا نه‌چاره‌ ل رێیه‌كێ بگه‌رهیت ئیرانێ د ناڤ سنوورێ وێ دا قه‌فیس كه‌ت و ژئه‌جندایا كڤانێ شیعه‌ پاشگه‌ز ببیت و ئێدی ده‌ست ل كاروبارێن وه‌ڵاتێن رۆژهه‌ڵاتا ناڤین نه‌ده‌ت وببیته‌ ئه‌ندامه‌ك ب ڤه‌ژه‌ن د سیسته‌مێ رۆژهه‌لاتا ناڤین یا نوو دا، چونكو ئه‌مریكا ڤه‌كری دبێژیت:”ناخوازین حوكمه‌تا ئیرانێ بگوهۆڕین”. بۆ كورۆپه‌كرنا حه‌زێن ئیرانێ و سنوورداركرنا شیانێن وێ كو پێگیریێ ب هه‌موو رێككه‌فتنێن ئه‌تۆمی و ناڤده‌وله‌تی بكه‌ت، ژعیراقێ ده‌ستپێدكه‌ت، چونكو وه‌كو مه‌ دیاركری عیراق مێرگه‌ك ئاراما هاتنوچوونا سه‌رمایێ ئیرانێیه‌ وعه‌مبارگۆیێ ژكاردئێخیت. داكو عیراق ببیته‌ ده‌وله‌ت ژحوكمه‌تا میلیشیاتان رزگار ببیت، پێنگاڤا ئێكێ یا دانانا كازمی بوو بۆ سه‌رۆكاتیا حوكمه‌تا عیراقێ، ب گۆتنا هه‌موو شرۆڤه‌كارێن بیانی و عیراقی بۆ هندێیه‌ دا بالاده‌ستیا ئیرانێ ل عیراقێ كورۆپه‌ بكه‌ت و پێنگاڤا ئێكێ كازمی هاڤێتی هوشداری بوو بۆ حه‌شدا شه‌عبی و ته‌ڤیا چه‌كدارێن ده‌رڤه‌ی سیهانه‌تا ده‌وله‌تێ.
ناهێت مانده‌لكرن كو ته‌ڤیا باسكێن حه‌شدا شه‌عبی ب فیتا ئیرانێ هاتینه‌ دامه‌زراندن وهه‌ر ژ ٢٠٠٦ هێرڤه‌ به‌رێ تڤه‌نگێن خوه‌ ددانه‌ ئه‌مریكا وئه‌مریكا ب هێزه‌كا داگیركه‌ر دنیاسن و هه‌ر ژبه‌ر دربێن حشدا شه‌عبی بوو ئه‌مریكا هێزێن خوه‌ ژ عیراقێ ڤه‌كشان (٢١/١٠/٢٠١١) ومالكی سه‌رۆكوه‌زیرێ هینگى، ب رۆژه‌ك دیرۆكی هه‌ژمارت! ئه‌مریكا هینگێ ده‌ینه‌كر و نه‌گۆت حه‌شدا شه‌عبی تیرۆرسته‌، لێ ئه‌ڤرۆ ب تیرۆرست دهه‌ژمێریت، چونكو ل به‌رچاڤێن ئه‌مریكا عیراق یا دبیته‌ پشكه‌ك ژ هێزكرنا ئیرانێ و عه‌مبارگۆیێ بێ باندۆر دهێلیت و ب گۆتنا شاره‌زایێن چه‌كێ ئه‌تۆمی ئیران گه‌له‌كا نێزیكى چێكرنا چه‌كێ ئه‌تۆمی بووى، له‌وا هۆسا ئه‌مریكا ب رژدی هاتیه‌ سه‌رهێل وناهێلیت ب چ ره‌نگا ئیران ببیته‌ خودان چه‌كێ ئه‌تۆمی، بۆ لێدانا ئیرانێ و پویچكرنا پرۆژێ وێ یێ كڤانێ شێعی و چه‌كێ ئه‌تۆمی خالا ده‌ستپێكێ دێ عیراق بیت. هه‌لبه‌ت باسكێ شیعه‌ باش دزانیت هه‌رده‌ما ئه‌مریكا پشتا خوه‌ دا حوكمه‌تا عیراقێ، ئێدی پشته‌ڤانیا عیراقێ هه‌یی ل سه‌ر ئاستێ ناڤنه‌ته‌وی نامینیت، ژبلی عیراقا د كێشه‌كا ئابووری یا كه‌مه‌ر شكێن دا دبووریت وكێشا قه‌رزان وئاڤه‌دانكرنێ هه‌ر به‌حس نه‌كه‌. سیناریۆیا داخستنا بالیۆزخانا ئه‌مریكا بۆ حوكمه‌تا عیراقێ ژ بۆ لێدانا باسكێ شیعه‌یه‌ ب تایبه‌ت حشدا شه‌عبی ولایه‌نگرێن ئیرانێ. د نابه‌ینا بزمارا ئه‌مریكا و سندانێ ئیرانێ دا حوكمه‌تا عیراقێ نه‌چاره‌ ئێكێ بهه‌لبژێریت و یا دیاره‌ دێ ئه‌مریكا هه‌لبژێریت، چونكو ته‌خا سیاسی ل عیراقێ تایبه‌ت شیعه‌ باش دزانن هه‌رده‌ما ئه‌مریكا پشتا خوه‌ دایێ نه‌شێن چه‌ند رۆژه‌كان ل ده‌ڤه‌را كه‌سك بمینن. ل رۆژێن پێشیا مه‌ حوكمه‌تا عیراقێ دێ كه‌وفركانێ ب حشدا شه‌عبی و لایه‌نگرێن ئیرانێ كه‌ت و به‌لكی سه‌رپشكێن وێ بگه‌هن كوردستانێ ژی، چونكو ئه‌ڤه‌ شه‌ره‌كه‌ ل گه‌ل هه‌موو باسكێن ئیرانێ ل ده‌ڤه‌رێ.

محه‌مه‌د چه‌لكی
ل كه‌سی نه‌ڤه‌شارتیه‌ كو دروستبوون و دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا عیراقێ (١٩٢١) نه‌ ل گۆڕه‌ی خوه‌سته‌كێن ته‌ڤ پێكهاته‌یێن ده‌وله‌تا تازه‌ هاتیه‌ دامه‌زراندن ب بریاره‌كا مسل بیلێ و مه‌لكه‌كێ نه‌ ژ پێكهاته‌یێن وێ ژ سعودیێ چه‌نگلكێش كر و دانا سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهه‌ڵاتداریێ. هه‌ر زووی پڕانیا پێكهاته‌یێن وێ ژبلی پێكهاته‌یا عه‌ره‌بێن سوننه‌ ل دژی ڤێ زۆرداریێ ده‌ست ب سه‌رهلدانان كرن و شۆره‌شا گه‌لێن عیراقێ ١٩٢٠ هه‌ر ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ بوو و كورد ژی پشكداری ڤێ شۆره‌شێ ببوون و هه‌ژیه‌ بێژن هه‌ر ل ده‌مێ ئه‌ڤ ده‌نگۆیه‌ به‌ڵاڤ بووی شێخ مه‌حموودێ به‌رزه‌نجی ئالا یاخیبوونێ هه‌لدا(١٩١٩) و داخوازا دامه‌زراندنا مه‌مله‌كه‌تا كوردستانێ كر و دخازت ببیته‌ مه‌لكێ كوردستان و حه‌تا نوكه‌ ژی هه‌ر ب مه‌لیك مه‌حموود ل ناڤ كوردان دهێته‌ ناسكرن.
ب پشته‌ڤانیا كۆلۆنیالێن ئنگلیز مه‌مله‌كه‌تا عیراقا تازه‌ شیا ب فه‌ندوفێلێن ئنگلیزان ته‌ڤ پێكهاته‌یان ل بن سیهوانا ڤێ مه‌مله‌كه‌تێ كۆمی سه‌ر هه‌ڤ بكه‌ت و هه‌تا ڕاده‌كی بۆ ده‌مه‌كێ نه‌یێ كورت ئارامی لێ به‌ڵاڤ ببیت و ئه‌و عیراقا مه‌له‌ك فه‌سه‌لی دخازت پێك بینیت كو یا سه‌نترال و هه‌می بریار ل بن فه‌رمانا وی دا بده‌ركه‌ڤن. نه‌ته‌وه‌په‌رستێن عه‌ره‌بێن سوننه‌ بۆ پرۆژێ ب سه‌نترالكرنا عیراقێ بهه‌موو شیانێن خوه‌ پشته‌ڤانیا مه‌لكی كرن و ل دژی هه‌ر بزاڤه‌كا پێكهاته‌یێن دن بۆ بده‌ستڤه‌ ئینانا مافێن خوه‌ ڕاوه‌ستیان و حه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی ب هه‌مان عه‌قلیه‌تێ ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ن.
