محسن عه‌بدلڕه‌حمان
كورد وه‌كو ملله‌ته‌كێ داگیركرى و وه‌لاتێ وى لێكڤه‌كرى، د ئێك ده‌مدا پتر ژ ئازاره‌كێ دكێشیت و د پتر ژ واره‌كێ رامیارى، جوگرافى، ره‌ۆشه‌نبیرى، ئابوورى، ئۆلزایى …دنالیت، ئه‌ڤه‌ ئه‌و راستیه‌ یا نه‌هێته‌ مانده‌لكرن، لێ ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ بۆ وان فشارێن لێكڤه‌كرنێ بۆ باكۆر، باشۆر، هه‌لات، ئاڤا، و تاكه‌ پارچه‌یا د ماوه‌یێ چه‌رخه‌كى دا نیمچه‌ ئازادبووى دوباره‌ بۆ زۆنا زه‌ر و كه‌سك دهێته‌ پارچه‌كرن.
ئه‌ڤ پڕت و به‌لاڤییه‌ و دابڕان دگه‌ل هزركرنێ هه‌ردمی یه‌، به‌رهه‌مێ عه‌قلێ پێنه‌گه‌هشتیێ كوردانه‌ و سالۆخه‌ته‌ك رهداربوویه‌ د كه‌ساتیا مرۆڤێ كورد دا، چنكو د هه‌موو جڤاكان دا دومدرێژییا كۆله‌تیێ، كۆله‌ كۆله‌تیا خۆ بۆ سه‌روه‌رێ خۆ ب ئه‌مه‌كدارى و گۆهداریێ ب ئه‌رك دزانیت، ئه‌م كورد ژى هه‌مبه‌ر داگیركه‌رێ ئه‌ره‌ب، ترك و فرس ئه‌و قوربانینه‌ یێن وه‌كو قوربان خۆ پێشكێش دوژمنى دكه‌ین، د ئاشتیێ دا خزمه‌تا ده‌وله‌تێن وان و ب هێزكرنا پێكه‌یێ نه‌ته‌وه‌بوونا وان دكه‌ین، و ل ده‌مێ شه‌رى خۆبه‌خشانه‌ ل به‌رۆكێن پێشیێ شه‌رى بۆ دكه‌ین، ژبۆ ئافه‌رینه‌كا پیڤازه‌كێ نه‌ئیناى و نه‌ئینیت! ئه‌ڤه‌ دیاردكه‌ت كو مه‌ كێشه‌ د گه‌ل شێوه‌یێ هزركرنێ هه‌یه‌، له‌ورا ژ بۆ ئازادیێ ل پێشیێ مه‌ پێدڤى ب ئازادكرنێ مێشكى هه‌یه‌، و ژ بۆ ئازادكرنا مێشكى مه‌ پێدڤى ب فه‌لسه‌فه‌یێ هه‌یه‌، چنكو “فه‌لسه‌فه‌ هۆنه‌رێ رزگاركرنا مێشكییه‌ ژ هه‌ر گۆتاره‌كا بزه‌حمه‌ت بۆ تێگه‌هشتنێ”!
كوشتن و سۆتن و وێرانكرن ئه‌و تیرۆره‌ یا داعش و خویشكێن وێ ژ هه‌ر كومه‌كا ئیسلامى ل په‌ى خۆ دهێلیت، لێ ترسا مه‌زن خۆشیكێن نڤستینه‌(بشكوڕینا داگیركه‌ری یه‌) به‌رامبه‌ر مرۆڤێ كورد، پشت هه‌ر بشكوڕینه‌كێ شیره‌كێ غه‌درێ یه‌ د پشتا به‌هزادانێ خوراسانى را! برایینییا دوژمنى ب تیرۆركرنا سمكویێ شكاك، سێداره‌دانا پیرانى.. ئه‌و خۆشییه‌ یا ژ تیرۆرێ مه‌ترسیدار و زیانبه‌خشتره‌، ئه‌وژى مانده‌لكرنه‌، ئانكو مانده‌لكرن و نه‌رێكرنا ده‌هان ملیون كوردان ل باكورێ كوردستانێ، قڕكرنا ملله‌ته‌كییه‌، ب بزاڤا ژناڤبرنا زمان و كلتوره‌كییه‌، ئه‌ڤه‌ مینڕێژكرنا بیردانكا ره‌ۆشه‌نبیرى و هشككرنا سه‌رۆكانییا زمانییه‌، كو ژ داگیركرنا ئاخێ و ژێرده‌ستكرنا ملله‌تى زیانبه‌خشتره‌!
ئه‌ڤه‌ تیرۆرا ب كومه‌ ب شێوه‌ و ته‌رزێ خۆیێ جیهانى بۆ ملله‌ته‌كێ پشكه‌ك ژێ ل سه‌ر به‌رۆكێن جودا خه‌باتێ دكه‌ت و د جه‌نگیت و كێمه‌ ژ هه‌لپه‌رستان راده‌ستبوویه‌ و پتریا مشه‌خۆر بێده‌نگ ته‌ماشه‌ڤانه‌!

محسن عه‌بدولره‌حمان
ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ و ب درێژیا مێژوویێ گۆتارێن چاكسازخوازان، به‌رى جڤاكى دده‌ت هزركرن، حه‌زژێكرن، هه‌ڤكارى، لێبۆرین، كاركرن و به‌رهه‌مهێنانێ.. ئه‌ڤه‌ ژبلى گرنگیا وه‌رگرتنا زانستێ، هه‌روه‌سا ژێیاتیێ بۆ ئاخ و كۆمێ ئانكو وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یى و ئه‌مه‌كدارى بۆ ده‌ستهه‌لاتێ، كو حه‌زژێكرن و پاراستنا زمانێ نه‌ته‌وه‌یى و كلتوورى و ئه‌رشیفكرنا رابوورى ب ئه‌ركه‌ك پیرۆز دزانن، ب مه‌به‌ستا راستڤه‌كرنا شاشیان و په‌یداكرنا خۆشى و به‌رفره‌هیێ ل ناڤ جڤاكى. ئه‌ڤیه‌ یا دبێژنێ بینین (روئیا).
لێ دبینین ل كوردستانا مه‌ هنده‌ك توتیك ده‌ركه‌فتینه‌، ل ره‌نگینه‌ بهارا كوردستانێ و هه‌مه‌ره‌نگیا بیرۆباوه‌ران، ره‌شببینى چپك چپك ژێ دهێته‌ دێراندن.
ئازارا گۆڕى، هژمارا حوریان، رووبارێن مه‌ى و هنگڤینى و..، هه‌مبه‌ر نڤێژا ل فلان جهى و رۆژیا فلان رۆژێ و لاڤه‌یا فلانى، ئه‌ڤه‌ ژبلى ته‌به‌یا ل فلان ده‌مى، قۆرچه‌كا ئاڤا زه‌مزه‌م یا ژ پشت ئه‌زمانى تا رویڤیكا كوره‌ دشۆت و له‌په‌كێ ره‌شره‌شكا و میزا هێشترێ و…، كرینه‌ ده‌رمانێ سۆرك، باوه‌سیر، بیرۆڤ … تا قولنچێ، ناڤه‌رۆكا گۆتارا وانه‌ ل جهێ هاندانێ بۆ داهێنان و رێنچبه‌رى و ئاڤه‌دانكرنا وه‌لاتى، كو به‌خشییا خۆدێ یه‌ بۆ مرۆڤى، دیسا هه‌ر ئه‌و ب ئه‌ركى به‌ره‌ڤانى و ئاڤاكرنا وێ پێكیركرییه‌! ئه‌ڤییه‌ یا دبێژنێ خه‌ون (حلم).
ئه‌ڤ بانگخوازه‌ بیرا مه‌ ل نڤیسه‌ره‌كى دئینیت، ده‌مێ دبێژته‌ شاعرێن كورد ئه‌رێ كه‌نگى دێ ده‌ست ژ په‌سندانا به‌ژن و بال، لیڤ و چاڤ، ره‌شه‌ خالا ل گه‌رده‌نێ و…یێن ژنان به‌رده‌ن، و ئاڤڕیه‌كێ ل ئێش و ئازارێن گه‌لێ خوه‌ ده‌ن و ل ئازارێن وان ل ژێر سمێن كرێته‌ داگێركه‌ریێ ده‌ن!؟
ئه‌رێ بانگخوازێن مه‌ كه‌نگى دێ هه‌ست ب داخوازیێن گه‌نجان، هیڤى و ئۆمێدێن مه‌زنان، پێداویستیێن ژنان.. كه‌ن و لێزڤڕن، و به‌رێ خه‌لكى ده‌نه‌ رێیا خۆدێ یا راست، تنێ وه‌كو حه‌زژێكرن بۆ خۆیه‌تا خۆدێ نه‌ ژبۆ حوریێن وى، یان ژ ترسا دۆژه‌هێ، بلا ڤیانا خۆدێ ب كێمى ل گه‌ل ڤیانا خۆ بۆ دایبابان و رێزگرتنا پێخه‌مبه‌ران لگه‌ل یا به‌رَپرسان هه‌ڤبه‌ربكه‌ن، و ل شوینا دابه‌شكرنا به‌هه‌شتێ وه‌لاتێ خۆیێ ژ تویله‌ تاژى و به‌رازێن تێدا دچه‌رن؛ پاوانبكه‌ن، و ل جهێ ژ گه‌نجینا خۆدێ د مه‌رد، بلا ل خۆ بنێرن كا ب چ دژین و ژ كیڤه‌ دئینن و ئارمانجا وان چیه‌ و بانكگخوازیا وان د خزمه‌تا كێ دایه‌!؟
چنكو گۆتارا دژى ره‌وشه‌نگه‌رى و هزرمه‌ندیێ، دژى یاخیبوونێ یه‌ و هه‌تا عه‌قل یاخى نه‌بیت، داهێنانێ ناكه‌ت، ئه‌ورۆپا پاشڤه‌ماى پشتى یاخیبوونێ گیان ئازادكر و هزر رزگاركر، به‌رهه‌م ژى پێشكه‌فتن و ئاڤه‌دانیێ ده‌ستپێكر، هینگێ رۆژا بجهئینانا خه‌ونان هه‌لات.
ئه‌م یێن د ژیواره‌ك هه‌ژى دژین، ڤێچا به‌سسه‌ شرۆڤه‌كرنا خه‌ونان ل دویڤ (بن سیرین)، ئه‌ڤه‌ نه‌چه‌رخێ خه‌ون دیتنێ یه‌، ئه‌ڤه‌ چه‌رخێ بجهئینانا خه‌ونانه‌ ب كاركرنێ و رێزگرتنێ ل یێ دى. خه‌ون خه‌ساندنا هزرانه‌ و خه‌ساندنا هزران گۆشتنا مرۆڤینیا مرۆڤیه‌، بلا خه‌ون ببنه‌ بینین،
ئه‌و كوردێ نه‌شێت ببیته‌ به‌ره‌ڤانكه‌ر ژ مه‌زنیا گه‌لێ خۆ، دبیته‌ ئۆلداره‌ك سوفى و تنێ لاڤه‌یا دكه‌ت ژبۆ ژێبرنا گۆننه‌ها لاوازیا خوه‌! ڤێچا بلا بۆ ئازارا گۆڕى و خۆشیێن به‌هه‌شتێ بكه‌ته‌ گرى و هه‌ر بگریت، تاكو جوانكاریا وه‌لاتى و به‌هره‌یا مرۆڤى ل كوردستانێ و ژیانێ نه‌بینیت.

محسن عه‌بدلره‌حمان

مووسل نه‌تنێ باژێرێ فره‌نه‌ته‌وه‌ و ئۆلی یه‌، به‌لكو بنگه‌هه‌كێ سه‌ره‌كیێ هه‌ڤدژیانه‌، چه‌ند دێر و مزگه‌فت و مه‌زار و ئارامگه‌هێن چاكان لێ هه‌نه‌، چه‌ندین جاران هند كه‌ساتیێن نڤشپه‌رێس لێ دیاربوونه‌، مووسل نه‌ هه‌ما باژێرێ هه‌ڤڕكیێن كورد و ئه‌ره‌بانه‌، به‌لكو خالا ڤێككه‌فتنا دوو كلتور و ئه‌قلییه‌تانه‌، هه‌ڤڕكیا هه‌رده‌میا چیا و بیابانێ كو ب هزاران ساله‌ چه‌ند (به‌ره‌ك و گومتله‌ك ل تێك هه‌لنگڤتن) ژ بیابانێ لێهمشته‌كا كۆچبه‌ران به‌ر ب وارێ ئاڤ و چه‌روانێ ده‌ردكه‌ڤیت، ئه‌وێن هه‌ر جهێ ره‌شمالێن خوه‌ لێ ڤه‌دان ده‌ملده‌ست ب ناڤێ خۆدێ ده‌ست ب ئه‌ره‌بكرنا ئاخ و مرۆڤان دكه‌ن.