ل دژی سه‌نترالكرنا عیراقێ كورد گه‌له‌ك ب دژواری ل دژ ده‌ركه‌فتنه‌ و شۆره‌ش ل په‌ی شۆره‌شێ كرنه‌ (١٩٢٠-٢٠٠٣) بۆ بده‌ستڤه‌ ئینانا مافێن خوه‌ یێن نه‌ته‌وی، هه‌لبه‌ت پێكهاته‌یێن دن ژی ل دژی پرۆژێ سه‌نترالكرنا عیراقێ ده‌ركه‌فتنه‌ ب تایبه‌ت پێكهاته‌یا شیعه‌ كو گه‌له‌ك سه‌رهلدان ل دژی ڤی پرۆژه‌ی كرنه‌ و سه‌رهلدانا ١٩٩١ێ كو ب ناڤێ الانتفاچه‌ الشعبانیه‌ گوپیتكا به‌رهه‌لستكاریا وان بۆ ڤی پرۆژه‌ی دیار دكه‌تن، هه‌روه‌سا هه‌ردوو پێكهاته‌یێن مه‌سیحی و توركمانی رێكا ئاواره‌بوونێ هه‌لبژارتبوون دا خوه‌ ژ كینا شۆڤینیا عه‌ره‌بێن سوونه‌ بپارێزن. ل ڤێره‌ دیار دبیت كو پڕانیا پێكاهاته‌یێن عیراقێ ل دژی سه‌نترالكرنا وێ بوون ب تایبه‌ت كورد چونكو ب سه‌نترالكرنا وێ مافێن كوردان یێن نه‌ته‌وه‌ی و نیشتمانی دهێنه‌ شێلاندن و بێ باركرن.
ده‌ستوورێ عیراقێ(٢٠٠٥) یێ یێ پڕانیا عیراقیان ده‌نگ ل سه‌ر داین عیراق وه‌ك یه‌كه‌یه‌كا ئیداری فیدرالی هاتیه‌ پێناسه‌كرن و ماف دایه‌ هه‌ر پاریزگه‌هان كو فیدرالیا هه‌رێمی بۆ خوه‌ بدامه‌زرینن، ئانكو عیراق ئێدی نه‌ عیراقه‌كا سه‌نتراله‌ به‌لكو عیراقه‌كا فیدرالیه‌ و چه‌ندین ماددێن ده‌ستووری ته‌كه‌زیێ ل ڤێ چه‌ندێ دكه‌ن.
هه‌رێما كوردستانا هه‌رێمه‌ك فیدرالیه‌ و خودانا حوكمه‌ته‌كا خۆجهه‌ لێ فیدرالیا كوردستانێ نه‌ یا ئیداریه‌ به‌لكو یا نه‌ته‌وییه‌، له‌وما ئه‌ڤ قه‌وارێ سه‌ربخوه‌ یێ كوردستانێ ب دلێ داگیركه‌رێن كوردستانێ و هێزێن نه‌ته‌وه‌په‌رستێن عه‌ره‌بێن شۆڤینی نینه‌ به‌رده‌وام ئاریشان بۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ دروست دكه‌ن و ئه‌ڤ قه‌یرانێن نوكه‌ به‌رووكا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ گرتین ژ ئه‌نجامێن گڤاشتنێن داگیركه‌رێن كوردستانێ و شۆڤینیێن عه‌ربه‌. بۆ له‌كه‌داركرنا حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ حوكمه‌تا عیراقێ و شۆڤینیێن عه‌ره‌ب و دگه‌ل باسكێ عیراقچیێن كورد هه‌رچی ژ ده‌ستان دهێت ته‌خسیری نه‌كریه‌ و ناكه‌ن و بۆ ڤه‌گه‌راندنا خه‌ونا ب سه‌نترالكرنا عیراقێ سه‌رۆكوه‌زیرێ عیراقێ مسته‌فا كازمی سه‌ره‌دانا كوردستانێ كر لێ وه‌ك پارێزگه‌ه سه‌ره‌دان كر و گه‌له‌ك كه‌سێن ژ ده‌رڤه‌ی حوكمه‌تا هه‌رێمێ دیتن و دانوستاندن ل گه‌ل كرن و چه‌ندین ئاخفتنێن نه‌ دروست هه‌مبه‌ری حوكمه‌تا هه‌رێمێ كرن و له‌شكه‌رێ نه‌حه‌زێن سه‌ربخویا كوردستانێ ژی بۆ بۆریزان لێدان و هیڤی ل سه‌ر سه‌نترالكرنا عیراقێ گرێدان و هه‌چكو ژبیرا خوه‌ دبه‌ن چه‌ند به‌غدا واته‌ عیراق یا بهێز و سه‌نترالكری بیت ژبلی مالوێرانی و بێ باركرنا كوردان ژ بچوكترین مافێن مرۆڤی چدی نه‌هاتیه‌ شكه‌ڤا كوردان.
بۆ ب سه‌نترالكرنا عیراقێ كازمی پشتی سه‌ره‌دانا كوردستانێ كری، بریاردایه‌ حزبه‌كێ بدامه‌زرینیت ب ناڤێ (التجمع الوگنی) و ل سه‌رانسه‌ری عیراقێ ب كوردستانێڤه‌ باره‌گایێن خوه‌ ڤه‌كه‌تن ل ٦-٦-٢٠٢١ پشكداریا هه‌لبژارتنان بكه‌تن، ئه‌ڤ پێنگاڤا كازمی كو عیراقه‌كا سه‌نترالكر ئاڤا بكه‌تن دێ ل سه‌ر پێشلكرنا مافێن مه‌ یێن نه‌ته‌وی بیت و هه‌ڕه‌شه‌ك جدییه‌ بۆ سه‌ر قه‌وارێ هه‌رێما كوردستانێ چونكو كوردستان یا د قه‌یرانه‌كا ئابووری، رێڤه‌به‌ری و سیاسی دا ده‌رباز دبیت و نه‌حه‌زێن كوردستانێ ئه‌ڤێ قه‌یرانێ بده‌رفه‌ت دزانن بۆ لێدانا وێ، بۆ به‌رسینگگرتنا ڤێ مه‌ترسیێ ل سه‌ر حزب و رێكخراوێن جڤاكێ سڤیل فه‌ره‌ وه‌ك په‌یمانه‌ك نیشتمانی مۆهربكه‌ن و كورد ته‌ڤ ب ئێك لیست داكه‌ڤن هه‌لبژارتنان و ئه‌گه‌ر ئێكتیه‌ك وه‌سا نه‌هێته‌ دامه‌زراندن دێ زیانه‌ك مه‌زن گه‌هیته‌ هه‌رێما كوردستانێ و قه‌وارێ وێ یێ قانوونی.

محه‌مه‌د چه‌لكی
حه‌تا ده‌مه‌كێ نه‌ یێ دویر ئیسرائیل بۆ عه‌ره‌بان دوژمنێ هه‌ژمار ئێك بوو و ته‌ڤ ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بان په‌یوه‌ندی ل گه‌ل هه‌بوون، ب هێلا سۆر دزانین و ددانان و بریارێن كۆمكارا عه‌ره‌بی به‌رامبه‌ری گرێدانا په‌یوه‌ندیان ل گه‌ل ئیسرائیلێ دێ كه‌ڤیته‌ به‌ر لیسته‌كا درێژ یا عمبارگۆیان. ئه‌ڤه‌ ل گه‌ل مسرێ هاته‌كرن، چونكو مسرێ ل 17/9/1978.رێككه‌فتنا ئاشتیێ ل گه‌ل ئیسرائیلێ موهر كربوو، ته‌ڤایا ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی مسر ژ كۆمكارا عه‌ره‌بی ده‌رێخستن و باره‌گایێ كۆمكارا عه‌ره‌بی ژ قاهیره‌ ڤه‌گوهاستن تونسێ. دوژمناتیا ئیسرائیلێ د ناڤ جاددا عه‌ره‌بی دا گه‌هه‌شتبوو ڕاده‌كێ نه‌به‌رهۆش ژبلی گه‌له‌ك هه‌وێن شه‌ری ل گه‌ل ئیسرائیلێ و درویشمێ “دێ ئیسرائیلیان هاڤێنه‌ به‌حرێ” درووشمێ ئێكبوو، لێ د هه‌موو شه‌رێن عه‌ره‌بان ل گه‌ل ئیسرائیلێ كرین خوساره‌ت ببوون و هه‌تا وی ڕاده‌ی ل سالا ١٩٦٧ هه‌موو فله‌ستین ژ ده‌ست عه‌ره‌بان ئیناده‌ر و ده‌ستدان سه‌ر ئورشه‌لیمێ (قودسێ) و پشتی ده‌مه‌كی كره‌ پایته‌خت.
هه‌لبه‌ت مه‌ره‌ما من نه‌ كرنۆلۆجیا دوژمناتی و شه‌ڕێ عه‌ره‌بان و ئیسرائیلێ رێزكه‌م، لێ من خواست ئاڤرۆیه‌كێ ل وێ دوژمناتیا ل نابه‌ینا ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی و ئیسرائیلێ بده‌م دا بۆ هه‌وه‌ دیاربیت كو كینا عه‌ره‌بان و نه‌فره‌تیا ئیسرائیلیان ل ده‌ف عه‌ره‌ب و هنده‌ك بۆسلمانێن نه‌ عه‌ره‌ب دیاركه‌م. دیرۆك شاهده‌ كو ئیسرائیل چ جارا یا عه‌ره‌بان نه‌بوویه‌، به‌لكو وه‌ك عه‌رد یا ئیسرائیلیان بوویه‌ و هه‌ردو دینێن ب ناڤێ عه‌سمانی جوهاتی و مه‌سیحی) ژ ئیسرائیلێ ده‌ركه‌فتنه‌، هه‌روه‌سا گه‌له‌ك تێكست و ئایه‌تێن قۆرئانێ ژی ته‌كه‌زیێ دكه‌ن كو ئیسرائیل عه‌ردێ جوهیانه‌ یانژی ب گۆتنا قۆرئانێ عه‌ردێ به‌نی ئیسرائیلیانه‌، لێ ژ به‌ر گه‌له‌ك سه‌ده‌مێن دیرۆكی و دژواریا داگیركه‌ریا عه‌ره‌بی و ئوسمانی هێدی هێدی سیمایێ ئیسرائیلێ یێ جوگرافی خولكێ عه‌ره‌بی گرت. دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا ئیسرائیلێ بخوه‌ چیرۆكه‌ك تراژیدییه‌، لێ ب مێرانی شه‌ڕێ عه‌ره‌بان كر و هه‌تا شیان بگه‌هنه‌ قووناغا ئه‌ڤرۆ كو ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ده‌وله‌تا هژمار ئێكه‌ ژلایێ ئابووری و پێشكه‌فتنا زانستی ڤه‌ زێده‌باری مێرگا دیمۆكراتیه‌تێیه‌. باڵاده‌ستیا ئیسرائیلێ ل سه‌ر ده‌وله‌تێن ده‌ڤه‌رێ ژ هه‌ر لایه‌كیڤه‌ وه‌كریه‌ كو ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی هه‌می خه‌ونا ب پێشكه‌فتنا ئیسرائیلێڤه‌ ببینن، ئه‌ڤجا هێدی هێدی دیوارێ دوژمناتیا ئیسرائیلێ ل گه‌ل عه‌ره‌بان به‌ره‌ف هه‌ڕفینێ چوو ب تایبه‌ت پشتی مسرێ ره‌فا ده‌وله‌تێن به‌رهه‌لستكار به‌ردای و رێككه‌فتنا ئاشتیێ ته‌ك لایانه‌ ل گه‌ل ئیسرائیسلێ مۆركری. پشتی مسرێ ئوردن ژی چوو رێزا مسرێ. بێهیڤی بوونا فله‌ستینیان ژ كۆمكارا عه‌ره‌بی وه‌كو روینێ ژ ئاڤێ گرتی ل ساڵا ١٩٩٣ رێككه‌فتنا ئوسلۆ ل گه‌ل ئیسرائیلیان مۆركر و پلۆ(رێكخراوا رزگاریا فله‌ستین) ڤه‌گه‌ریا كنارێ رۆژئاڤا(الچفه‌ الغربیه‌) و هه‌رێما غه‌ززه‌ و نیڤ ده‌وله‌ته‌ك بۆ خوه‌ ئاڤاكرن. پشتی نه‌مانا تابۆیا گرێدانا په‌یوه‌ندیان ل گه‌ل ئیسرائیلێ ئه‌ڤجا بوویه‌ به‌ربه‌زانكانێ كانێ كی دێ پتر خوه‌ نێزیكی ئیسرائیلێ كه‌ت، ئیسرائیل وه‌ك كارتا لێبوورینێ (صك الغفران) لێهاتبوو كو پێ بگه‌هن ئه‌مریكا و رۆژئاڤا بگشتی و ئه‌ڤ دیده‌ حه‌تا ئه‌ڤرۆ ژی به‌رده‌وامه‌ و سه‌ره‌ داڤێن ڤی تێگه‌هی گه‌هه‌شتیه‌ كوردستانێ و مه‌دیت ده‌ما شمعون پێرز مری ل دهۆكێ هنده‌كان تازیا وی دانان. ئه‌ڤه‌ وێ دگه‌هینیت ئیسرائیل بوویه‌ خودان باندۆره‌كا گرنگ و بسه‌نگ ل ده‌ڤه‌رێ.
ده‌ڤه‌را رۆژهه‌ڵاتا ناڤین د شه‌ڕه‌كێ بێ یه‌مانێ ناڤخوه‌ دا دژیت و ب تایبه‌ت ده‌ڤه‌را عه‌ره‌بی و پڕانیا توندڕه‌وێن ئیسلامی ژ ڤان وه‌ڵاتان ده‌ركه‌فتنه‌ و بوونه‌ بارگرانی ل سه‌ر پێشكه‌فتنا ڤێ ده‌ڤه‌رێ و ژلایێ دیڤه‌ ده‌وله‌تا تورك یا بزاڤێن ڤه‌گه‌راندنا رۆلێ ئوسمانیان دكه‌ت و ئیرانی ڤه‌كری دبێژیت مه‌ پێنج پایته‌ختێن ده‌وله‌تێن عه‌ره‌بی داگیركریه‌ و هنده‌كێن دی برێڤه‌نه‌ ئیماژه‌یه‌ بۆ به‌حرێن و سعودیا. گڤاشتنێن ڤان هه‌ردو ده‌وله‌تێن خه‌ونان ب رۆلێ خوه‌ یێن به‌رێڤه‌ دبینن عه‌ره‌بێن كه‌نداڤێ فارسی ماینه‌ نابه‌ینا نالا ده‌وله‌تا ئیرانێ و چه‌كۆچێ ئوسمانیێن نوی و رۆژ بۆ رۆژێ هه‌ژموونا ئیران ـ توركیا ل ده‌ڤه‌رێ بهێز دكه‌ڤیت، توركیا ب پشته‌ڤانیا باسكێ ئیسلاما سونی و ئیران ب هاریكاریا باسكێ شیعه‌ هه‌موو شیان دانه‌ خه‌بتاندن، ئه‌گه‌ر كریزا ئابووری ل توركیا و ئیرانێ نه‌بایه‌ نوكه‌ سیمایێ رۆژهه‌لاتا ناڤین هاتبایه‌ گوهۆرین.
ئه‌ڤ رێككه‌فتنا ئیمارات، به‌حرێن د گه‌ل ئیسرائیلێ بۆ هندێیه‌ داكو هه‌ژموونا توركیا و ئیرانێ نه‌هێلن چونكو ئه‌مریكا دخوازیت رژێما ئیرانێ چه‌مبه‌ر بكه‌ت حه‌تا دگه‌هته‌ ئاستێ ب خوه‌ هه‌لوه‌شیانێ یان نه‌چارببیت ژ پرۆگرامێ ئه‌تۆمی و ده‌ستێوه‌ردانێن خوه‌ ل ده‌ڤه‌رێ بڕاگریت. بۆ توركیا ژی هه‌مان دید ڕاسته‌ ئانكو ب ڤێ پێنگاڤێ دێ هه‌ڤسه‌نگی دروست بیت و توركیا نه‌چاربیت خوه‌ ژ ده‌ڤه‌رێ بكێشیت و ڤه‌كێشیانا وێ ژ رۆژهه‌لاتێ ده‌ریا سپی و ڕاگرتنا لێگه‌رینا په‌ترۆل ـ گازێ ل ده‌ریایێ ڤێ دیدا مه‌ ڕاست ده‌ردئێخن. ئه‌ڤ رێككه‌فتنا ئاشتیێ دێ رۆژهه‌ڵاته‌كا نوی یا دویر ژ هه‌ژموونا توركیا ـ ئیرانێ بیت و دێ ده‌ڤه‌ر به‌ر ب ئارامیێ ڤه‌ به‌ت، چونكو هه‌ر ئێك ژ توركیا و ئیرانێ خوه‌دی ئه‌جندایێن مه‌ترسیدارن بۆ تێكدانا ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و گه‌رمكرنا شه‌رێ تائیفی و ئتنی ل ده‌ڤه‌رێ، پشتی ڤێ رێككه‌فتنێ دێ گه‌له‌ك ده‌وله‌تێن دن چنه‌ د ڤی به‌ره‌ی دا به‌ره‌یێ ئاشتی و پێكڤه‌ژیانێ، چونكو ب ئاشتی و ئارامیێ وه‌ڵات پێشدكه‌ڤن. ل كوردستانێ ژی دێ هه‌ژموونا توركیا و ئیرانێ كێم بیت و نه‌مانا گڤاشتنێن وان دێ رێ خوه‌شكه‌ت كو حوكمه‌تا هه‌رێمێ ل گه‌ل به‌غدا بگه‌هنه‌ رێككه‌فتنا ئێكجاری، دڤێت ژبیرنه‌كه‌ین ئه‌مریكا ب هه‌موو شیانێن خوه‌ پشته‌ڤانیا حوكمه‌تا كازمی دكه‌ت و یێن به‌رهه‌ڤیا دكه‌ن كو ب لیسته‌كا سه‌ربخوه‌ داكه‌ڤیته‌ هه‌لبژارتنێن بهێن، كو ئه‌ڤه‌ ئیماژه‌نه‌ دێ سیمایێ رۆژهه‌ڵاتا ناڤین هێته‌ گوهۆڕین.