مامۆستا دكتۆر (عبدالفتاح علی بوتانی) د په‌رتووكه‌كا خوه‌ دا یا ل ژێر ناڤێ (صفحات من الژاكره‌ الموصلیه‌) كو ژماره‌كا بابه‌ت و گوتار و دیدار و بابه‌تێن ل دۆر مێژوویا نێزیك یا مووسل ب خۆڤه‌ دگریت، ئه‌ڤه‌ راستییه‌ دوپاتكر، په‌رتووك ژ (708) لاپه‌ران پێكهاتیه‌ و ل سالا 2017 ێ ژ لایێ ئه‌كادمیا كوردی ڤه‌ هاتیه‌ وه‌شاندن، ئه‌ڤه‌ ژبلی ناڤه‌رۆكێ كو پاشكۆیێ وێ ب (112) به‌لگه‌نامه‌یێن فه‌رمی و كه‌سی هه‌ڤپێچكریه‌.
ل په‌ی خواندنا من بۆ ڤێ په‌رتووكێ دیاربوو، كو ئه‌ڤه‌ په‌رتووكه‌كا ئه‌كادیمى و ژێده‌ره‌كێ هه‌ره‌ باشه‌ بۆ كوردێن ل سه‌ر مافدارى و هه‌بوونا كوردان ل مووسل ب گومان، دیسا باشترین به‌لگه‌یه‌ ل سه‌ر كوردبوونا مووسل بیێ مانده‌لكرنا مافی پێكهاته‌یێن دی یێن نه‌ته‌وه‌یی و دینی، هه‌روه‌سا د پشت رێزان دا ئه‌گه‌ری شۆفینیا نه‌ته‌ویی یا ئه‌ره‌بێن مووسل و دوژمناهیا وان یا بێسنۆر بۆ كوردان هه‌ر د كه‌ڤن دا دهێته‌ زانین.
ـ كوردبوونا مووسل
ب پێشه‌كیه‌ك بله‌ز ده‌ستپێدكه‌ت ده‌مێ سه‌ركرده‌یێ گریكی (زه‌ینه‌فون، 401 پ. ز) ناڤێ باژێرى ب (مووسلا) دایه‌ نیاسین، و (درایڤر) ی ل دۆر نڤیسی یه‌: (مووسل ژ دوو تاخان پێكدهات، تاخێ ئێكێ كوردێن زه‌ره‌ده‌شتی و تاخێ دى فه‌له‌یێن كوردێن یه‌عقوبی) یه‌، دا پشتی هاتنا ئیسلامێ كۆچكرنا ئه‌ره‌با بۆ مووسلێ ده‌ستپێبكه‌ت، كو مێژوونڤێسێ مووسلی (سه‌عید دیوه‌چی) دبێژیت: خه‌لكێ گزیرتا ئه‌ره‌بی چه‌ند هشكه‌ سالیێ وارێ وان ڤه‌گرتبا، یان شه‌ر د ناڤبه‌را دوو هۆزان دا رویدابا، دا ل دویڤ ئاڤ و چه‌روانی به‌ره‌ڤ باكووری خوه‌ خشینن، كو زه‌ڤیێن پێت و ئاڤه‌كا مشه‌ و سه‌قایه‌كێ هین ددیت)، ئه‌ڤه‌ یا به‌رده‌وامبوو تاكو مووسل ل سالا (1516 ز تا 1918 ز) كه‌فتیه‌ ژێر ده‌ستهه‌لاتا داگێركاریا ئوسمانی.
ل دویڤ به‌لگه‌یێن دكتۆری ئیناین ل سالا 1931 كو دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا ئیراقێ یه‌، ئێك گوندێ ئه‌ره‌با ل رۆژهه‌لاتێ مووسل نه‌بوو، ل (1933) یێ ده‌ڤه‌را (ئینس پێخه‌مبه‌ر) نه‌دگه‌ل مووسلێ بوو، ل دویڤ ئامارا شاره‌وانییا مووسل تنێ (64) خانی لێ هه‌بوون، دیسا جه‌نه‌رالێ بریتانی (ساندرسن) ل 22 ئادارا 1921ێ د گوتارا خوه‌ دا ل ده‌مێ ڤه‌كرنا پرا ئاسنی گوت: (ناهێته‌ ڤه‌شارتن كو ئه‌ڤ پره‌ دێ بیته‌ خه‌له‌كه‌كا گرنگ د خه‌له‌كێن گه‌هاندنێ دا د ناڤبه‌را وه‌لاتێ كوردستان و ئیراقێ دا ….).
بۆچوونا چه‌ند مێژوونڤێس و گه‌ڕۆكان ل دۆر كوردبوونا مووسلێ ژ وان : (الازدی، 945ز مریه‌) و (مسعودی، 956ز مریه‌) و (ابن حوقل، 977ز مریه‌) و (الانصاری، 1327ز مریه‌) ئه‌ڤان نڤێسییه‌ هه‌ر ژ كه‌ڤن دا كورد ل مووسل و ده‌وروبه‌ران بوون، لێ (بن خلدون، 1406ز مریه‌) چیایێ حه‌مرین ب چیایێ كوردان ناڤكریه‌، دیسا گه‌ڕۆكێ هۆله‌ندی (لیۆناردو راوولف) ل سالا 1575 سه‌ره‌دانا مووسل كریه‌ و دبێژیت: (مووسل دكه‌ڤیته‌ وه‌لاتێ كوردان). له‌ورا ل سه‌رده‌مێ ئوسمانیا ئێكه‌م میر ل سه‌ر مووسل هاتیه‌ دانان (میر به‌در) ژ بۆتان بوو، و كوردان به‌رده‌وام ده‌ستهه‌لات ل مووسل كریه‌، تا مالباتا جه‌لیلى 1834ز، كو خێزانه‌كا كوردێن فه‌له‌بوو، ژ ئامه‌دێ هاتبوونه‌ مووسل، هه‌روه‌سا ل دویڤ گۆتنا گه‌ڕۆك (ئولیا چه‌له‌بی) كو ل سه‌ر ده‌مێ وی كوردستان ژ نه‌ه ویلایه‌تان یا پێكهاتبوو، كو ئێك ژ وان ویلایه‌تان مووسل بوو. هه‌روه‌سا دكتۆرى ئاماژه‌ ب رۆلێ چه‌ندین كه‌ساتیێن كورد كریه‌ وه‌كو (محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كی به‌گ) و (ره‌فیق حلمی) و هه‌لویستێ نوونه‌رێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان ژ دۆزا كوردی ل جڤاتا نوونه‌رێن ئیراقێ (1925 ـ 1945).
ـ مووسل بنگه‌هێ ئیسلامییان
د لاپه‌رێ (113) دا دكتۆرى رۆناهى به‌ردایه‌ سه‌ر رۆلێ بزاڤێن ئیسلامی ل مووسلێ و چاوانیا بكارئنانا دینى بۆ دژایه‌تیا كوردان، ب تایبه‌ت (كومه‌له‌یا برایێن موسلمان) و دیاردكه‌ت كو مووسل ل داویا چه‌رخێ نۆزدێ بنگه‌هێ سه‌ره‌كیێ بزاڤێن سه‌له‌فی یێن (شێخ عبدالله النعمه‌) سه‌ركێشیا وان دكر بوو، و شێخ (محمد عبدالوهاب، 1794 مریه‌) ل مووسلێ بوو، ئه‌ڤه‌ هه‌می رێكخوشكه‌ربوون كو بانگخوازیا (اخوان مسلمین) ژ هه‌مى ئیراقێ جهێ خوه‌ ل مووسلێ بكه‌ت، ل سالا 1942 ێ گۆڤارا (اخوان مسلمین) یا میسرى دگه‌هیته‌ باژێری و ل په‌رتووكخانه‌یا دهێته‌ فرۆشتن، د هه‌مان سالێ دا (محمد محمود الصواف) تایه‌كێ ئیخوانان ل مووسل دامه‌زراند، هه‌روه‌سا مووسل ئێك ژ بنگه‌هێن سه‌ره‌كیێ هنارتیێن مزگیندارێن ئه‌ورۆپی لێ دچالاكبوون، ده‌مێ ئه‌ڤه‌ هه‌لویستێ ئیسلامیان هه‌مبه‌ر كوردێن مه‌سلمان بیت، كو هژمار كوردان و هێزا گه‌له‌ك بوو، ئه‌رێ كاودانێ به‌لنگازێن جۆهى و فه‌له‌یان د ده‌ست ئه‌ره‌بێن سوننه‌ دا، به‌لكو موسلمانێن ئه‌ره‌بین ژ ئۆلزایا شیعه‌ چاوابوو!؟
دیسا نڤیسه‌ری بیاڤه‌كێ باش دایه‌ (حزبا كومۆنیست ـ شوعی ـ یا ئیراقێ)، چاوا بزاڤا نه‌ته‌وه‌یا ئه‌ره‌بی ب ناڤێ ئیسلامێ هێرشكریه‌ سه‌ر كومۆنیستان، ئه‌و ئیسلامیێن نه‌شیاین ره‌خنێ ل نشتیمانپه‌روه‌ریا كومۆنیست و پارتى یا بگرن، له‌ورا په‌نابره‌ به‌ر پرۆپاگانده‌ و به‌لاڤكرنا نۆچه‌یێن دره‌و ل دۆر كریارێن كومۆنیستان یێن ب دژى دینی داینه‌نیاسین، له‌ورا خه‌لك رابوون و داخوازا پێگریێ ب دینێ ئیسلامێ كر و به‌ره‌ڤ مزگه‌فتان چوون دا گۆهداریا گۆتارێن دژی كومۆنیستان بكه‌ن، سه‌ربارێ كو كومۆنیستى ل جه‌م خه‌لكێ مووسلی یا به‌رنیاس بوو، چنكو كومۆنیست هه‌ر ئه‌و خه‌لكێ وان بوو، كو چجاران ب ئاشكرای كومۆنیستان هێرشی دینی نه‌كربوو، و هه‌ستێ ئۆلداران نه‌ ئازراندبوو، چنكو ئه‌و دا ب خرابى بۆ زڤریت و ب دژی وان بوو، هه‌لبه‌ت خالا سه‌ره‌كی یا هه‌ره‌شه‌یێ ل سه‌ر بزاڤا كومۆنیستى ژی بابه‌ته‌كێ سه‌ره‌كى مه‌سه‌لێن ره‌ۆشتی بوو، ئانكو (ژن)، له‌ورا ئه‌وان هنده‌ك درووشمێن ئازرێنه‌ر بۆ خه‌لكێ ساده‌ بلندكرن، ئه‌وا چجارا كومۆنیستا ئه‌و خوه‌ یا نه‌كرى و نه‌گۆتى، به‌لكو ئه‌و ژ پرۆپاگنده‌ و چێكرنا ره‌وتێ ئیسلامى بوو، وه‌كو (ئێدی هه‌ڤژینی نینه‌، لازواج بعد الیوم) و (هه‌ڤژینیا فیدرالی، الزواج الفدرالی) و (پشتی هه‌یڤه‌كێ نینه‌ مه‌هر و قازی دێ هاڤێژنه‌ روباری دا، بعد الشهر ماكو مهر والقاچی نژبه بالنهر)، ئه‌ڤه‌ سه‌ره‌ده‌رى و نه‌ریتێ ئیسلامیانه‌، كو پێش ماوه‌یه‌كێ كێم بنگه‌هێ زه‌ره‌ده‌شتی ئه‌وێ ل دهۆكێ ب شێوه‌كێ فه‌رمی هاته‌ڤه‌كرن، لێ هه‌ر زوی ئیسلامیان هه‌ره‌شه‌لێكر و ب به‌دره‌ۆشتیێ تاوانباركرن، كو ئۆلا زه‌ره‌ده‌شتى رێكێ دده‌ت (كوڕ دایكێ و برا خویشكێ ماره‌بكه‌ت)! ئه‌ڤه‌ ل جهێ ره‌خنه‌یێ ئاراسته‌ى رێسا و رێنمایێن دینێ زه‌ره‌ده‌شتى بكه‌ن!
دیسا ئاماژه‌كره‌ ئه‌گه‌ر و پالده‌رێن ئاشكرا و ڤه‌شارتى ل پشت روودانێن خویناوی یێن بزاڤا شه‌وافی و ئه‌نجامێن وێرانكه‌رێن ل په‌ی خوه‌ هێلان!
ب ناڤێ دینى ره‌وتێ ئیسلامى كارتێكرنه‌كا نه‌رێ ل سه‌ر گه‌له‌ك كوردان هه‌بوو، و تا نها یا به‌رده‌وامه‌، بۆ نموونه‌ د لاپه‌ره‌ 351 دا: (ئیسماعیل سه‌عید ئاغا دۆسكى خویندكارێ ناڤنچیا ـ الغربیه‌ ـ ل سالا 1940ێ، ده‌مێ ل دۆر كوردینیێ د گه‌ل هه‌ڤكارێ خوه‌ (غصوب شیخ صالح) ئاخفتى! (غصوب) دبێژیتێ: (چاوا ژ ئه‌ربا ڤه‌ببین و دینێ ئیسلامێ و قورئانا پیرۆز بهێلین)!؟ تا نها ژى ئه‌ڤ عه‌قلییه‌ته‌ یا به‌رده‌وامه‌، كو گه‌له‌ك كورد ئه‌ره‌با وه‌كو نه‌ته‌وه‌ و ئیسلامێ وه‌ك دین، ب ئێك تشت دهژمێرن!