محه‌مه‌د چه‌لكی
سه‌رۆكوه‌زیرێ عیراقێ ل رۆژێن 10 و 11 ڤێ هه‌یڤێ سه‌ره‌دانا هه‌رێما كوردستانێ كر، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ ئه‌گه‌ر دووری گێولێ كه‌سی و به‌رژه‌وه‌ندیێن حزبی و ده‌هۆل قۆتانێ مێزه‌ بكه‌ین دێ بینین كو سه‌ره‌دانه‌ك جودایه‌ ژ هه‌موو سه‌ره‌دانێن دن یێن به‌رپرسێن عیراقی بۆ هه‌رێما كوردستانێ و ئه‌ز دێ بزاڤێ كه‌م ب چاڤێ سیێ ل ڤێ سه‌ره‌دانێ مێزه‌ كه‌م و ره‌هه‌ندێن مه‌ترسیدارێن ڤێ سه‌ره‌دانێ ل گۆره‌ی به‌رژه‌وه‌ندیا هه‌رێما كوردستانێ ئینمه‌ به‌ر دانوستاندنێ.
ل سه‌ره‌دانێن به‌رێ یێن به‌رپرسێن عیراقی تنێ دهاتنه‌ هه‌ولێرێ و ل گه‌ل به‌رپرسێن حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ هه‌ڤدیتن پێكدئینا و دزڤرینه‌ڤه‌ به‌غدایێ، گه‌لۆ بۆچی ئه‌ڤی سه‌رۆكوه‌زیری ئه‌ڤ ریتمه‌ شكاند و سه‌ره‌دانا هه‌رێما كوردستانێ كر لێ نه‌ ته‌نێ بۆ پایتخه‌تێ هه‌رێمێ كو هه‌ولێره‌ به‌لكو وه‌ك پارێزگه‌هێن عیراقی سه‌ره‌دانك، وه‌ك چه‌وان سه‌ره‌دانا پارێزگه‌هێن باشوورێ عیراقێ كر و ب هه‌مان ریتم و دید ئاخفتییه‌ كو سه‌ره‌وریا عیراقێ نه‌جهێ بازارییه‌ و دڤێت روومه‌تا ده‌وله‌تا عیراقێ بڤه‌گه‌رهیت و خالێن سنووری پشكه‌كن ژ سه‌روه‌ریا عیراقێ! ئه‌ڤ ئاخفتنه‌ ل گه‌ل پارێزگه‌هێ به‌سرا كرن و هه‌مان ئاخفتن ل گه‌ل سه‌رۆكوه‌زیرێ هه‌رێما كوردستانێ كر، ئه‌ڤه‌ چ دگه‌هینیت؟ ئه‌ڤه‌ هندێ دگه‌هینیت كو حوكمه‌تا كازمی باوه‌ری ب هه‌رێما كوردستانێ نینه‌ وه‌ك یه‌كه‌یه‌كا فیدرالی به‌لكو وه‌ك پارێزگه‌ه مێزه‌ دكه‌تن و پاشی سه‌ره‌دانا خالێن سنووری كر و هه‌روه‌سا سه‌ره‌دانا پارێزگه‌ها دهۆكێ و سلێمانیێ و حه‌له‌بچه‌ ژی كر، ئانكو د رۆژه‌ڤا كازمی دا عیراق ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربخوه‌یه‌ و پارڤه‌كرییه‌ ب سه‌ر چاند پارێزگه‌هه‌كان و هه‌رده‌ما بڤێت دێ سه‌ره‌دنێ كه‌تن و ئزنێ ژ كه‌سی وه‌رناگریت!
هه‌لبه‌ت گه‌له‌ك ئیماژێن دن یێن مه‌ترسیدار ب ڤێ سه‌ره‌دانا خوه‌ بۆ پارێزگه‌هێن كوردستانێ بۆ رایه‌دارێن كوردستانێ گه‌هاندن و ل جه‌م هه‌موو رایه‌دارێن كوردستانێ ته‌كه‌زی ل سه‌روه‌ریا عیراقێ و ئێك پارچه‌یا خاكا وێ دكر و دگۆتن ئه‌ڤه‌ نه‌ جهێ بازاركرنێنه‌! لێ رایه‌دارێن مه‌ ب دێمێن كه‌نیڤه‌ گوهداری دكرن و لێڤا ژێری ل یا ژووری نه‌دان و هه‌ر سه‌رێن خوه‌ دهه‌ژاندن، دا بێژی ئێشا سه‌رهه‌ژینكێ یێن گرتین!
ئه‌ڤ سه‌رهه‌ژینكا رایه‌دارێن مه‌ گرتین به‌رامبه‌ری سه‌رۆكوه‌زیرێ وێ عیراقا ژ بلی مالوێرانی و عه‌ره‌بكرن و ئه‌نفالێ هندی سه‌رێ ده‌رزیكه‌كێ قازانج نه‌گه‌هاندییه‌ خه‌لكێ كوردستانێ، به‌رهه‌مێ لێكترازانا ناڤمالا كوردی و ب حزبی كرنا هه‌ر لڤینه‌كێ ل كوردستانێ و به‌رژه‌وه‌ندیێن حزبی ل پێشیا به‌رژه‌وه‌ندیا كوردستانێ یه‌، هندی ناڤمالا كوردی ب ڤی ره‌نگی بیت و به‌رژه‌وه‌ندیا حزبی ل پێشیا به‌رژه‌وه‌ندیا كوردستانێ بیت، ره‌وش دێ هه‌ر به‌ر ب گرێلبوونه‌كا مه‌ترسییدار ڤه‌ گرێل بیت و دۆزا كوردی ژ دۆزا نه‌ته‌وه‌كا بنده‌ست و بێ ده‌وله‌ت دێ بۆ پرسا دابینكرنا مۆچه‌ی و بۆدجه‌ی ڤه‌زه‌لهیت و ئه‌ڤرۆ ئه‌م گه‌هه‌شتینه‌ ڤێ قۆناغێ و ژ فیدرالیێ به‌ر ب پارێزگه‌هبوونێ ڤه‌دچیت و سه‌ره‌دانا كازمی بۆ ڤێ په‌یامێ هاتیه‌ كوردستانێ.

محه‌مه‌د چه‌لكی
عیراق و سووریا ب ناڤ مانه‌ ده‌وله‌ت و خودان سه‌روه‌ری، باشوورێ‌ كوردستانێ‌ ب گۆڕه‌ی بریارا 688 نه‌ ل بن سیهانه‌تا حوكمه‌تا عیراقێ یه‌، و وه‌ك ده‌وله‌ته‌ك دیفاكتۆ ل هه‌رێما رۆژهه‌ڵاتا ناڤین سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل دهێته‌كرن، قه‌یران و كێشێن نابه‌ینا هێزێن سیاسی چ ژ ره‌وشا قانوونی یا هه‌رێمێ‌ كێم ناكه‌ن، چونكو هه‌رێما كوردستانێ‌ ب بریاره‌ك ناڤنه‌ته‌وی هاتیه‌ گۆڕێ‌، هندی چ بریارێن ل دژی بریارا 688 ده‌رنه‌كه‌ڤن كو وێ‌ بریارێ‌ بهه‌لوه‌شینیت، چارچووڤێ‌ هه‌رێمێ‌ یێ‌ پاراستیه‌! ره‌وشا هه‌رێما كوردستانێ‌ و گه‌فێن ل سه‌ر ژ لایێ‌ عیراق و ده‌وله‌تێن ده‌وروبه‌ر ژی (عه‌مر) درێژیێ‌ دده‌ن ڤێ‌ بریارێ‌ و هه‌رێما كوردستانێ‌ بۆ ده‌مه‌كێ‌ نه‌دیار ژ لایێ‌ یۆئێنێ ڤه‌ دێ‌ یا پاراستی بیت.