• چالاكیێن كوردان یێن سیاسى و ره‌ۆشه‌نبیرى
ده‌مه‌كێ زوی كوردان كومه‌له‌ و رێكخستنێن سیاسی دامه‌زراندن، ل ده‌مێ ئه‌ره‌بێن مووسل پشتی بزاڤا دستوری 23 تیرمه‌ها 1908 تایه‌كێ (جمعیه‌ الاتحاد والترقی) یا تركی ڤه‌كری، كوردان ل 11 كانونا ئێكێ 1908 تایه‌كێ كومه‌له‌یا كوردی (كورد ته‌عاون و ته‌رقی جه‌معیه‌تی) دامه‌زراند ، دیسا به‌لگه‌نامه‌یێن بریتانی ئاشكه‌را دكه‌ن، كو خوینكارێن كوردێن مووسلێ كومه‌له‌یه‌ك ب ناڤێ (هیڤی) ل سالا 1910ێ دامه‌زراندیه‌، هه‌وه‌سا خویندكارێن كورد ل سالا 1939 ێ كومه‌لا دوویێ یا ب ناڤێ (برویسى ـ الصاعقه‌) ل مووسل دامه‌زراند،
ل دۆر بزاڤا ره‌ۆشه‌نبیری ئاماژه‌كریه‌ كو ئێكه‌م رۆژنامه‌یا (كوردی ـ عربی) ب ناڤێ (راستی، الحقیقیه‌)، ئه‌وا ل 7 نیسانا 1959ێ ده‌رچووی، دیسا به‌لاڤكرنا به‌لاڤۆكه‌كێ ب ناڤێ (ده‌نگی كوردستان) ل مووسل هه‌ر ژ 29 گولانا 1962 .
ئێك ژ خالێن گرنگ كو دكتۆری ئاماژه‌پێكری، ئه‌و كه‌سایه‌تی و مالباتێن كوردن، یێن خوه‌ ب ئه‌ره‌ب داینه‌ نیاسین یان هاتبنه‌ ئه‌ره‌بكرن، ئه‌گه‌ر و ئه‌نجام داینه‌ دیاركرن ژ وان مالباتێن (چلمێران، حه‌مو قه‌دو، نه‌جیب جادر، جه‌لیلێ …)، لێ یا ژهه‌میان گرنگتر كو تانها هنده‌ك كورد دكه‌ن، بزاڤا خوه‌ ڤه‌گه‌راندنێ یه‌ بۆ ده‌ڤه‌ره‌كا به‌رنیاس یا ئه‌ره‌بی و پتریا جاران بۆ كه‌ساتییه‌ك یان مالباته‌ك به‌رنیاس، وه‌كو مالباتا قوره‌یشی (ال البیت) و خالدی و عه‌باسی …. و باشترین نمونه‌ كه‌ساتیێ سه‌ركرده‌ د ناڤ ڕژێما به‌عس دا (ته‌ها یاسین ره‌مه‌زان جزراوی) ئه‌وێ ژ دایبابێن كوردبووى، لێ گۆتی ئه‌و ژهۆزا (خوالد) یا عه‌ره‌ب ییه‌!
ـ سه‌د سال ژ دوژمنیێ
گرێدانا باشوورێ كوردستانێ ب ئیراقا ئه‌ره‌بیڤه‌ ژ لایێ ئینگلیزى و هه‌تا نها پیڤه‌رێ نیشتیمانپه‌روه‌ریێ و دلسۆزى بۆ عرۆبه‌تێ و ئیراقێ دژایه‌تیا كوردانه‌! دووماهی هه‌لبژارتن هه‌ر كه‌سێ ڤیا ده‌نگا بده‌ستڤه‌بینیت، پێدڤی یه‌ ئاستێ دوژمنیا خوه‌ بۆ كوردان بلندبكه‌ت، چه‌ند كرێتر به‌حسێ كوردان بكه‌ت، پتر هه‌ره‌شه‌ى كوردان بكه‌ت، رێژه‌یا ده‌نگێن وى زێده‌تر دبیت! باشترین نموونه‌یا زیندى ئه‌ڤه‌ برایێن نوجه‌یفى (اتیل النجیفی) سه‌رۆكێ لیستا حه‌دبا ل هه‌لبژاردنێن 2009 19 كورسى ژ سه‌رجه‌مێ 37 كورسیێن مووسلێ برن، و د ئه‌نجامدا بۆ پارێزگارێ مووسل، هه‌روه‌سا برایى َوى ئوسامه‌ نوجه‌یفى بۆ سه‌رۆكى َپه‌رله‌مانێ ئیراقێ، نهێنى ل پشت بده‌سته‌ڤه‌ئینان رێژه‌یا ده‌نگێن پێدڤى، داخۆیانیێن وان بوو ل دژى كوردان و ئه‌ڤه‌ باشتریت راپڕسیا درۆست و راسته‌قینه‌یه‌، دیسا ئه‌ڤه‌ ژ شێوه‌یێ ب سه‌رداگرتنا حه‌شدا شه‌عبى ل 16ێ ئوكتوبه‌رێ دیاردبیت، هه‌لویستێ جاده‌یا ئیراقى َل سه‌ر هه‌مى ئاستان ل دۆر رێكه‌فتنا هه‌ولێر و به‌غدا ل دۆر شنگالێ هاتیه‌كرن، ره‌نگه‌ڤه‌دانا سایكۆلۆجیا تاكێ ئیراقی یه‌ هه‌مبه‌ر ته‌بایا كوردان!
پشتى سه‌د سالێن دوژمنى و كینداریێ بزاڤێن به‌رده‌وامێن ئه‌ره‌بكرنا كوردان و ئه‌نفالكرنا هه‌ر تشتێ كوردى بیت، ژ هزر و زمان و كه‌لتور… و هێش هنده‌ك كورد ب ناڤێ براینییا دینى ژ ئه‌ره‌با بهیڤینه‌! په‌رتووك ب ئاشكرایى بزاڤا ئه‌ره‌با بۆ بوهۆژاندنا كوردان و ئه‌ره‌بكرنا وان ب تایبه‌ت ب ناڤێ ئیسلامێ و د به‌رامبه‌ر دا بزاڤا كوردان و خۆراكرى و خه‌باتا وان ژ بۆ پاراستنا ناسنامه‌یا خوه‌ یا نه‌ته‌وه‌یى و بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن خوه‌ و جۆدابوون ژ ئیراقا ئه‌ره‌بى!
ئه‌ڤه‌ زێده‌باری چه‌ند دیداران ل گه‌ل كه‌سایه‌تیێن مووسلیێن به‌رنیاس و كاریگه‌ر ژ كورد و ئه‌ره‌با! ب گشتى په‌رتووك یا پڕه‌ ژ پێزانینێن پێدڤى كو فه‌ره‌ هه‌ر كورده‌ك بخوینیت و ژێ ئاگه‌هداربیت.

محسن عه‌بدلره‌حمان
رۆژا 22 تیرمه‌ها 2020 ل كه‌نالێ (الغد) دا، ل دووڤ داخۆیانیا به‌رێز (كادار بیرى) به‌رپڕسێ رێكخراوا (كوردێن بێسنۆر) گۆت: زمانێن جیهانێ د لیسته‌یه‌كا (316) خالى دا ژ لایێ رێكخراوا یۆنسكۆ ڤه‌ هاتینه‌ رێزبه‌ندكرن، تێدا زمانێ كوردى رێزا (80)یێ هه‌مبه‌ر زمانێ تركى كو ل رێزا (274)ێ گرت، ئانكو زمانێ كوردى د سه‌ر زمانێ تركى رایه‌ ب (194) خالان هاتیه‌.
ل ده‌مێ ئه‌م كورد خۆدانێن ڤى زمانى بین و د هه‌مان ده‌مدا ره‌وشا پرتووكخانه‌ و وه‌رگێرانێ یا شێلوبێل، دیاردبیت كو ئه‌ڤ كارێ دهێته‌كرن بزاڤێن كه‌سینه‌، دیسا گۆتارێن مه‌لا و نامه‌یێن ماسته‌ر و دكتۆرایێ ب زمانێن بیانى دبینین، ژ لاوازیا كه‌سى و نه‌باوه‌رى ب خوه‌بوونه‌، هژمارا ئه‌و كه‌سێن كوردیزان و ب به‌هانه‌یێن جودا ب عه‌ره‌بى دنڤیسن، گه‌له‌كن و جاران خودان ناڤ و نازناڤێن قه‌به‌نه‌، له‌ورا من ب فه‌ر دیت ڤان بۆچوونان ل بیربینم:
“زمانێ ملله‌ته‌كى ره‌زیلنه‌بوویه‌، ئه‌گه‌ر ئه‌و ملله‌ت ره‌زیل نه‌ببیت، و نه‌داكه‌فتییه‌ هه‌كه‌ ئه‌و به‌ر ب ژناڤچوون و نه‌مانێ نه‌چووبیت، ژ ڤێره‌ داگیركه‌رێ بیانى زمانێ خوه‌ ل سه‌ر ملله‌تێ ژێرده‌ستكرى دسه‌پینیت، دا هه‌ستكرنێ ب مه‌زنیا خوه‌ نیشا وان بده‌ت و وان رابكێشیته‌ لایێ خوه‌، دا سێ سزایان د ئێك كریار دا ل سه‌ر وان بجهبینیت، یا ئێكێ دا زمانێ وان د زمانێ خوه‌ دا ب ئێكجارى زیندان بكه‌ت، و یا دوویێ رابووریێ وان ب كوشتن و ژبیركرنێ نه‌هێلیت، و یا سیێ به‌ندكرنا پاشه‌رۆژا وان ب زنجیرێن ئه‌و چێدكه‌ت، پاشى ئه‌و ملله‌ت ب خوه‌ بۆ وى دێ بیته‌ دووڤه‌لانك” (مسته‌فا سادق ئه‌لرافعى) ئه‌ڤه‌ گۆتنا نڤیسه‌رێ عه‌ره‌به‌ و ئه‌و ب خوه‌ ڤێ ل هه‌مبه‌ر كوردان بكاردئینن.
فه‌یله‌سۆف و هزرمه‌ندێن رۆژئاڤایى ب رۆلێ گرنگێ زمانى د ژیانا ملله‌تان دا زانى، ئه‌ڤه‌ فه‌یله‌سۆفێ ئه‌لمانى (مارتن هایدگر) دبێژیت: ( زمانێ من مالا منه‌، ئه‌و وه‌لات و ئاكنجیبوونا منه‌…) هه‌روه‌سا فه‌یله‌سۆفێ فره‌نسى (باسكال) دبێژیت: (هندیكه‌ زمانێ منه‌، ئه‌و وه‌لاتێ منه‌)، ئه‌ڤه‌ بۆچوونێن كه‌سینه‌، سه‌ربارى كو گۆتنێن فه‌یله‌سۆفانه‌، لێ دا ئافرییه‌كێ ل بڕیار و هه‌لویستێن فه‌رمى بده‌ین، و چه‌ند نموونه‌یه‌كێن هه‌ڤچه‌رخ ژ وه‌لاتێن جودا ببینین، بۆ نموونه‌ ئه‌ڤه‌ ئه‌كادیمیا فره‌نسى یا زمانى، ده‌ستپێشخه‌ر دبیت ب دانانا زاراڤان بۆ په‌یڤێن نوى دهێنه‌ ناڤ زمانێ فره‌نسى، به‌رى ب كه‌ڤنه‌ سه‌ر زمانێ خه‌لكى و قه‌له‌م بنڤیسن، ئه‌ڤه‌ ده‌قێ بڕیارا (كۆمه‌لا نیشتیمانیا فره‌نسى)ل سالا 1994 یه‌، (نابیت كۆنگره‌یێن زانستى ب زمانێ ئینگلیزى سه‌ر ئه‌ردێ فره‌نسا بهێنه‌ به‌ستن)، دیسا زنجیره‌ك ب په‌یڤێن ره‌ش كو قه‌ده‌غه‌نه‌ د راگه‌هاندن و ئاگه‌هدارییان دا بهێنه‌ بكارئینان.
پشتى هه‌لبژارتنا (خۆسیه‌ لویس ساباتیرو)ى وه‌كو سه‌رۆكێ حوكمه‌تا ئه‌سپانى، ل رۆژا 14 ئادارا 2004 ئه‌ندامێن په‌رله‌مانى كۆمبوون، نوینه‌رێن هه‌رێما كه‌تالۆنیا هه‌ولدان ب زمانێ خوه‌ باخڤن، لێ ب دژواریا ره‌تكرنا (مانویل مارین) سه‌رۆكێ په‌رله‌مانى نشكڤین، كو نابیت زاراڤه‌ك خومالى بهێته‌ بكارئینان، چنكو ئه‌و دبیته‌ مه‌ترسى ل سه‌ر زمانێ فه‌رمیێ ئه‌سپانى، و ب برگه‌یا سێى یا ده‌ستوورى به‌هانه‌گرت، كو ده‌قێ وێ دبێژیت (زمانێ ئه‌سپانى؛ زمانێ فه‌رمیه‌ و پێدڤیه‌ هه‌موو ملله‌ت بكاربینیت).