ره‌وشا ناڤخوه‌یا عیراق و سووریا و یا كۆمكارا عه‌ره‌بی ب گشتی كو هه‌ر ئێك ب ئاریشێن ناڤخوه‌ڤه‌ مژووله‌، ئه‌ڤێ‌ ره‌وشا ئاوورته‌ حوكمه‌تا توركیا پالدایه‌ وێ‌ ئێكێ‌ كو بێ‌ به‌ڤل ته‌ڤگه‌رێ‌ بكه‌ت، ده‌ستێوه‌ردانێ‌ د كاروبارێن سووریا و عیراقێ‌ و هه‌تا دگه‌هیته‌ لیبیا دا بكه‌ت، بێی هزره‌كێ‌ ژ ئێكی بكه‌ت. ئه‌گه‌رێن گورێغ بوونا حوكمه‌تا توركی ب تایبه‌ت یا سه‌رۆكێ‌ ئه‌ردۆغانی كو ڤه‌كری دبێژیت: دێ‌ میساقێ‌ مللی جێبه‌جێ‌ كه‌ین، د گۆتاره‌ك به‌رێ‌ دا من به‌حسێ‌ میساقێ‌ مللی كربوو كو نه‌خشێ‌ توركیا حه‌تا ده‌وربه‌رێن حه‌له‌با سووری و درێژ دبیت حه‌تا دگه‌هیته‌ هه‌می ئاخا ویلایه‌تا مووسل، ئانكو رۆژئاڤا و باشوورێ‌ كوردستانێ‌ هه‌موویێ‌ بخوه‌ڤه‌ دگریت. ل ڤێره‌ دیار دبیت كانێ‌ بۆچی ئه‌ردۆغان هندێ‌ رژده‌ ل سه‌ر داگیركرنا كوردستانێ‌ و پێنگاڤا ئێكێ‌ ب داگیركرنا عه‌فرینێ‌ ده‌ستپێكر و نوكه‌ ده‌ربازی باشوورێ‌ كوردستانێ‌ بوویه‌، ل ڤێره‌ ئانكو ل باشوورێ‌ كوردستانێ‌ گه‌له‌ك ب هشیاری سه‌ره‌ده‌ریێ‌ دكه‌ت، ئه‌و ژی ژ به‌ر بریارا 688یه‌ ژ به‌ر هندێ‌ گه‌له‌ك باده‌ك پێكڤه‌ گرێدانه‌ باده‌كا باكۆرێ‌ سووریێ‌، گازا ده‌ریا سپی، كێشا قوبرسێ‌، په‌نابه‌ر و لیبیا، ئه‌ڤه‌ ته‌ڤ بۆ هندێنه‌ دا بازاری ل گه‌ل رۆژئاڤا و ئه‌مریكا بكه‌ت بۆ ڤه‌گه‌راندنا ویلایه‌تا مووسل، هه‌لبه‌ت مه‌ره‌م ژێ‌ دووماهیئینانا ئه‌زموونا باشوورێ‌ كوردستانێ یه‌ و ده‌ربازنه‌بوونا هه‌رێما كوردستانێ یه‌ ژ ده‌وله‌تا دیفاكتۆ(ب بریارا 688 ناڤنه‌ته‌وی كو رێگره‌ ل به‌رۆكا حه‌زێن ئه‌ردۆغانی) بۆ ده‌وله‌ته‌ك سه‌ربخوه‌.
تێكه‌لكرنا گه‌له‌ك كێشه‌یان ئێكه‌ ژ سیاسه‌تا هه‌ری به‌رچاڤا ئه‌ردۆغانی چ د گه‌ل كێشا كوردی و چ د گه‌ل كێشا په‌نابه‌ران دا، لێ‌ كێشا پتر ل سه‌ر مجد كێشا په‌نابه‌رایه‌ دا ل دژی هه‌رێما كوردستانێ‌ و ته‌ڤایا بزاڤا ئازدیخوازا كوردی بكاربینیت و هه‌تا ڕاده‌كی د ڤێ‌ سیاسه‌تێ‌ دا یێ‌ بسه‌ركه‌فتیه‌، ئه‌ڤه‌ ژی دزڤڕیت بۆ هه‌ستیاریا كێشا په‌نابه‌ران بۆ ئه‌ورۆپا و ئه‌ورۆپا ڤێ‌ ئێكێ‌ ب مه‌ترسی دزانن بۆ سه‌ر ئاساییشا خوه‌ یا نه‌ته‌وی و هه‌موو بزاڤان دكه‌ن دا توركیا رازی ببیت و سنوورێن خوه‌ ل به‌ر په‌نابه‌ران چیت بكه‌ت. به‌رامبه‌ری ڤێ‌ سیاسه‌تا ئه‌ردۆغانی ئه‌ورۆپا یا ئێكگرتی نینه‌ و چاڤپۆشیێ‌ ل سیاسه‌تا وی دكه‌ن به‌س ژ به‌رهندێ‌ دا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ل توركیا بپارێزن، سه‌رۆكا ڤی به‌ره‌ی ئه‌لمانیایه‌ و ناهێلیت توركیا روی بروی چ عمبارگۆیێن ئابووری ببیت.
سه‌رگه‌رمیا توركی ژ به‌ر پالپشتیا ئه‌لمانیایه‌، چونكو توركیا باش دزانیت كو ئه‌لمانیا ده‌ستبه‌رداری وێ‌ نابیت، ژ به‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌. دبیت بۆ گه‌له‌ك كه‌سان ئه‌ڤ هه‌لویستێ‌ ئه‌لمانیا یێ‌ سه‌یر بیت یان هنده‌ك هزر بكه‌ن ژ به‌ر بهێزییا ڕه‌ڤه‌ندا توركی یه‌، لێ‌ ڕاستیا ڤێ‌ هه‌لویستێ‌ ئه‌لمانیا به‌رامبه‌ری توركیا تنێ‌ و تنێ‌ ئابووریه‌ و توركیا وه‌ك كۆلونیه‌كا (موسته‌عمه‌ره‌كا) نه‌ڕاگه‌هاندی یا ئه‌لمانیایه‌ و هه‌ر بۆ زانین ئه‌ڤرۆ پتری 6500 كارگه‌هێن مه‌زنێن ئه‌لمانی ل توركیانه‌! ژ به‌ر هندێ‌ توركیا هۆسا یا سه‌رگه‌رمه‌ و هه‌می باده‌كان تێكه‌ل دكه‌ت، چونكو دزانیت زلهێزه‌كا ئابووری ل پشته‌ و سیاسه‌تا ئه‌ورۆپا ئه‌لمان برێڤه‌ دبیت، ترسا ئه‌ردۆغانی تنێ‌ بریارا (688)ــه‌ نزانیت دێ‌ چاوان ژێ‌ قۆرتال بیت. ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ بریاره‌ نه‌بایه‌ نوكه‌ ژ مێژ ئه‌وا ل قوبرس كری دا ل باشوورێ‌ كوردستانێ‌ كه‌ت، لێ‌ هێشتا بێهیڤی نه‌بوویه‌ و باده‌كان تێكه‌ل دكه‌تن دا بازاری ل سه‌ر بكه‌تن، سیاسه‌ت ب خوه‌ پشكه‌كه‌ ژ بازاری.

محه‌مه‌د چه‌لكی
پێ نه‌ڤێت كریزا كۆرۆنایێ جیهان ته‌ڤ ئێخستیه‌ ته‌نگه‌زاریه‌كا مه‌زن و كێنجا خوه‌ ل هه‌ر كێلیه‌كا ژیانێ هشتیه‌ ب تایبه‌ت یا ئابووری و گه‌شتوگۆزارێ، هه‌ر چاوا بت وه‌ڵاتێن پێشكه‌فتی به‌رهه‌ڤی یێن خوه‌ كرنه‌ و بۆ قۆناغا پشتی كورۆنایێ و نه‌خشه‌ به‌رهه‌ڤ كرنه‌.. ل كوردستانێ حوكمه‌تا هه‌رێمێ چ به‌رهه‌ڤی نه‌ بۆ ڤێ كریزێ و نه‌ ژی بۆ قۆناغا پشتی كورۆنایێ د ئه‌جندا وێ دا دیار نینن، به‌لكو كولتۆرێ كریزه‌پالدنا كریزه‌كا دن و هه‌روه‌سا خوه‌به‌ستن ب به‌رهه‌مێ ژ ناكۆكیێن لایه‌نێن سیاسی دهێته‌ به‌رهه‌م په‌یڕه‌و دكه‌ت، له‌وما كریز به‌رووكا حوكمه‌تا هه‌رێمێ به‌رناده‌ن و حه‌تا حه‌فكێ مایه‌ د ته‌قنا كریزان دا.
ته‌ڤ كابینێن هه‌تا نوكه‌ د بێ ئه‌جندا بوون و كارێ حوكمه‌تێ بۆ خه‌لكی نه‌یێ دیار و ژ به‌ر هندێ رۆژ بۆ رۆژێ باوه‌ریا خه‌لكی بێچاره‌ دبوو و نوكه‌ گه‌هه‌شتیه‌ كو هه‌ر باوه‌ری ب حوكمه‌تێ نه‌مایه‌ بۆ چاره‌سه‌ر كرنا ڤان كریزێن به‌رووكا حوكمه‌تێ و خه‌لكی گرتین، یا هێشتا سه‌یرتر لایه‌نێن سیاسی یێن پشكدار د حوكمه‌تێ دا وه‌سا خوه‌ بۆ خه‌لكی دده‌ن دیاركرن كو ئه‌و نه‌ به‌رپرسن ژ ڤێ ریپا نوكه‌ حوكمه‌ت تێدا دبوورت.، چه‌ند سه‌یره‌ هه‌م ئۆپۆزسیۆن بی و هه‌م ده‌ستهه‌ڵاتدار كو ئه‌ڤ ڕه‌نگێ حوكمڕانیێ ته‌نێ ل هه‌رێما كوردستانێ دهێته‌ په‌یڕه‌و كرن.
ده‌ما مرۆڤ ل ره‌وشا ئه‌ڤرۆ یا حوكمه‌تێ مێزه‌ دكه‌ت ماتمایی دمینیت كو حوكمه‌ت هنده‌ نه‌بان بیت ل كێشێن به‌رووكا خه‌لكی گرتین و هه‌ر چ نه‌بیت هنده‌ك پێنگاڤێن سه‌ره‌تایی بهاڤێژت بۆ كێمكرنا گرانیا بارێ ژیارا خه‌لكی ب تایبه‌ت یێن چ داهاتێ ڤه‌بری نه‌بن كو چ په‌یوه‌ندی ب بۆدجه‌ و داهاتیڤه‌ نه‌ی وه‌كو كێمكرنا بهایێ كارتێن ته‌له‌فۆن و ئنته‌رنێتێ و كریێن خانیا و پسۆلێن نوژداران و مووه‌لیدان و ئاهێن خارنێ! بۆچی حوكمه‌ت ڤێ پێنگاڤێ ناهاڤێژت، تێناگه‌هم!