به‌لكو خه‌مخۆرى و دلسۆزى و حه‌زژێرنا ملله‌تان بۆ زمانێ خوه‌ گه‌هشیه‌ رادده‌یا ده‌مارگێریێ، ئه‌ڤه‌ هزرمه‌ند (مه‌ولود قاسم نایف بلقاسم) د پرتووكا خوه‌ دا (انیه‌ و اصاله‌) ئاماژه‌دكه‌ت، كه‌ ده‌ستهه‌لاتا دادوه‌رى ل ئه‌لمانیا بڕیار ب كه‌فتنا خویندكاره‌كا ئه‌لمان ده‌ركر، كو ئه‌وێ داواكاریه‌ك ل سه‌ر لیژنه‌یا ئه‌زموونان بلندكربوو، كو ئه‌و ژبلى بابه‌تێ زمانێ ئه‌لمانى ب هه‌موو بابه‌تێن دواناوه‌ندیێ سه‌ركه‌فتیه‌، لێ دادگه‌هێ داكۆكى ل سه‌ر په‌سه‌ندكرنا بڕیارا لیژنا ئه‌زموونان ب كه‌فتنا خویندكارێ كر، ب ده‌قێ (باوه‌رنامه‌یا دواناوه‌ندى بۆ كه‌سێ لاواز ب زمانێ ئه‌لمانى نینه‌).
دیسا ب سه‌ركه‌فتنا شۆره‌شا به‌لشه‌فى هه‌ڤال (لینین) بڕیارا پێدڤییا فێربوونا هه‌موو برپڕسان بۆ زمانێ ملله‌تى ده‌ركر) ئه‌وژى زمانێ رۆسى یه‌.
ژبه‌ر كارتێكرنا زمان و ره‌وشه‌نبیریا نه‌ته‌وه‌یى د ده‌ركرنا ووزه‌یا نه‌په‌ن (الگاقه‌ الكامنه‌) ل جه‌م مرۆڤى، له‌ورا سه‌ركرده‌یێ ڤێتنامى (هۆشى منه‌) ل هه‌مبه‌ر دوژمنان چه‌كێ هه‌ست ب سه‌رفرازى و روومه‌تێ هه‌لگرت و گۆت: (چ سه‌ركه‌فتن ل سه‌ر دوژمنى مه‌ نابیت، بیێ ڤه‌گه‌ڕیانا مه‌ بۆ ره‌وشه‌نبیرییا مه‌ یا نه‌ته‌وه‌یى و زمانێ مه‌یێ دایك ـ ڤێتنامیێ ـ). و گۆته‌ كوڕێن ملله‌تێ خوه‌: (زه‌لالیا زمانێ خوه‌ وه‌كو زه‌لالییا چاڤێن خوه‌ بپارێزن، خوه‌ ژ بكارئینانا هه‌ر په‌یڤه‌كا بیانى دووربێخن، ل وى جهێ هوون دشێن په‌یڤه‌كا ڤێتنامى بكاربینن).
و بۆچى دووربچین و ئه‌ڤه‌ ئیسرائیل یا ل بن گوهێ مه‌، نموونه‌یه‌كا هه‌ڤچه‌رخا زنیدی یه‌، ئه‌وا ده‌وله‌تا خوه‌ ل سه‌ر زمانێ عیبرى ئاڤاكرى، ل ده‌مێ پتریا كۆچبه‌رێن جوهى بۆ فله‌ستینێ زمانێ ئه‌لمانى، رۆسى، پۆلۆنى…دهێلان، دا زمانێ عیبریێ مرى زیندی بكه‌نه‌ڤه‌، زانایه‌ كو زمانێ عیبرى به‌رى دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا ئیسرائیل ژ زمانێن مرى دهاته‌ هژمارتن، لێ جۆهیان زانى بێى زمانێ خوه‌ ئه‌و چ نینن، د سه‌ر كێمى یا هژمارا خوه‌ را ئه‌و شیان عیبریێ بكه‌نه‌ زمانێ فێربوون و زانكۆیێ، و گه‌له‌ك مه‌زاختن ل بوارێ وه‌رگێرانێ كر، ئه‌ڤێ جوهى ب ناسنامه‌یا وان یا نه‌ته‌وه‌یى و دینى ڤه‌ گرێدان.
زمانێ عیبرى تنێ زمانێ دینى بوو، د كنیشتان ڤه‌ لاڤه‌ پێ دهاتنه‌كرن، بۆ جوهیێن ل سه‌ر پترى سه‌د ده‌وله‌تان دبه‌لاڤ، كو هه‌ر كۆمه‌ك ب زمانێ وى ملله‌تى دپه‌یڤى یێ د ناڤدا دژیا، لێ دگه‌ل په‌یدابوونا هزرا دامه‌زراندنا وه‌لاتێ جۆهییان، هزرمه‌ند (ئه‌لیعازر كوڕێ یه‌هۆدا) درووشمێ (چ ملله‌ته‌كى بێ زمان ژیان نابیت). لێ ئه‌لیعازرى نه‌تنێ گۆت، به‌لكو خوه‌ كره‌ نموونه‌ و پیشه‌نگ، سه‌ربارى تڕانه‌پێكرنا خه‌لكى ل سالا 1881ێ ل گه‌ل خێزانا خوه‌ به‌ره‌ ب فله‌ستینێ كۆچكر، و ئێكه‌م مال كو زمانێ عیبرى تێدا سه‌پاندى دامه‌زراند، چل سالێن به‌رده‌وامیێ حه‌تاكو شیایى (كۆمه‌له‌یا یا ئاخفتنكه‌رێن ب عیبرى) دابمه‌زرینیت، دا پاشى مالا وى ببیته‌ كۆربه‌ند و رۆژنامه‌ك ب عیبرى ده‌رئێخست، پشكه‌ك ژێ بۆ زارۆیان ته‌رخانكر، و هه‌موو قاره‌مانێن وى ب ناڤێن عیبرى د ناڤكریبوون. (د. محمود السید، اللغه‌ و الهویه‌، مجله‌ مجمع اللغه‌ العربیه‌ بدمشق، المجلد(85) ج(3)ص639- 658)
(ابن الجوزی) گۆتیه‌” زمان ژ مه‌زنترین هێما و نیشانێن سه‌رپشككرنا ملله‌تانه‌.
هه‌روه‌سا گه‌رۆكێ ئه‌لمانى (كارسن نیبور، 1767) یه‌ گۆتیه‌: (كوردان ب پاراستنا زمانێ خوه‌؛ گیانێ خوه‌یێ نه‌ته‌وه‌یى پاراستییه‌). لێ بۆچى ئه‌ڤرۆ ئه‌ڤ هه‌موو خه‌مسارى و به‌ره‌للاییه‌، كى به‌رپڕسیاره‌؟ (أ.د. عبدالفتاح علی البوتانی، بدایات الشعور القومی الكوردی فی التاریخ الحدیپ، الاكادیمیه‌ الكوردیه‌، اربیل،2019، ص17)
و ل دۆر چاره‌سه‌ریێ (تاكه‌ رێكا سه‌لـماندنا ناسنامه‌یا مه‌ یا تاك و كۆم ب ڤه‌گه‌ڕاندنا رابووریه‌). ئه‌رێ ئه‌م چه‌ند هزر د رابوورى دا دكه‌ین، په‌ندا كوردى دبێژیت: گۆتنه‌ پیرێ ته‌ ئاقل یان سه‌ربۆر. پیرێ به‌رسڤدا: ئه‌گه‌ر سه‌ربۆر ب سه‌رێ پیرێ هاتن، دێ ئاقلى ژێ گریت! ئه‌رێ مه‌ كوردان ئاقل ژ سه‌ربۆران گرتیه‌!؟ (هزرمه‌ندێ فره‌نسیێ نه‌ژاد بۆلگارى ـ تزفیتان تورودوف، كوردستان و الحدود…ص29 -30)
و ل دووماهیێ ئه‌ڤه‌ گۆتنا فه‌یله‌سۆفێ فره‌نسى گۆستاڤ لیبۆن (1841 ـ 1931): ئه‌گه‌ر ملله‌ته‌ك ژێرده‌ستبوو كلیلا زیندانا وێ د ده‌ست وێ دایه‌، هندى زمانێ خوه‌ بپارێزیت.
ئه‌رێ ئه‌م د ئاماده‌ینه‌ ده‌رگه‌هێ زیندانا خوه‌ ڤه‌كه‌ین!؟

محسن عه‌بدلره‌حمان
هه‌تا نها ئه‌م كورد ژ هه‌ر ده‌رده‌كی پتر ژ لاوازیا بیردانكێ دنالین، ئه‌وا بوویه‌ ڤایرۆسه‌ك هه‌كو ل بیردانكا مه‌ دده‌ت، ئه‌وا نڤیسی ژێدبه‌ت، دا ل گه‌ل هه‌ر داگێركرنه‌كێ، ئه‌نفاله‌كێ، مالوێرانیه‌كێ… سه‌رژنوی ده‌ستپێ دكه‌ینه‌ ڤه‌ و هه‌تا جاره‌كا دی ڤایرۆس ژێ ببه‌ته‌ڤه‌، ئه‌ڤه‌ ده‌رباره‌ی بیردانكا كورتخایه‌ن، چنكو یا درێژخایه‌ن تنێ تشتێ كرێت و تال بۆ مه‌ تێدا هێلایه‌، د به‌رامبه‌ر دا هه‌ر تشتێ باش ده‌رباره‌ی خوه‌ بۆ مه‌ دایه‌نیاسین و زێده‌روویی تێدا كریه‌، هۆسا مه‌ رابووریێ خوه‌ كرێت و یێ داگێركه‌ری جوان دیتییه‌، ب دیتنا من ئه‌ڤه‌ ڤه‌دگه‌ڕیت بۆ رادده‌یا پیسه‌كییا ئاقلێ وان و ساویلكه‌یی یا ده‌روونێ مه‌.
ل گه‌ل سه‌ره‌ده‌ری و داخۆیانیێن ئه‌ره‌بان ل باشووری، كریارێن گرۆپێن جودا دژی كوردان ل رۆژئاڤا، سێداره‌ و چه‌وساندن ل رۆژهه‌لات، جانگوریكرنا كه‌نجه‌كێ كورد ل سه‌ر ده‌ستێ نڤشپه‌رێسێن ترك، و به‌ری وی لێدانا گه‌شتیاره‌كێ كورد… هه‌تا دگه‌هیته‌ رادده‌یا تێكدانا گۆرستانێن كوردان، هنده‌ك كوردان ملله‌تێن داگێركه‌رێن كوردستانێ و ب تایبه‌ت ترك ب نڤشپه‌رێسیێ تاوانباركرن، ل به‌رامبه‌ر هنده‌كێن پتر ب سه‌ر هزرا ئیسلامه‌وی ڤه‌، په‌سن و سۆپاسیا خودێ كرن و/ لێبۆرین/ بۆ كوردان ب باشی دانیاسین، چنكو كورد ب پێكڤه‌ژیان و لێبورده‌یێ نه‌ڤشپه‌رێسیێ دبه‌رنیاسین، و ئه‌وا دهێته‌ كرن تنێ سه‌ره‌ده‌ریێن تاكه‌ كه‌سینه‌ و ژ پیلانێن دوژمنێن موسلمانانه‌!
ئه‌رێ لێبورده‌یا مه‌ ژ شیان و تێگه‌هشتن یان لاوازیا مه‌یه‌، دلینی ژ جوامێری یان ساویلكیا مه‌یه‌! ئه‌رێ جاره‌كێ مه‌ پرسیار ژ خوه‌ كریه‌، بۆچی برایێن مه‌یێن خۆشتڤی ژ ئه‌ره‌ب، ترك، فرس.. هه‌مبه‌ر لێبۆرده‌یا مه‌ د نڤشپه‌رێسن!؟
ئه‌گه‌ر نڤشپه‌رێسی جوداكاری بیت د سه‌ره‌ده‌ریێ دا د ناڤبه‌را خه‌لكێ دا ل سه‌ر بنه‌مایێن ماددی، وه‌كو نه‌ته‌وه‌، زمان، ره‌نگێ پیستی، چینێن جڤاكی، نه‌ریت، ره‌ۆشه‌نبیری، باوه‌ری.. و كه‌سێ نڤشپه‌رێس ئه‌وه‌ یێ د باشی و خراپیێ دا تۆخمێ خوه‌ ل سه‌ر ته‌خمێن دی د چێترینیت، لێ نڤشپه‌رێسی كه‌نگی و بۆچی د ناڤ جڤاكێ مرۆڤینی دا په‌یدابوو؟ ل دووڤ تێگه‌هێ دینی كو ئاده‌م ئێكه‌م مرۆڤه‌، هۆسا ئێكه‌م نڤشپه‌رێس دێ ل سه‌رده‌مێ وی بیت، ئه‌وژی د پشته‌رێبوونا شه‌یتانی دا ل سه‌ر فه‌رمانا خودێ به‌رجه‌سته‌دبیت، ده‌مێ گۆتی: ئه‌ز ژ وی باشترم، ژ ئاگری ته‌ ئافراندم و ته‌ ئه‌و ژ ئاخێ چێكر (انا خیر منه‌ خلقتنی من نار و خلقته من گین).