فه‌ره‌ كابینا نوی ئه‌ڤێ پێنگاڤێ د زووترین ده‌م دا بهاڤێژت دا بارێ ژیارا خه‌لكی سڤك ببیت و متمانا خه‌لكی بۆ حوكمه‌تێ بزڤڕینیت، هه‌روه‌سا سنووره‌كی بۆ سیمایێ حوكمه‌تا هه‌موو ئۆپۆزسیۆن بدانیت چونكو ڕه‌ڤین ژ به‌رپرساتیێ كارێ حوكمه‌تێ دئالزینیت و به‌رپرساتی د كه‌ڤته‌ ستۆیێ به‌رپرسێ ئێكێ كو دبیته‌ رێزدار مه‌سروور بارزانی.
سه‌ره‌دانا رێزداری بۆ سلێمانیێ ئیماژه‌كا مژده‌ به‌خشه‌ بۆ نه‌هێلانا سیمایێ حوكمه‌تا هه‌موو ئۆپۆزسیۆن لێ یا فه‌رتر سڤككرنا بارێ ژیارا خه‌لكێ كوردستانێیه‌! ئه‌گه‌ر حوكمه‌تێ ئه‌ڤ پێنگاڤه‌ هاڤێتن دێ ده‌ستپێكا چاره‌سه‌ر كرنا كریزێن هه‌رێمێ بیت، ژ قه‌ستی نه‌هاتیه‌ گۆتن: ” رێیا هه‌زار میلی ب پێنگاڤه‌كێ ده‌ستپێدكه‌ت”.

محه‌مه‌د چه‌لكی
ئازادیا هزرێ و ده‌ربڕینێ ژ پیرۆزیێن هه‌ره‌ پیرۆزێن مرۆڤینه‌ و ب چ هێجه‌تان و ل بن چ مه‌رجان كه‌سه‌كی ماف نینه‌ ئه‌ڤی مافی به‌رته‌نگ و سنووردار بكه‌ت، ل هه‌ر جهێ ئه‌ڤ مافه‌ هاتیه‌ به‌رته‌نگ و سنووردار كرن، ژیان ل وی جهی بوویه‌ دۆزه‌خ و هه‌موو سه‌كته‌رێن ژیانێ دخه‌تمن و وه‌رارا جڤاكی و ئابووری دبته‌ خه‌ونێن “چویچكان” و جڤاك و ده‌ستهه‌ڵات پێكڤه‌ روبرو لێكترازان و ژ هه‌ڤ ڤه‌قه‌تیانێ دبن و ره‌وشا وه‌ڵاتێن رۆژهه‌ڵاتا ناڤین و ته‌ڤایا ده‌ستهه‌ڵاتدارێن دكتاتۆری لێ به‌رقه‌رار و دیاره‌. ل سه‌رده‌مێ گلۆبالیزم و پێشكه‌فتنا ته‌كنیكی كو هنده‌ك سوسیۆلۆگ ب چه‌رخێ (زانیاری) ئنته‌رنێتێ ناڤ دكه‌ن ب تایبه‌تی پشتی تۆڕێن جڤاكی و مالپه‌رێن نۆچه‌ و زانیاریان بووینه‌ پشكه‌ك ژ ژیانا جڤاكی، به‌رته‌نگ و سنووردار كرنا ده‌ڕبرینێ(ئازادیا ده‌ربڕینێ) هه‌تا ڕاده‌كێ باش نه‌مایه‌ یان ڕاستر بێژین د شیانێن ده‌ستهه‌ڵاتدارێن دكتاتۆر دا نینه‌ بیاڤێ ئازادیا ده‌ربڕین و به‌ڵاڤبوون و ده‌ره‌هه‌ی بوونا نهێنی و ڕاستیان ب ڕاوستینن، كو ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین و گرنگترین ده‌ستكه‌فته‌ بۆ ته‌ڤایا مرۆڤاهیێ ب تایبه‌ت بۆ وه‌ڵاتێن هێشتا ئازادیا ده‌ربڕینێ لێ سنووردار. ئاساییه‌ ب سستبوونا وان قه‌ید و به‌ندێن ل سه‌ر ئازادیێ هه‌ین، شۆڕشه‌كا كۆپرنیكۆسی د ئاوایێ ده‌ربڕینێ دا په‌یدا ببت و ته‌ر و هشك بكه‌ڤنه‌ به‌ر پێلا شۆڕشا ده‌ربڕینێ و هێلێن سۆرێن ل به‌ر گه‌له‌ك تیتال، ڕه‌وشت، باوه‌ری، دیرۆك و … هتد هاتینه‌ كێشان و دانان، ب ساناهی بهێنه‌ به‌زاندن. تۆرێن جڤاكی و مالپه‌ر نوكه‌ یێن بووینه‌ مینبه‌رێن ڕاگه‌هاندنێ و هندی وێڤه‌تره‌ خۆرتر دبن و باڵا ده‌ستیا خوه‌ د گه‌هاندن و ده‌ره‌هی كرنا هه‌موو نهێنیان دا ئه‌ڤجا ئه‌و نهێنی د سیاسی، جڤاكی، ئابووری، كولتۆری، دیرۆكی و … هتد بن، جڤاك به‌ر ب رووسبوونێ برنه‌، رووسبوون ب واته‌یا به‌ڵابوونا نهێنی و به‌زاندنا هه‌موو تابۆیێن ره‌وشتی كو هه‌ر جڤاكه‌كێ یان ڕاستر ده‌ستهه‌ڵاته‌كێ كێشاین بۆ پاراستنا روومه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌. ب مه‌یزاندنكا سه‌رپێ بۆ تۆرێن جڤاكی ل كوردستانێ ب تایبه‌ت فه‌یسبۆكێ دیار دبت كانێ سنوورداریا ئازادیا ده‌ربڕینێ چ زیان گه‌هاندیه‌ جڤاكێ كوردستانێ د هه‌ر بیاڤه‌كی دا ب تایبه‌ت د بیاڤێ سیاسه‌تێ و به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وی دا كو جڤاكێ كوردستانێ به‌ر ب لێكترازان و ژ هه‌ڤ ڤه‌قه‌تانێ بریه‌. هێرشی هه‌ڤ كرن و سووشكاندن په‌یڤێن سه‌ره‌كه‌نه‌ د سه‌كۆیێ فه‌یسبۆكێ دا، ئه‌ڤ هێرشێن هه‌ ده‌ربڕینه‌ كو د جڤاكێ مه‌ دا ئازادیا هزرێ و ده‌ربڕینێ سنوورداره‌ و رێزگرتن ل یێ جودا ئه‌ڤجا ئه‌و جوداهی د جڤاكی بن یان هزری بن، د ئاستێ مه‌ترسیدار دایه‌، هه‌ر ئه‌ڤه‌یه‌ دبیته‌ سه‌ده‌م مه‌ جڤاكه‌كێ پاسیڤ هه‌بت و ل به‌رپرسیاریا خوه‌ نه‌بان بت و ده‌ستبه‌رداری مافێن خوه‌ یێن كه‌سی و جڤاكی ببت، ل ده‌مه‌كی ل وه‌ڵاتێن پێشكه‌فتی تۆرێن جڤاكی ب تایبه‌ت فه‌یسبۆك و تویته‌ر یێن بووینه‌ ئالاڤ د مكۆم كرنا په‌یوه‌ندیێن جڤاكی دا و خوه‌دی ده‌ركه‌فتن ل مافێن خوه‌ یێن جڤاكی و سیاسی و ده‌ستهه‌لاتداران نه‌چار دكه‌ن به‌رده‌وام چاكسازیا بكه‌ن د هه‌ر بیاڤه‌كی دا تنێ دا وه‌لاتیێن خوه‌ رازی بكه‌ن، لێ ل ده‌ف مه‌ ره‌وش دیاره‌ و سه‌كۆیێن تۆڕێن جڤاكی بوونه‌ سه‌كۆیێن سووشكاندنا هه‌ڤ.