نڤشپه‌رێسی سالۆخه‌ته‌كێ مرۆڤی یه‌ و ئه‌و وه‌كو كین، هیخوازی، هه‌ژموون…پشكه‌كه‌ ژ پێكهاتێ وی، دشێین بێژین ملله‌ته‌ك نینه‌ یێ ڤالا ژ نڤشپه‌رێسیێ، د ئه‌دبیاتێن ئۆل و ملله‌تان تا نڤشپه‌رێسی ب رێژه‌یێن جودا هه‌یه‌، و یا به‌رچاڤه‌ كو د شریعه‌تێن ئه‌سمانی دا نڤشپه‌رێسی و چێتراندن یا زیقتره‌ ژ ئه‌ده‌بیاتێن ملله‌تان، ئه‌ڤه‌ د بۆچوونێن دویڤكه‌ڤتیێن هه‌ر ئۆله‌كی دیاره‌، كو خوه‌ ب دروستتر، هه‌ره‌باش و نموونه‌یتر دده‌نه‌نیاسین، هنده‌ك خوه‌ ب كۆڕێن خۆدێ و هنده‌ك خوه‌ ب خۆشتڤیێن خۆدێ، ئه‌وێن هه‌نێ ملله‌تێ خۆدێ یێ بژاره‌یه‌، و ئه‌ڤه‌ باشترین گه‌ل خودێ بۆ خه‌لكی هنارتی…) دده‌نه‌نیاسین
نڤشپه‌رێسی وه‌كو چه‌كه‌كێ ب هێز پتر د ده‌مێ شه‌ری و قه‌یرانێن ئابووری دا دهێته‌ بكارئینان بۆ زێده‌كرنا ترس و نه‌ڤیانێ دژی یێ دی، نڤشپه‌رێسی ب رێژه‌یێن جودا د هه‌موو جڤاكان دا هه‌یه‌، لێ جوداهی ئه‌وه‌ د جیهانا سكۆلار دا گرێدای سه‌ره‌ده‌ریا تاكه‌ كه‌سانه‌، لێ ل هه‌مبه‌ر قانوونێ كریاره‌ك مانده‌لكری و نه‌یا دروسته‌ و دبیت سزایێ قانوونی هه‌بیت، لێ د جڤاكێن رۆژهه‌لاتی دا نڤشپه‌رێسی ب شێوه‌یه‌كی ده‌زگه‌هی و رێكخستی دهێته‌ په‌یره‌وكرن، وه‌كو داخویانیێن به‌رپرسێن ترك ده‌مێ دبێژن، ئه‌گه‌ر كورد خیڤه‌ته‌كێ ل باشوورێ ئه‌فریكا ڤه‌ده‌ن دێ دژ بین، یان گۆتارا ئه‌ره‌بی ب ناڤێ دینی، كو ب هه‌لكه‌فت و بێهه‌لكه‌فت ب كه‌فان باركریه‌!.
لێ ئالۆز و مه‌ترسیدارتر ره‌نگێ نڤشپه‌رێسیێ دشیێن ب نڤشپه‌رێسیا نه‌په‌ن یان نڤشپه‌رێسییا نه‌رم ناڤبكه‌ین، كو تاكو كه‌س و كۆم بێئاگه‌ه یان راسته‌وخۆ رۆژانه‌ ل ئاستێ جادێ سه‌ره‌ده‌ریه‌كا نڤشپه‌رێس هه‌مبه‌ر كه‌سانێن دی بكه‌ن، هه‌ر ژ كێمكرن و كرێتكرنا بوهایێن جڤاكی هه‌ر ژ زمان و هێمایێن نه‌ته‌وه‌یی، ناڤێ كه‌سی، نه‌ریتێن جڤاكی…، د ده‌مه‌كی دا ئه‌و ب خوه‌ په‌سنا بوهایێن لێبۆرین و یه‌كسانیێ دكه‌ن و خوه‌ ب مرۆڤدوست دده‌نه‌نیاسین.
گۆتنا نموونه‌یی (لافچل لعربی علی اعجمی الا بالتقوی)، هه‌ر ره‌هه‌ندا بلندگه‌ریێ د گۆتنا (عه‌جه‌م) دا، یان هه‌ما یه‌یڤا (مه‌ولا) د فه‌رهه‌نگا لێبۆرینێ دا چ دئینیت!؟
نڤشپه‌رێسی وه‌كو خویێ یه‌، ژ نه‌بوونێ گه‌نیاتی و ژ زێده‌هیێ سۆتن چێدبیت، مووسا پێخه‌مبه‌ری د پشه‌ته‌ڤانیا هه‌ڤوه‌لاتیه‌كێ خوه‌ دا بێی پرسكرن مسریه‌ك كوشت، ئه‌و خوه‌ سۆتن بوو، له‌ورا په‌شێمانبوو، و ژ كێم نڤشپه‌رێسیێ ئه‌م كورد ل ژێر داگێركه‌ریێ د گه‌نینه‌.

محسن عه‌بدلره‌حمان

د ڤی سه‌رده‌می دا كو ته‌كنولوژیا گه‌هاندنێ ب شێوه‌یه‌كێ به‌رفره‌ه به‌رده‌ستبووی، گه‌له‌ك گازنده‌ رسته‌وخوه‌ دهێنه‌كرن، ئه‌رێ ئه‌ڤ گازنده‌ تنێ ژبه‌ر پاره‌یه‌ ئانكو پێدڤیێن ماددیێن رووت یان هه‌ستكرن ب گه‌مشه‌یی یا جڤاكى یه‌؟
مه‌گرتی و دا خوه‌ قیبله‌ بكه‌ین وه‌سانه‌، ئه‌گه‌ر تنێ ئابووری یه‌! لێ مافێ مه‌یه‌ بپڕسین ئه‌رێ بۆچی ل سالێن نۆتان ل سه‌رده‌مێ دۆرپێچا ئابووری و كاودان د نه‌خۆشتر هنده‌ گازنده‌نه‌بوون؟ دیسا هه‌كه‌ هه‌ژار ژ بێ پاره‌یێ گازندێ دكه‌ت، ئه‌رێ زه‌نگینی چیه‌؟ بێلایه‌ن و به‌رهنگار ژ ده‌ستهه‌لاتێ نه‌رازینه‌، ئه‌رێ كادرێن مفادارێن حزبێن ده‌ستهه‌لاتدار چییه‌؟ سكۆلار یاخیێن سه‌رداچووینه‌، ئه‌رێ ئۆلداران چیه‌!؟
راسته‌ بابه‌تێ ئابووری هه‌رده‌م یێ گرنگه‌، چنكو ئه‌و شاده‌مارا ژیانێ یه‌، لێ ئه‌و به‌خته‌وه‌ریێ چێناكه‌ت، چنكو به‌خته‌وری هه‌سته‌كه‌ ب رازیبوونێ، ئه‌و هه‌ستێ مرۆڤ ژ ده‌ستپێكا هه‌بوونا خوه‌ به‌رده‌وام د بزاڤا بده‌ستڤه‌ئینانا وێ دایه‌.
به‌خته‌وه‌ری هه‌سته‌كه‌ د دید و تێگه‌هی دا ژ كه‌سه‌كی بۆ كه‌سه‌ك دی جودایه‌، ئه‌و هه‌سته‌كێ رێژه‌یی و گشتی یه‌، خه‌لك هه‌ست پێ دكه‌ن و تێدا پشكداردبن، ل ڤان سالان و ژ ده‌وله‌ت سه‌رێ برایێن (المغچوب علیهم و الچالین) ئه‌وێن ته‌كنولوژیا داهێنای، ئامار و داتا ل سه‌ر هه‌ر تشتی دهێنه‌ دروستكرن، ژ وانا لیستا جڤاكێن به‌خته‌وه‌ر، كو ل سه‌رێ لیستێ ناڤێ ده‌وله‌تێن سكه‌ندناڤی دهێت، ئه‌رێ به‌خته‌وه‌ریا هه‌ڤوه‌لاتیێن ڤان وه‌لاتێن به‌فرینێن د چه‌مسه‌رێ باكووری را ژ چیه‌؟ ئه‌و مه‌زنترین، بهێزترین، زه‌نگینترین..وه‌لات نینن، لێ چاوا ئه‌و به‌خته‌وه‌رترینن!؟
گۆتنه‌ك دبێژیت: (زه‌نگینی نه‌ ئه‌وه‌ مرۆڤی پترین تشت هه‌بن، به‌لكو كێمترین پێداویستی بڤێن) د جڤاكێ مه‌ دا هنده‌ك كه‌سان ب رێیێن جودا گه‌له‌ك پتر ژ پێدڤیا خوه‌ ل سه‌ر حسابا خه‌لكی ستاندیه‌، لێ نه‌یێ به‌خته‌وه‌ره‌، چنكو دزانیت خه‌لك ب چاڤێ كین و نه‌ڤیانێ لێ دنێرین، ل به‌رامبه‌ر هنده‌ك كه‌س ب كێمترین داهاتی دژین، ئه‌و هه‌ست ب گه‌مشه‌یێ هه‌مبه‌ر سته‌مكار و بێوژدانیا به‌رپڕسان دكه‌ن، له‌و نه‌دبه‌خته‌وه‌رن، هه‌چكو ملله‌ت زیندانی و ده‌ستهه‌لات زیندانیڤان، ئانكو پێكڤه‌ د نه‌به‌خته‌وه‌ریێ دا هه‌ڤپشكه‌ن، وه‌كو یێ برسی و حه‌مه‌ر، هه‌ر دو ژ زكئێشێ دنالن، ئه‌ڤه‌ هه‌موو ڤه‌دگه‌ڕیت نه‌بوونا دادوه‌ریێ!
ئه‌ڤه‌ نیشا مه‌دده‌ت كو به‌خته‌وه‌ری نه‌گرێدایی چه‌ندیا ماددى یه‌، به‌لكو گرێدای دادوه‌ریا جڤاكی یه‌، ئه‌وا هه‌ست ب رازیبوونێ دبه‌خشیت. چنكو جڤاكێن رۆژهه‌لاتی ب گشتی ژ بێدادیا جڤاكی دنالن، له‌ورا ملله‌تێن وان ب تایبه‌ت زارۆ د ته‌په‌سه‌ركرینه‌، گه‌نج هه‌ر د هاڤی و یاخینه‌، ژن د چه‌وساندی و نه‌رازینه‌، پیر بێخودانن و پشتگۆه ئێخستینه‌، د وه‌لاتێن سكۆلار دا كو قانوون سه‌روه‌ره‌، هه‌موو وه‌لاتی بێی جوداهیا ره‌گه‌زی، چینه‌كی، دینی …د ئه‌رك و مافان دا، د سامانێ نه‌ته‌وه‌یی دا، د ده‌لیڤه‌یێن كاری و پله‌ و پۆستان دا… دیه‌كسانن، ل دووڤ گۆتنا كۆچبه‌رێن كورد ئه‌ڤه‌ ل وه‌لاتێن سكه‌ندناڤی دهێته‌په‌یره‌وكرن و ب كریار ژیانكرن، ئانكو به‌خته‌وه‌ری ب رازیبوونا ده‌روونی یا به‌سته‌ و ئه‌ڤه‌ گرێدای دادوه‌ریا جڤاكی یه‌ كو ده‌ستهه‌لات ژێ به‌رپڕسه‌!

محسن عه‌بدولره‌حمان
ل ئێڤاریا سێشه‌مبى چارى ئادارا 2020 و ل پرتووكخانه‌ و كافێ یا قوبه‌هان، به‌رێز (رزگار كێسته‌یى) سیمیناره‌ك ل ژێر ناڤێ (گرنگیا نڤیسینا بیره‌وه‌ریان) پێشكێشكر.
سمینارێ (80) خۆله‌كان ڤه‌كێشا و خه‌لكێ مه‌ فێربووینه‌ سمینارێن ماوه‌یێ وان د ناڤبه‌را (20ـ40) خۆله‌كان ده‌ربازنه‌بیت، ب دیتنا من ئارمانج ژ سمینارێ وه‌رگرتنا نیشادانا بابه‌ته‌كى و وه‌رگرتنا راوبۆچوونان و ره‌خنه‌یێ ژ كۆما وه‌رگرانه‌، ب مه‌به‌ستا راستڤه‌كرنا شاشیان، پڕكرنا ڤالاهیان و نه‌هێلانا كێماسیانه‌، ئانكو لێكگۆهارتنا هزرانه‌ د ناڤبه‌را نڤیسه‌ر و وه‌رگرى دا، لێ پتریا خه‌لكێ مه‌ ژ به‌تالیێ یێ بله‌زه‌، هه‌تاكو خوارنێ ناخۆت، به‌لكو شه‌ڕى ل گه‌ل دكه‌ت، جگارێ بۆ خۆشدارى ناكێشیت، به‌لكو سیهێن خوه‌ پێ دسۆژیت.