محه‌مه‌د چه‌لكی
ل سه‌ر بۆرینا سه‌د ساڵیا رێككه‌فتنا سایكی ـ پیكۆ(16ـ 05ـ 1916) گه‌له‌ك هاتیه‌ نڤیسین و هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كێ رۆژهه‌ڵاتا ناڤین ل گۆڕه‌ی به‌رژه‌وه‌ندا خوه‌ یا نه‌ته‌وی ئه‌ڤ رێككه‌فتنه‌ هه‌لسه‌نگادیه‌ چونكو ئه‌ڤێ رێككه‌فتنێ چ رێز ل تایبه‌تمه‌ندیا نه‌ته‌وی و جوگرافیا ده‌ڤه‌رێ نه‌گه‌رتیه‌ به‌لكو ل گۆڕه‌ی پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندێن بڕاوه‌یێن جه‌نگێ جیهانیێ یه‌كێ(1914ـ 1918) بۆ ده‌مه‌كێ درێژ هاتیه‌ نه‌خشه‌كرن و هه‌یا نوكه‌ كێشێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ بووینه‌ سه‌ده‌م كو ده‌ڤه‌ر ببیته‌ بازاره‌كێ ئه‌رزانێ كاڵایێن وه‌ڵاتێن سه‌رمایه‌دار و هه‌رزان فرۆشیا سامانێن سروشتی یێن ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌ت په‌ترۆل و گازا سروشتی. زیان پێكه‌تیێن یه‌كه‌م كورد و عه‌ره‌بن(لێ بۆ عه‌ره‌بان هه‌ر چ نه‌بیت بۆ سه‌ده‌ما دروستبوونا چه‌ندین ده‌وله‌تان ب ناڤێن جودا و سوریا، لبنان، عێراق، ئوردن و …تد) چونكو بۆ سه‌ده‌ما دووباره‌ پارچه‌كرنا كوردستانێ ل سه‌ر چار ده‌وله‌تێن جودا و سه‌رپشك كرن بۆ پاراستنا سنوورێن خوه‌، ب ڤی ره‌نگی كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌ كه‌فته‌ به‌ر تۆمه‌تێن جودا خازی و تابۆرێ پێنجێ و كرێگرتی و لیستا تاوانباركرنێ یا درێژه‌ و هه‌تا ئه‌ڤرۆ یا به‌رده‌وامه‌.
توركیا نوی كو ل سه‌ر كه‌لاوه‌یێن ده‌وله‌تا ئۆسمانی ب سه‌رۆكاتیا كه‌مال ئه‌تاتوركی ل 29ـ 11ـ 1923 هاته‌ ڕاگه‌هاندن لێ به‌ری ڕاگه‌هاندنا ده‌وله‌تا نوی ل 4|11ـ 09ـ 1919 ل سێواسێ كۆنگره‌ك به‌ست كو ب كۆنگرا سێواسێ دهێته‌ ناڤكرن د ڤێ كۆنگرێ دا په‌یمانه‌ك ده‌رێخست كو ب ناڤێ میساقێ مللی دهێته‌ نیاسین و تێدا سنوورێن ده‌وله‌تا نوی یا توركی دیاركرن و لادان ژ وێ میساقێ ب خیانه‌تا نه‌ته‌وی دهێته‌ هه‌ژمارتن و هه‌تا ئه‌ڤرۆ هه‌موو حوكمه‌تێن ل توركیا هاتینه‌ سه‌ر ده‌ستهه‌ڵاتێ پابه‌ندیا خوه‌ بۆ دوپات دكه‌ن. ئه‌ڤ میساقه‌ چیه‌ و بۆچی هه‌تا نوكه‌ بزاڤا ئازادیخازا كوردی ل باشوور به‌حسێ ڤێ میساقێ نه‌كریه‌ و كانێ چه‌ند مه‌ترسی ل سه‌ر هه‌بوونا مه‌ یا نه‌ته‌وی هه‌یه‌، نه‌كریه‌؟
میساقێ مللیێ توركی به‌رسڤه‌ك بوو بۆ داگیركرنا ویلایه‌تا مویسل و رۆژئاڤایێ كوردستانێ ژ لایێ بریتانیا و فه‌ره‌نسا ڤه‌ كو پشتی راوه‌ستانا شه‌ری ل گۆڕه‌ی ڕێككه‌فتنا مودروس (30ـ 10ـ 1918) كو دڤیا ویلایه‌تا موسل و رۆژئاڤایێ كوردستانێ هه‌ر پشكه‌ك بانه‌ ژ ده‌وله‌تا توركی چونكو پشتی ڕاوه‌ستانا شه‌رێ جیهانی(1914ـ 1918) هاتبوون داگیركرن.
ژ هینگێ وه‌ره‌ ده‌وله‌تا توركی بزاڤێ دكه‌ت به‌رمایێن ده‌وله‌تا ئۆسمانی دووباره‌ بزڤڕینت. ئه‌ڤ خوه‌سته‌كا ده‌وله‌تا توركی جار بلند دبت و جار كپ و بێده‌نگ دبت، لێ چ جارا ده‌ستبه‌ردایی نه‌بوویه‌ و ل سه‌ر ڤی بنگه‌هی ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت و ب ڤێ زهنییه‌تێ سه‌ره‌ده‌ری د گه‌ل ته‌ڤایا پارت و رێكخستنێن كوردی كریه‌ و دكه‌تن. لێ بۆچی حوكمه‌تا ئاكه‌پێ و ب تایبه‌ت سه‌رۆكێ وێ ئه‌ردۆغانی هه‌ر ل هاتنا سه‌ر ته‌ختێ ده‌ستهه‌ڵاتێ(2003) ڤه‌كری نه‌رمییه‌ك به‌رامبه‌ری دۆزا كوردی و بتایبه‌ت به‌رامبه‌ری حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ نیشاندا؟ نه‌رمیا وی به‌رامبه‌ری دۆزا كوردی ته‌نێ بۆ هندێ بوو ده‌نگده‌رێن كورد بۆ لایێ خوه‌ بكێشیت و جهێ خوه‌ د ده‌ستهه‌ڵاتێ دا مكۆم بكه‌ت چونكو ترسا وی ئه‌و بوو چاره‌نڤیسێ وی وه‌كو یێ عه‌دنان مه‌ندرێس(هاته‌ سێداره‌دان 1899ـ 17ـ 09ـ 1961) و نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كانی( ب بریارا دادگه‌هێ سیاسه‌تكرن لێ هاته‌ قه‌ده‌غه‌كرن1997) لێ بهێت، له‌وا نه‌رمی به‌رامبه‌ری كوردان نیشاندا و لێ چ جارا خوه‌ ژ هیمێن ده‌وله‌تا كویرا توركی(ئه‌رگه‌نه‌كون) دویر نه‌كریه‌ و تم ئه‌جندا وان رۆژه‌ڤا سیاسه‌تا وی بوویه‌، هه‌ر ژ به‌ر هندێ نه‌خشێ 2023ێ ڕاگه‌هاندیه‌، ئه‌ڤ نه‌خشه‌یه‌ 100 سال بسه‌ر دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا توركی یا نوی ده‌رباز دبن و ب سالا چه‌سپاندنا میساقێ مللی ددانیت. ژ به‌ر هندێ نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستێن تورك ته‌ڤ ب پارتا نه‌ژادپه‌رستا توركی ڤه‌ پشته‌ڤانیا ئه‌ردۆغانی دكه‌ن. ب ڤێ پراگماتیێ ئه‌ردۆغان ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت و یاریه‌كا سیاسیا پری جه‌مسه‌ر دكه‌ت و ته‌ڤ بۆ چه‌سپاندنا میساقێ مللیه‌ و ئه‌ڤ هێرشا وی بۆ باشوورێ كوردستانێ ڕاستیا دیدا من به‌روی دكه‌ت كو ته‌ڤ هاریكاری و پشته‌ڤانیا وی بۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ژ بۆ كوردان ب ده‌ستێ كوردان بده‌ته‌ كوشتن، هه‌تا ڕاده‌كی د ڤێ سیاسه‌تێ دا یێ ب سه‌ركه‌تیبوو چونكو نه‌ حوكمه‌تا هه‌رێمێ و نه‌ پارتێن كوردستانی چ ئه‌جندایێن پاشه‌رۆژی نه‌بوون و نینن كو ل گۆڕه‌ی به‌رژه‌وندا نه‌ته‌وی سیاسه‌تێ ل گه‌ل حوكمه‌تا ئه‌ردۆغانی بكه‌ن.
گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌ن وه‌سا هزر دكه‌ن له‌شكه‌ر كێشیا توركی بۆ باشوورێ كوردستانێ دێ رێ خوه‌شكه‌ر بت كو دوو پارچێن كوردستانێ ببن یه‌ك و به‌لكی بڤێ چه‌ندێ گۆتارا سیاسی و هه‌لویسته‌ك نه‌ته‌وی دێ ئه‌نجام بت، چ ڕاستی بۆ ڤێ دیدی نینن چونكو توركیا خودان ئه‌جندایه‌ك نه‌ته‌ویه‌ و ل به‌ر ره‌وشه‌نیا میساقێ مللی ته‌ڤگه‌رێ دكه‌ت ژ به‌ر هندێ ئه‌ردۆغانی بۆ ڕادیۆیا بی بی سی پشكا توركی گۆت: “كه‌س بۆ چوونا ناڤ ئاخا وه‌ڵاتێ خوه‌ ده‌ستویریێ ژ كه‌سه‌كی ناخازیت”. ڕاشكاوانه‌ دیاره‌ ئه‌ڤ هێرشا توركیا بۆ سه‌ر باشوورێ كوردستانێ ژ بۆ ڤه‌گه‌راندنا به‌رمایێكێن ده‌وله‌تا ئۆسمانیه‌، ره‌وشا ده‌ڤه‌رێ و یا حوكمه‌تا به‌غدا و هه‌رێمێ زێده‌باری لاوازیا شیانێن كوردان یێن نه‌ته‌وی و نه‌بوونا پرۆژه‌كێ نه‌ته‌وی ل ده‌ف كوردان و شپرزه‌یی یا گۆتارا سیاسی ئه‌ڤه‌ ته‌ڤ هانده‌رن كو ئه‌ردۆغان ڤێ ده‌لیڤێ ژ ده‌ست نه‌ده‌ت و هێرش بكه‌ت.
ئه‌ردۆغان یاریكه‌ره‌ك پر جه‌مسه‌ره‌ ل سه‌ر بنیاتێ كێشا هه‌لبێخه‌ و ل گه‌ل هه‌ڤ دژا یاریێ بكه‌ ژ به‌ر هندێ پیه‌كێ توركیا ل سوریێ و ئێك ل یه‌مه‌نێ و یێ دی ل لیبیایه‌ و ته‌ڤ ژی پێخه‌مه‌تی گه‌هشتنا چه‌سپاندنا میساقێ مللیه‌. پرسا هه‌ری گرنگ كو ئه‌ڤرۆ روی ب روی بزاڤا نیشتمانیا كوردی دبیت: به‌رامبه‌ری ڤێ گه‌فا مه‌زن یا دبێژنێ میساقێ مللی یێ توركی كورد دێ چ كه‌ن؟ دێ وه‌ك گه‌له‌ك جاران بۆ پرۆژێ ئه‌ردۆغانی و توركیا بنه‌ چاڤێ سیێ یان ژی دێ ل گۆڕه‌ی شیانان ل دژ ده‌ركه‌ڤن؟ ئه‌ڤه‌ ل ده‌مێن نێزیك دێ دیار بیت و ترسا من ژی ئه‌وه‌ كو دیسا هه‌ر ببن چاڤێ سیێ ئه‌و ب خوه‌ گه‌له‌ك كورد بهێجه‌تێن بێ بنه‌ما ژ مێژه‌ بۆ داگیركه‌ران یێن بووینه‌ چاڤێ سیێ!

گازیه‌ك بۆ ڕایه‌دارێن حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ….
محه‌مه‌د چه‌لكى
سه‌ر نه‌گرتنا بریارا حوكمه‌تێ بۆ قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ، هه‌ر چه‌نده‌ نیازا حوكمه‌تێ یا پاكژو و د به‌رژه‌وه‌ندیا خه‌لكێ هه‌رێما كوردستانێ دایه‌، لێ وه‌ڵاتیان ب چڤه‌ نه‌گرت و ل دژی هاتنه‌ سه‌ر جادان و حوكمه‌ت نه‌چار كر ژ بریارا خوه‌ پاشگه‌ز ببیت. سه‌ره‌ده‌ریا حوكمه‌تێ بۆ په‌ژیكا كۆرۆنایێ ژ لایێ كێمكرنا زیانێن وێ ڤه‌ گه‌له‌ك د جهێ خوه‌ دا بوون و بۆ قۆناغا دووێ ژی هه‌ر دڕاست و دفه‌رن. پرسیار ئه‌وه‌ بۆچی وه‌ڵاتی ڤێ جاری ل دژی بریرا حوكمه‌تێ ده‌ركه‌فتن، پێدڤی ل سه‌ر راوه‌ستان و هزركرنێیه‌ و نابیت هه‌ما هۆساس ده‌رباز ببیت. ل ڤێره‌ پرس وه‌ڵاتیه‌ و نه‌رازیبوونا وییه‌ به‌رامبه‌ری بریارێن حوكمه‌تێ.
بۆ هه‌ر كه‌سی دیاره‌ كو حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ د قه‌یرانه‌ك ئابووری دا گوزه‌ر دكه‌ت و هه‌می بزاڤێن وێ نه‌شیانه‌ كێنجا وێ ل سه‌ر ژیارا وه‌ڵاتیان كێم بكه‌ت به‌لكو هه‌می سۆز و نه‌خشێن هاتینه‌ كێشان نه‌كه‌فتنه‌ د بیاڤێ كار پێ كرنێ دا و ته‌ڤ ماینه‌ ئه‌زمان و په‌حنكا ده‌ڤی، ژ لایێ دیڤه‌ ژی كه‌رتێ خزمه‌تگوزار و دابینكرنا هه‌لێن كاری و دامه‌زراندنێ رۆژ بۆ رۆژێ كمباختر لێهاتنه‌، سه‌رباری به‌زاندنا سنوورێن هه‌رێما كوردستانێ ژ لایێ ده‌وله‌تێن داگیركه‌رێن كوردستانێ ڤه‌ ب تایبه‌ت توركیا ـ ئیران، هه‌ستا بێ بوهابوونا وه‌ڵاتی ل جه‌م حوكمه‌تێ بهێز كه‌فتیه‌ و جوداهیه‌ك مه‌زن كه‌فتیه‌ نابه‌ینا وه‌ڵاتی و حوكمه‌تێ.
نه‌رازیبوونا وه‌ڵاتیان ژ ئه‌دائێ برێڤه‌برنا حوكمه‌تێ د هه‌ر بیاڤه‌كی دا ژ بلی به‌رسینگگرتنا په‌ژیكا كۆرۆنایێ، پرانیا وه‌ڵاتیان ژ حوكه‌متێ دتۆڕه‌نه‌ چونكو حوكمه‌ت ب دیتنا وه‌ڵاتیان ژ ئاریشین وان نه‌بانه‌ و پشت گوهڤه‌ هاڤێتنه‌، ئه‌ڤجا ئاریشه‌ نه‌باوه‌ریه‌ كو كۆرۆنا هه‌یه‌ ئان نینه‌، ئاریشه‌ ده‌ستهه‌ڵاتا كوردی نه‌شیایه‌ چ باوه‌ریێ بۆ وه‌ڵاتیان دروست بكه‌ت و ده‌رزه‌كا مه‌زن یا بێ باوه‌ریێ د نابه‌ینا ده‌ستهه‌ڵات و وه‌ڵاه‌تیان دا په‌یدا بوویه‌ و نه‌ وه‌ڵاتیان باوه‌ری ب ده‌ستهه‌ڵاتێ هه‌یه‌ و نه‌ ده‌ستهڵاتێ باوه‌ری ب وه‌ڵاتیان مایه‌ د كه‌شێن هۆسا دا مه‌ترسیا هلوه‌شیانێ په‌یدا دبیت ئانكو وه‌ڵاتی و ده‌ستهه‌ڵات مینا دوژمنا ل هه‌ڤ مێزه‌ دكه‌ن و دكه‌ڤنه‌ د ڕكابه‌ریێ دا وه‌كو هانا ئارنێت دبێژیت: “هه‌ردوو جوین ل ئه‌لته‌رناتیڤان دگه‌رهن ده‌ستهه‌ڵات تۆندوتیژیێ دێ بكار ئینیت دا خوه‌ بپارێزیت و وه‌ڵاتی ژی بارا پتر دبن به‌رهه‌له‌ستاكارێن روخاندنا ده‌ستهه‌ڵاتێ” . دویر ژ سۆزداری و خوه‌ شرینكرن ل به‌ر ده‌ستهه‌ڵاتێ ره‌وشا په‌یوه‌ندیێن وه‌ڵاتیان و ده‌ستهه‌ڵاتێ گه‌هه‌شتیه‌ ڤێ قۆناغێ و ب مخابنیڤه‌ ئه‌ڤه‌ یا كه‌تیه‌ وارێ خوه‌ رێكخستنێ و نموونه‌ خوه‌نیشاندانێن مامۆستا و فه‌رمه‌نبه‌ران و یێن ڤێ دوماهیێ بۆ ڕاكرنا قه‌ده‌غه‌یا هاتنوچوونێ ب ده‌ربرینه‌ك دن بێ باوه‌ری و نه‌بوونا چ ئاسۆیێن چاره‌سه‌ریێ ژ لایێ ده‌ستهه‌لاتا كوردیڤه‌ ئاشێ هه‌ڤڕیكیێ به‌ر ب لێكترازان و روی ب روی بوونێ دچیت.
ئه‌گه‌ر پێنگاڤێن چاره‌سه‌ریێ نه‌هێنه‌ هاڤێیتن بۆ نموونه‌ په‌یداكرنا هه‌لێن كاری، پرۆژێن خزمه‌تگوزاری، باشترلێكرنا كه‌رتێ ساخله‌میێ و رۆهنیا هاتنوچوونا داهاتی، د ده‌مه‌ك نێزیك دا وه‌ڵاتی و ده‌ستهه‌ڵات دێ به‌ربنه‌ سه‌ر و چاڤێن هه‌ڤ و ئه‌ڤه‌ مه‌ترسیه‌ك مه‌زنه‌ بۆ حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ و هیڤی خازم رایه‌دارێن مه‌ دوور ژ چویڤ كێشانا سیاسی ل چاره‌سه‌ریێ بگه‌رهن چونكو ره‌وش گه‌له‌ك یا د كه‌لێژانا هه‌ڤڕكیێ دا دژیت.