ئه‌ڤ جۆرێ سمیناران جودایه‌ ژ ئێڤاریێن موفلسیا ده‌زگه‌هان، ده‌مێ ئێڤارى نه‌به‌ریكانه‌یێن شعر و چیرۆك خواندنێ دگێرن، ژبلى هه‌لكه‌فته‌ك تایبه‌ت یان كاودانه‌ك فه‌ر، ئه‌وژى بۆ شعرێ، چنكو چیرۆك دهێته‌ خواندن نه‌بهیستن!
ل سمینارێ ژ گۆهداران بووم، چنكو یا من نه‌پڕسیاره‌، به‌لكو دیتن و بۆچوونه‌، ئه‌زژى ژبه‌ر گرنگیا بابه‌تێ كاك (رزگارى) ده‌ستپێكرى، له‌ورا بۆ براده‌رێن بیرهاتنان دنڤیسن، ب تایبه‌ت ئه‌وێن ل دۆر ژیانا پیشمه‌رگه‌یى و زیندانێ و چه‌ق و تایێن وان دبێژم:
ئارمانج ژ نڤیسینا بیرهاتنان مه‌زنتره‌ ژ ڤه‌گێرانا هنده‌ك روودانان، ب تایبه‌ت هه‌كه‌ ئه‌و روودان نه‌گرێداى تاكه‌كه‌سى بن، به‌لكو ب كۆم هاتبیته‌ ئه‌نجامدان و جاران پتریا ملله‌تى پشكداربیت، وه‌كو سه‌رهلدان و كۆجا ملیۆنى..، به‌لكو لادانا په‌ردێ یه‌ ل سه‌ر هنده‌ك نهێنییان، رۆهنكرنا هنده‌ك گۆژیێن تارییه‌، دیاركرنا هنده‌ك راستیێن كو پێدڤیه‌ بهێنه‌ ئاشكراكرن، ده‌ستنیشانكرنا هنده‌ك هه‌لۆیستان و ئاماژه‌كرن بۆ هنده‌ك خالێن ڤه‌شارتى و نه‌په‌نه‌…!
مخابن حه‌تا نها مه‌ كوردان گرنگیا پێدڤى نه‌دایه‌ ڤى جۆرێ فه‌رێ نڤێسینێ، و ئه‌و كارێن هاتینه‌كرن پتریا جاران بۆ خه‌لكێ بیانى و ب زمانێن داگیركه‌رى هاتینه‌ تۆماركرن، مه‌لایێن كورد كو ته‌خا خوانده‌ڤان و ره‌وشه‌نبیربوو، هه‌كه‌ ئه‌وێن ده‌ستێ نڤیسینێ هه‌یى، بتنێ وه‌ك فه‌قى گه‌ڕیانا خوه‌ ل گۆند و باژێران ل دووڤ وه‌رگرتنا زانستێن دینى تۆماركربا، ل دۆر خه‌لكێ وان ده‌ڤه‌ران و شێوازێ ژیارا وان ب زمانێ دایك نڤیسیبا، دا نها ژلایێ زمانى و مێژوویى و كلتوورى مه‌ پرتووكخانه‌ك هه‌ره‌ ده‌وله‌مه‌ند هه‌با!
بابه‌تێ بیرهاتنان نه‌هه‌ما نڤیسینا روودانه‌ك بۆری یه‌ و شرۆڤه‌كرنا هه‌لویسته‌كى یه‌، تایبه‌ت ئه‌وێن نڤیسه‌رى ب خوه‌ رۆل تێدا هه‌ی یان ژ نێزیك بهیستى، بیرهاتنا د ناڤبه‌را بابه‌تیا مێژوویێ و خۆیه‌تیا ژیاننامێ دایه‌، نڤیسینا بیرهاتنان كه‌ڤناتیا ڤه‌دیتنا هونه‌رێ نڤیسینێ یا كه‌ڤنه‌، گه‌له‌ك ژ بیرهاتنان ناڤداره‌یه‌ك هه‌ره‌ مه‌زن ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ وه‌رگرتیه‌، دیسا بۆ زمانێن جودا هاتینه‌ وه‌رگێران، وه‌كو بیرهاتنێن (مه‌هاتما گاندى، وینستون تشرشل، فیلدمارشال مونتگمرى، جه‌نه‌رال دیگول، هزرمه‌ند و و ته‌خا خوانده‌ڤان و ره‌ۆشه‌نبیر كه‌، و ئه‌وێ نه‌وێریت باخڤیت، ئه‌رێ چاوا وێریایه‌ به‌رهنگارى دۆژمنى ببیت ئه‌و نه‌تنى َترسنوكه‌/سه‌رۆكێن ده‌وله‌تان و…) و یێن كورد وه‌كو (ئیحسان نوورى پاشا، ره‌فیق حلمى..) و یا هه‌رى ناڤدار (فی سبیل كوردستان) یا سیاسه‌تمه‌دارێ كورد (زنار سلۆپى)، ئه‌ڤ هۆنه‌ره‌ ل ناڤ كوردان یێ نوو یه‌، بۆ ناڤه‌راستا چه‌رخێ بۆرى دزڤڕیت، لێ پشتى سه‌رهلدانێ وه‌كو دیارده‌ به‌رچاڤدبیت، ئانكو پتر ژ تۆماركرن و راڤه‌ و شرۆڤه‌كرنا روودان و هه‌لویستان بوویه‌ چاڤلێكرن، چنكو ب شێوه‌یه‌كێ نه‌دروست و دوورى ئه‌كادیمیێ و ب زمانه‌كێ كه‌چ و كۆلانكى دهێته‌ به‌رهه‌ڤكرن، راسته‌ نه‌هه‌موو كه‌س ل ئاسته‌كێ ره‌وشه‌نبیریێ بلندن، كو ب شێوه‌یه‌كێ دروست دارێژن، ئه‌ڤه‌ ژبلى نه‌ دباوه‌رپێكرینه‌ ژ ئه‌گه‌رێ زێده‌روویا به‌رچاڤ د په‌سه‌ندكرن و شكاندن و بێبهاكرنێ دا، زێده‌بارى نه‌بابه‌تیا وان چنكو به‌رهه‌مێ سه‌ركه‌فتى پێدڤى ب وێره‌كى و راستگۆیێ هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ د بیرهاتنێن (زنار سلۆپى) دا كو رۆل د هه‌ستدارترین قۆناخا ملله‌تێ كورد تێدا بورى هه‌بوو، و ئه‌و دیده‌ڤانێ گرنگترین روودانابوو، لێ ب شێوه‌یه‌ك شه‌رمینۆك ناڤێ مالباتا به‌درخانیێن مه‌زن دئینیت، هه‌چكو ئه‌و ل په‌راوێزێ نه‌ ل سه‌ركێشیا دۆزا كوردى، كو زانایه‌ د ناڤبه‌را (1880ـ1950) یێ ئه‌ڤ مالباته‌ دینه‌موویێ بزاڤا رزگاریخوازا كوردى بوون، هه‌ر ئه‌وبوون شۆره‌ش و سه‌رهلدان كرین، كۆمه‌له‌ و رێخستنێن سیاسى پێكئیناین، رۆژنامه‌گه‌رى به‌لاڤكرى، خواندنگه‌هێن كوردى ڤه‌كرین، پتر ژ ئه‌لیفبێ یه‌كێ داهێناى…، ما هه‌ڤڕكى و ناكۆكى به‌هانه‌یه‌ك ره‌وایه‌ كو مافێ وان دیارنه‌كه‌ت، وه‌كو یێ دڤێت ب ده‌ستى تلبێ رۆژێ داپۆشیت!
ئه‌ڤ جۆرێ نڤێسینێ چه‌ند ناڤێن جودا و ناڤه‌رۆك نێزیكى ئێك ب خۆڤه‌دگریت، وه‌كو (بیرهاتن، ژیاننامه‌، گه‌رۆك، مزگیندار، رۆژهه‌لاتناس) ئه‌ڤه‌ وى تشتى تۆماردكه‌ن یێ دیتى و جهێ تێرا بۆرین، هه‌لبه‌ت هه‌ر ئێك ب گۆره‌ى بینین، هه‌ستدارى، به‌هره‌ و شیانێن خوه‌ یێن زمانى د ده‌ربڕینێ دا، بۆ نموونه‌ گه‌شتا (ئولیا چه‌له‌بى) بۆ كوردستانێ، ئێك ژ باشترین ژێده‌رانه‌ ل سه‌ر ده‌مێ داگێركرنا ئوسمانى، دیسا ئه‌وا مزگیندار و گه‌رۆك و رۆژهه‌لاتناسان ل دۆر لایه‌نێن ژیانا كوردان و سروشتێ كوردستانێ نڤیسین، تا وێ رادده‌یێ هنده‌كان ب هوورى سالۆخدایه‌، كو رۆماننڤیسێ ئه‌لمانى (كارل ماى) رۆمانا خوه‌ یا ب ناڤێ (د هوندر كوردستانا كویڤى را) ل دۆر كوردان نڤیسیه‌، سه‌ربارى كو وى چجار سه‌ره‌دانا كوردستانێ نه‌كربوو، ئه‌رێ ئه‌وى ئه‌و هه‌موو پێزانینێن هوور ژ كیڤه‌ بده‌ست خوه‌ ئێخستن!؟
له‌ورا ژ نڤیسه‌رێن به‌رێز دپرسم، ته‌ هزرا وه‌رگێرانا بیرهاتنێن خوه‌ بۆ زمانێن بیانى یان ڤه‌كۆلینێن خویندكارێن زانكۆیێ ل رۆژه‌كێ ژ رۆژان كریه‌؟ دا ل بیرا هه‌وه‌یێن به‌رێز بینم، ئه‌رێ چه‌ند بیرهاتن بووینه‌ هێڤێنێ شاكارێن ئه‌ده‌بى یان ناڤه‌رۆكا ناڤدارترین فلمێن جیهانى..
په‌یڤا (راستگۆیى) یا كاك رزگارى چه‌ندین جاران دوباره‌كرى بالا من كێشا، ئه‌و راستگۆیێ د بیرهاتنان دا گرنگترین ره‌گه‌زه‌، چنكو ئه‌ڤ بیرهاتنه‌ دیده‌ڤانیه‌ ل سه‌ر قۆناخه‌ك گرنگ ژ مێژوویا ملله‌تێ مه‌، دیسا ئه‌و گرێداى كار و بزاڤ و قوربانیدانا جڤاكى و تاكه‌كه‌سانه‌، له‌ورا فه‌ره‌ نڤیسه‌ر یێ وێره‌ك و راستگۆبیت، كو ده‌ربڕینه‌ك راستگۆیانه‌ ژ لایه‌نێن جودا یێن هه‌بوونا وان كه‌سان بكه‌ت، وێنه‌یه‌كێ رۆهن كو ره‌نگڤه‌دانا مرۆڤ و جڤاكێ وى ده‌مى بیت، ئه‌رێ هه‌موو قاره‌مانبوون، كه‌سێن نێرگزى و خۆپه‌رێس، دلره‌ق و بێچه‌رگ، نه‌زان و دره‌وێن، دلدار و دز … نه‌بوون، یان دبێ دلینى و هه‌ستبوون!؟
دیسا هنده‌ك تشت هه‌نه‌ نه‌ رزگار و نه‌ چ كه‌س (نها) نابێژن، چنكو ژ گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران جڤاك قه‌بوولناكه‌ت، لێ هۆزانڤانێ ئیراقى (مه‌عروف ئه‌لره‌سافى) پرتووكا خوه‌ (السیره‌ المحمدیه‌) ئه‌وا ل سالا 2002 یێ به‌لاڤبووى، كو ل سالا 1933 نڤیسى و گۆت پشتى مرنا من ب پێنچى سالان بهێته‌ به‌لاڤكرن.
ب دیتنا من مه‌زنترین گوننه‌هه‌ كه‌سه‌ك راستیه‌كێ یان پێزانینه‌كى ل خه‌لكێ خوه‌ ڤه‌شێریت و نهێنیه‌كێ ل گه‌ل خوه‌ ببه‌ته‌ گۆڕى، وى ده‌مى ئه‌و نه‌تنێ ترسنوكه‌، به‌لكو قه‌لسى ژى دهێته‌ سه‌ر، له‌ورا نڤیسینا بیرهاتنان بتایبه‌ت ژلایێ پێشمه‌رگه‌ و زیندانیان ئه‌ركه‌، و ئه‌وێ نه‌وێریت باخڤیت، ئه‌رێ چاوا وێره‌كیا به‌رهنگاریا دوژمنى هه‌بوو، له‌ورا ئه‌و جهێ گومانێ یه‌.

• ل دووڤ ئامارا مالپه‌رێ (لڤین) ل 13/1/2020ێ به‌لاڤكرى، و تێدا هاتى كو زمانێ كوردى ل رێزبه‌ندیا نه‌هێ یا زمانێن جیهانى هاتیه‌، ئه‌و ژى تنێ زاراڤێ كرمانجیا باكۆرێ، ئانكو بێى كرمانجیا ناڤه‌راست (سۆرانى) هه‌ورامى، فه‌یلى، لۆرى وه‌رگرتیه‌ و ل پێشییا زمانى َئه‌ره‌بى، فارسى و تركیێ دهێت.

• محسن عه‌بدوالره‌حمان
• بۆچوونه‌كا سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ ئه‌و سه‌ره‌درى و هه‌لویستێ هنده‌ك كوردان و ب تایبه‌ت سیاسى و ئۆلداران، ئه‌و ژى ده‌مێ به‌حسى زمانى دهێته‌كرن، بێى زانین و ئاگه‌هى دبێژین كوردى زمانێ په‌یڤینێ یه‌ نه‌یێ خواندن و پێنڤیسینێ یه‌، ژبیرا خوه‌ دبه‌ن كو زمان به‌خشیه‌یا خودایه‌ بۆ مرۆڤى و هه‌ر خه‌مساریه‌ك تێدا كێمكرن ژ بوهایێ وى خودایه‌، دیسا ل ده‌ردۆرێن خوه‌ نازڤڕن و ژ خوه‌ ناپرسن، ئه‌رێ بۆچى داگێركه‌رێن كوردستانێ داگێڕانێ بۆ هه‌ڤڕك و دوژمنێن خوه‌ دكه‌ن، ژ نانێ زارۆیێن خوه‌ ڤه‌دگرن و ژبۆ نه‌هێلانا زمانێ كوردى دمه‌زێخن، ئه‌ڤ هه‌ڤڕكیا مرۆڤان ل سه‌ر زمانى بۆچیه‌!؟
• هه‌رده‌م هه‌ڤڕكى و شه‌رێ زمانان د ناڤ ملله‌تان دا هه‌بوو، لێ د چه‌رخێ نوى دا ئه‌ڤ شه‌ره‌ گه‌هشتیه‌ كۆپیتكێ، نها كه‌لینه‌كا زمانى ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ هه‌یه‌، تاكو ل ئه‌مریكا ده‌نگ بلندبوونه‌ و داخوازا ئینگلیزیێ ده‌كه‌ن، ل هه‌مبه‌ر هنده‌گ ده‌نگێن ل باشوورێ وێلایه‌تێن ئێكگرتى یێن ئه‌مریكى داخوازا زمانێ ئیسپانى دكه‌ن، ل فره‌نسا داخوازا فره‌نسیا په‌تى دهێته‌كرن و…، تاكو زاراڤێ (ئاساییشا زمانه‌ڤانى) به‌لاڤبووى، ب رامانا (ئاساییشا بوهایێن جڤاكى و ناسنامه‌یا نه‌ته‌وه‌یى).
• زمان ئه‌وه‌ یێ به‌رهه‌مئینانا زانیارى (الانتاج المعرفی) پێ دهێته‌كرن، نه‌یێ په‌یڤینێ و هژمارا ئاخفتنكه‌رانه‌، و رادده‌یا به‌لاڤبوونا زمانێ ئینگلیزى هه‌مبه‌ر زمانێ ماندرین ل چینێ، كو هژمارا وان ملیاره‌كه‌ سه‌لماندنا ڤێ راستیێ یه‌، پێشكه‌فتنا زمانى گرێداى په‌ره‌سه‌ندنا زانیاری یه‌، دا زمان گه‌شه‌یێ بكه‌ت پێدڤیه‌ د كریارا به‌رهه‌مهێنانا زانیارى دا بهێته‌ بكارئینان.
• له‌ورا زمانێ كوردى پشتى ده‌ه یان سیه سالان نامریت، لێ مه‌ترسیا ب سه‌رداگرتنا پێلا جیهانگێریێ و شرینكرنا زمانێ دینى (ئه‌ره‌بى) هه‌مبه‌ر زمانێ نه‌ته‌وه‌یى، دشێت تا وێ رادده‌یێ لاوازبكه‌ت، كو ڤالنجى ببیت!
• وه‌رگێران یان ڤه‌گۆهاستن ئه‌و كارێ گۆهارتنا ده‌قێ ره‌سه‌نه‌، ژ ژێده‌رى كو ئه‌و زمانه‌ یێ پێهاتیه‌ نڤیسین، بو زمانه‌كێ دى، له‌ورا وه‌رگێران دهێته‌ نیاسین، كو ڤه‌گۆهاستنه‌ بۆ شارستانى، هزر و ره‌وشه‌نبیریێ. له‌ورا گۆتینه‌ زمان وه‌كو ئاڤێ یه‌، پێدڤیه‌ به‌رده‌وام دلڤینێ دا بیت، هه‌كه‌ مه‌ندبوو دێ گه‌نى بیت، رامانا ڤێ ئه‌وه‌ كو زمان بۆنه‌وه‌ره‌ك زیندی یه‌، پێدڤى ب خۆراكدان و چاڤدێریا به‌رده‌وامه‌، ئانكو زمان دبیت و گه‌شه‌ دكه‌ت و دمریت، هه‌روه‌سا چ زمان د پیرۆز نینن، هه‌ر ملله‌ته‌كى هه‌ولدایه‌ زمانێ خوه‌ ب پیرۆز و گرنگ بده‌ت نیاسین، بۆ نموونه‌ جوهى دبێژن عبرى زمانه‌ك پیرۆزه‌، چنكو خودێ راسته‌وخوه‌ پێ دگه‌ل میسایى په‌یڤیه‌، دیسا فه‌له‌ و موسلمان زمانێ خوه‌ ب پیرۆزیا ئه‌سمانى ڤه‌ گرێدایه‌!
• ل وه‌رگێرانێ دیاردبیت كو ئه‌فسانه‌یا زمانێ پیرۆز یان بهێز تنێ چیڤانۆكه‌كه‌، زلهێزان بكارئینایه‌ دا خوه‌ ل سه‌ر خه‌لكه‌كێ دێ بسه‌پینن، هنده‌ك كه‌سان كار بۆ كریه‌ و پتریا جاران ب رێیا هێزێ سه‌پاندیه‌، وه‌كو زمانێ ئینگلیزى و فره‌نسى و رۆسى، هه‌روه‌سا زمانێ ئه‌ره‌بى و تركى!
• د وه‌رگێرانێ بۆ جارا چه‌ندێ بۆ من دیاربوو، كو كوردى زمانه‌ك هه‌ره‌ ب هێز و ڤه‌ژه‌نه‌، سه‌ربارى دو خۆلیسه‌ریا كو تووشبووینێ یا ئێكێ دژایه‌تیه‌كا بێ یه‌مان ژ لایێ داگیركه‌رێن كوردستانێ ڤه‌، و ئه‌ڤه‌ گه‌له‌ك یا ئاسای یه‌، لێ خۆلیسه‌ریا ب دورستى كورد ب خوه‌بوونه‌، و ژ كوردان نه‌جۆتیار و شڤان، به‌لكو ئه‌وێن خوه‌ ب زانا ددانه‌ نیاسین، هه‌ر ژ كه‌ڤن دا زانایێن كورد ب زمانێ داگیركه‌رى نڤیسی یه‌، و هه‌ر به‌هانه‌ك، ده‌ره‌وه‌كه‌ ژ قوبحه‌تێ مه‌زنتره‌، به‌لگه‌ ژى (عه‌لیێ ته‌رماخى، مه‌لایێ باته‌یى، جزیرى، خانی …) به‌رى سه‌دان سالان ب كوردى نڤیسینه‌.
• یا دوویێ: ئه‌و كه‌سێن نڤیساین، لێكۆلین و دووڤچوونه‌كا ل ئاست نه‌كریه‌، هه‌ما خه‌لكى چ گۆتیه‌، پتریا جاران هه‌ر تنێ یا ئه‌وان وه‌رگرتی یا ڤه‌گۆهاستى، بیێ تویژاندن و راستڤه‌كرن، هه‌تاكو ئه‌و ناڤێن خه‌لكێ ل سه‌ر گۆند و باژێرێن وان داناین، ئه‌وان نه‌تنێ ئه‌و ناڤ بكارئیناینه‌، به‌لكو گه‌له‌ك جاران ب شانازى ئه‌و ناڤ ل خوه‌ كرنه‌، وه‌كو (العمادی، عقراوی، بریفكانى، پێداوى، زاخۆلى، وانلى، اورفلی، دیاربكرلى…)، دیسا زمانێ خوه‌ كریه‌ قوربانى زمانه‌ك دى، شه‌ره‌فخانێ بدلیسى (شه‌ره‌فنامه‌) ب فارسى نڤیسیه‌، سه‌ربارى كو میره‌كێ كورده‌، شێخ مه‌عروفێ نوده‌هى پترى چل به‌رهه‌م ب ئه‌ره‌بى و فارسى نڤیسینه‌، ژبلى فه‌رهه‌نگه‌ك بچووك ب كوردى ئه‌ره‌بى، كو ل ده‌ستپێكا وێ گۆتیه‌ (الحمد لله على ما وهب ان هدانا الى لغه‌ العرب) لجهێ بێژیت (الحمد لله على ما وهب ان هدانا الى دین العرب)
• مخابن فه‌له‌یێن كورد هه‌ر ب سریانى نڤیسى و هه‌تا نها ئه‌م دپرسین: د سه‌د سالا ئێكێ ژ زایینێ، ئۆلا عیسایى گه‌هشتیه‌ كوردستانێ، ئه‌رێ كانێ فه‌له‌یێن كورد؟
• نها و ل پشتى بیست و هه‌شت سالان ژ سه‌رهلدانێ، هێش خه‌لكه‌ك هه‌یه‌ ل هه‌رێما كوردستانا ئازاد، پشتى سه‌رهلدانێ بوویه‌، و هه‌مى قۆناخێن خواندنا وى بكوردى بوونه‌، بێ هه‌ست ب كێماسیێ بكه‌ن، دبێژن ئه‌م نه‌شێن ب كورى بنڤیسین، لێ كوردێ په‌نابه‌ر ل وه‌لاته‌ك ئه‌ورۆپى د هه‌فت سالان دا، بزمانێ خه‌لكێ وى وه‌لاتى دخوینیت و دنڤیسیت.
• ئه‌ڤه‌ ده‌ستهه‌لاتا كوردى بتایبه‌ت، ئه‌و كه‌سێن خوه‌ ب خودانێن په‌روه‌رده‌یێ و ئه‌كادیمیا زانستى یا كوردى.. دده‌نه‌نیاسین، دئێخیته‌ هه‌مبه‌ر لێپرسینێ، ئه‌رێ بوچى د حه‌فت سالان دا په‌نابه‌رێ كورد ب زمانێ هه‌ر وه‌لاته‌كێ لێ دژیت، دشێت بخوینیت و بنڤیسیت، لێ د ماوه‌یێ چار جاران حه‌فت سالان ل كوردستانێ و خواندن ب زمانێ دایكێ و نه‌شێت، ب كوردى بخوینیت و بنڤیسیت؟ ئه‌رێ بۆچى ڤه‌كولینێن ده‌رچوونا زانكۆیێ، ماسته‌رنامه‌، دكتۆرانامه‌… نه‌ ب كوردینه‌!؟
• ئه‌ڤ ئاریشه‌ بدیتنا من گرێداى په‌روه‌رده‌ (حوكمه‌ت) و زهنیه‌تا مه‌ یا جڤاكی یه‌ (ئۆل و عه‌شیره‌ت) رۆله‌كێ سه‌ره‌كیێ نه‌رێ تێدایه‌، ئاریشه‌یا مه‌ كوردان د هندێ دایه‌، كو د هه‌ر واره‌كى دا كوردان ب زمانێ بیانى بتایبه‌ت داگیركه‌ران نڤیسیه‌ و داهێنان تێداكریه‌، ئانكو خزمه‌تا زمانێن بیانى ل سه‌ر حسابا زمانێ كوردى كریه‌.
• هه‌ر به‌رهه‌مه‌ك د هه‌ر واره‌كى دا هندى گرێداى كوردان بیت، لێ بزمانێ بیانى بیت، ئه‌و بو وى زمانى دهێته‌ هژمارتن، ب هیچ ره‌نگه‌كى یه‌شار كه‌مال، سه‌لیم به‌ره‌كات، معروف ره‌سافى…، به‌رهه‌مێ وان بو په‌رتووكخانه‌یا كوردى ناهێته‌ هژمارتن، هه‌ر وه‌كو ئه‌و زاناین ژ ملله‌تێن جودا و بزمانێ عه‌ره‌بى نڤیسین، ب ئه‌ره‌ب دهێنه‌ هژمارتن، وه‌كو (ئیبن سینا)!
• ئه‌گه‌ر به‌هانه‌ ناڤه‌رۆك ب كوردیه‌، رۆژهه‌لاتناس و مزگینداران پتر و چێتر ل دۆر كوردان نڤیسییه‌!
• ل ڤى سه‌رده‌مى كو هه‌ولا وه‌رگێرانا هنده‌ك به‌رهه‌مان دهێته‌كرن، وه‌رگێر تووشى چه‌ندین ئاسته‌نگان دبن، ژ وان نه‌بوونا فه‌رهه‌نگه‌كا (كوردى ـ كوردى) كو هه‌مى زاراڤان بخۆڤه‌ بگریت، یان هه‌بوونا سه‌نته‌ره‌كى كو كه‌سانێن شاره‌زایى زمانى تێدابن، دا وه‌رگێر په‌نایێ بو ببه‌ت، هه‌روه‌سا پێداچوونا بابه‌تێن وه‌رگێراى ژ لایێ زمانه‌ڤانى ڤه‌ بكه‌ن.
• ژ لایێ زمانى ب دیتنا باشترین رێك بو پێشكه‌فتن و گه‌شه‌كرنا زمانى وه‌رگێرانه‌، چنكو هه‌ڤبه‌رى په‌یڤ و زاراڤێن نوى دبین، ل وى ده‌مى نه‌چاردبێن د زمانێ خوه‌ دا لێگه‌ڕیانێ ل په‌یڤان بكه‌ین یان هزر د په‌یڤه‌كا به‌رامبه‌ر و جهگر دا بكه‌ین، هۆسا و ب هه‌مان ئه‌گه‌ر و رێك زمانێن جودا گه‌شه‌كریه‌، هه‌ر بو نموونه‌، چاوا ئیسلام ب ئه‌ره‌بی بوو، وه‌سا فه‌له‌یینى ب لاتینى بوو، ل شوونا خه‌لیفه‌یه‌كێ گه‌نده‌ل و سولتانه‌كێ سته‌مكار، پاپایه‌كێ خوه‌ ب نوونه‌ر و سیبه‌را خودێ دایه‌ نیاسین، له‌ورا چاوا ملله‌تێن موسلمانێن نه‌ئه‌رب، پێدڤیبوو ملله‌تێن جودایێن فه‌له‌، دینێ خوه‌ ب لاتینى برێڤه‌بربا، سه‌ربارى كو تێنه‌دگه‌هشتن. و ل ده‌مێ (جون ویكلیف 1328 ـ 1384) پرتووكا پیرۆز ژ لاتینى وه‌رگێرایه‌ زمانێ ئینگلیزى، و ئه‌و ژ مه‌زنه‌ زه‌لامێن چاگسازیا پرۆتستانى یه‌، دیسا راوێژكارێ شاهێ ئینكلته‌ره‌ بوو، ژبه‌ر وه‌رگێران و شرۆڤه‌كرنا وى بۆ ئینجیلێ بزمانێ ئینگلیزى، دێر دژى وى راوه‌ستیا و په‌رتووكا وى ژ به‌لاڤكرنێ قه‌ده‌غه‌كر، پشتى مرنا وى ب هه‌رته‌قه‌یێ هاته‌ تاوانباركرن، نه‌تنێ پرتووكێن وى سۆتن، به‌لكو ب فه‌رمانا پاپاى هه‌ستیێن وى ژ گۆڕى ده‌رئێخستنى و سۆتن، هه‌روه‌سا (ولیام تیندال 1494 ـ 153ز) ئینجیل ژ زمانێ گریكى و عیبرى ڤه‌گۆهاسته‌ ئینگلیزیێ، هاته‌ گرتن و بۆ پترى ساله‌كێ ل كه‌لا فیلفۆرد ل ده‌رڤه‌ى برۆكسل هاته‌ زیندانكرن، پاشى ب تاوانا هه‌رته‌قێ و خیانه‌تێ دا ددویڤدا بهێته‌ سێداره‌دان و ل سه‌ر داره‌كى بهێته‌ سۆتن.
• ل ڤێره‌ دا هه‌ڤبه‌ركرنه‌كێ د ناڤبه‌را كریارا وه‌رگێرانێ د ناڤبه‌را ئینگلیزى و كوردیێ دا بكه‌ین!؟

محسن عه‌بدولره‌حمان

هه‌كه‌ هه‌موو سالۆخه‌ت روویێ كرێت بیت، لێ هه‌ر هونه‌ر دمینیت روویێ گه‌شێ جڤاكى، به‌رده‌وام ستراندن سروودا گیانیا مرۆڤێ و مۆزیك و داوه‌ت ئایییرده‌یێن نڤێژا وى بوویه‌، ستران ژى گه‌له‌كا ده‌نگێ مرۆڤێ كورده‌ یێ مرن ره‌تدكرى، ئه‌و ده‌نگ، مۆزیك، داوه‌ت.. هه‌بوون و ناسنامه‌ یه‌، ئه‌و مه‌ دكه‌ته‌ هه‌ڤپشكێ یێ دى د هه‌بوونێ دا.

خواندنگه‌ه كانگه‌ها شیان و به‌هره‌یێن مرۆڤانه‌، ژبۆ ڤه‌دیتنا شیان و به‌هره‌یێن جودا ژ زانست و هونه‌رێن زارڤه‌كرن، مۆزیك، نێگاركێشى، وه‌رزش، ئه‌ده‌بیات، ده‌نگ…،
ئه‌ڤ به‌هره‌ و شیانێن دپه‌چنى، نخاڤتى هه‌تاكو د ڤه‌شارتى د ناخ و هزر و گیانێ بێگونه‌هێ زارۆیان دا، پێدڤى ب هلڤرینێ نه‌ داكو بده‌ركه‌ڤن هه‌بوونێ و ل مه‌یدانا ژیانێ گه‌شه‌ بكه‌ن و كارتێكرن هه‌بیت، پێدڤى ب ده‌رگه‌هه‌كێ یان رێیه‌كێ هه‌یه‌، ئه‌و ده‌رگه‌ه ب ساناهى ب رێیا مامۆستایێ تایبه‌تمه‌ند و پتریا جاران شاره‌زا و دلسۆز بۆ كارێ خوه‌ دهێنه‌ ڤه‌دیتن، لێ ئه‌و به‌هره‌ و شیان پێدڤى ب ئاشكراكرن و پشته‌ڤانیكرنێ یه‌، دا د رێره‌وا خوه‌ یا راست و دروست را ده‌ربازبیت. خواندنگه‌ه ئه‌و گانگه‌ها شیانێن خاڤ و ڤه‌شارتیێن زارۆیان تێدا كۆمدبن، هه‌كه‌ ب شێوه‌یه‌كێ دروست و زانستیانه‌ بهێته‌ وه‌به‌رهێنان، دشیاندایه‌ ببیته‌ كارگه‌ها به‌رهه‌مهێنه‌ر و ڤان شیان و به‌هره‌یێن جودا رێكبێخیت، خوه‌راكبده‌ت و به‌ر ب ئارمانجێ ئاراسته‌ بكه‌ت، ئه‌ڤه‌ د جڤاكێن دروست دا ب ئاسایى و ساناهى روودده‌ت، له‌ورا به‌هریا زارۆیى هه‌ر ژ قووناخا باخچه‌یى و سه‌ره‌تایێ دهێته‌ ده‌ستنیشانكرن و دبیته‌ پێنگاڤه‌كا سه‌ره‌كى د ده‌ستنیشانكرنا پاشه‌رۆژا زارۆى دا، لێ د جڤاكێن پاشڤه‌ماى دا هه‌مان مرۆڤ و به‌هره‌ ب هه‌مان هژمار و قه‌باره‌ هه‌نه‌، لێ مخابن به‌ره‌للایى و گه‌نده‌لیا د كه‌رتێ په‌روه‌رده‌یێ دا و هه‌ر ژ وه‌زاره‌ت، خواندنا بلند، رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌رده‌یا ده‌ڤه‌ر و ناڤچه‌یان هه‌تا شۆر دبیت رێڤه‌به‌ریا خواندنگه‌هان؛ گه‌هێن وێ مسمتكرینه‌، بووینه‌ ئه‌گه‌ر كو پرۆسه‌ نیمچه‌ ڤالنجى بیت و رێیێن فێركرنا هه‌ڤچه‌رخ وه‌كو سه‌د سالا بۆرى پتر ژبه‌ركرن، ئانكو ته‌لقین بیت، هه‌تاكو تایبه‌تمه‌ندى هاتیه‌ پشتگوهخستن و وانه‌یێ و مامۆستایێ وه‌رزش، سروود و هونه‌رێ بۆ مامۆستایێ رابۆراندنێ و وانه‌یا وى بوویه‌ وانه‌یا یه‌ده‌ك، ب تایبه‌ت ده‌مێ سالا خواندنێ به‌ر ب داویێ ڤه‌ دچیت، دبینن ل پتریا خواندنگه‌هان و ب تایبه‌ت وانه‌یێن بیركارى و زانستى و ئینگلیزى ڤان وانه‌یان ژ مامۆستایێ وه‌ردگرن. دبینین وانه‌یێن سه‌ره‌كیێن دشێن به‌هره‌یان ئاشكرا بكه‌ن و ده‌ربڕینێ ژ حه‌ز و شیان و ئاره‌زۆیێن زارۆى دكه‌ن، ژ نه‌زانین و كێم شاره‌زایى و ره‌وشه‌نبیریا مامۆستاى و لاوازه‌ رێڤه‌به‌ریێ ب ساناهى دبنه‌ وانه‌یێن لاوه‌كى و یه‌ده‌ك بۆ وانه‌یێن سه‌ره‌كى (وه‌كو رێڤه‌ریێن خواندنگه‌هان ناڤ دكه‌ن)، ل هنده‌ك خواندنگه‌هان مامۆستایێن وه‌رزش و هونه‌رى یێن تایبه‌تمه‌ند هه‌ر نین، و هه‌كه‌ هه‌بن پێداویستیێن فه‌ر ل به‌رده‌ست نینن، وه‌كو ژۆرا نیگاركێشیێ و هۆلا زارڤه‌كرنێ… لێ به‌لایا مه‌زنتر ئه‌وه‌ كو هنده‌ك مامۆستایان ب خوه‌ باوه‌رى ب گرنگى و كارتێكرن و پێدڤیاتیا هونه‌رى بۆ ژیانێ نینه‌، و ب وانه‌یێن رابۆراندنێ دهژمێرن، نه‌مازه‌ مامۆستایێن نیمچه‌ ئۆلدار ئه‌وێن هۆنه‌رى ب گونه‌ه و په‌یكه‌ران ب بت ئانكو سه‌نه‌م دنیاسن و…، ئه‌ڤ جۆرێ مامۆستایان ب واسته‌كارى چووینه‌ په‌یمانگه‌ها هونه‌رێن جوان، یان رێڤه‌به‌ریا خواندنگه‌هێ وانه‌یا وه‌رزش و هونه‌رى دده‌ته‌ مامۆستایێن ته‌مبه‌ل و خه‌مسار و نه‌پێگیر، یان تنێ بۆ تمامكرنا نیسابا قانوونى بۆ هژمارا وانه‌یێن پێدڤى مامۆستا وه‌ربگریت، رۆژانه‌ تشتێن نوو ل جیهانا هونه‌ران په‌یدادبن، له‌ورا مامۆستایێ به‌رده‌وام دویڤچوونا پێشكه‌ڤتنا ڤان هونه‌ران ناكه‌ت و ب سالان ئێك په‌رتووك نه‌خوینیت، دا ئاستێ زانین و زانیاریێن خوه‌یێ پێشبێخن، ئه‌رێ دێ چ ده‌ته‌ خویندكارى. كوردان د كه‌ڤندا گۆتیه‌ (سه‌قا ل دووڤ حه‌قا)، هۆسا د پرۆسه‌یا په‌روه‌رده‌یێ دا ب رێیا ئه‌زموونێن گشتى ل شه‌شێ سه‌ره‌تایى و سێیێ ناڤنجى و شه‌شێ ئاماده‌یێ، ئاستێ گه‌هاندنا زانست و زانینێ ژ لایێ مامۆستایانڤه‌ و وه‌رگرتنا وان ژ لایێ خویندكارانڤه‌ دیاردبوو، شیانێن مامۆستایێن سه‌رپشك و سه‌ركه‌فتى به‌رچاڤ دبوون و دهاتنه‌ خه‌لاتكرن، هه‌روه‌سا ئه‌زمۆنێن گشتى ڤاڤارتن و بێژینككرنا خویندكاران بوو، لێ نها تنێ ده‌ربازكرنه‌، ئانكو چه‌ندى نه‌ چوونه‌تى یا گرنگه‌، ئه‌ڤه‌ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ ده‌رچوونا له‌شكره‌كێ نیمچه‌ نه‌خوانده‌ڤانێن هه‌لگرێن باوه‌رنامه‌یان! هۆسا ژ ئه‌نجامێ رێڤه‌به‌ریا په‌روه‌رده‌یێ و خواندنگه‌هان یێن نه‌ ل ئاست پێشكه‌فتن و پێشداچوونێن سه‌رده‌م؛ و گرێداى رۆتینێ كوژه‌كێن ئه‌ڤان گانگه‌هان ل جهێ بكه‌نه‌ كارگه‌ها چێكرنا به‌ره‌بابه‌كێ بلیمه‌تێ به‌هره‌مه‌ند و داهێنه‌ر داببنه‌ ئاڤاكه‌رێن جڤاكه‌ك پێشكه‌فتى، مخابن بووینه‌ گۆرستان بۆ شیان و به‌رهره‌یان.

محسن عه‌بولره‌حمان
هه‌ر شه‌ره‌كى ب شێوه‌یه‌كى ده‌رئه‌نجام و ده‌رهاڤێژ ته‌یێن خوه‌ هه‌نه‌، له‌ورا ل رۆژا 20 ئوكتۆبه‌رێ هژماره‌كا گه‌نجێن كوردپه‌روه‌رێن دهۆكێ ل پاركا ئازادى كۆمبوون، و كۆما فشار (بایكۆت) راگه‌هاندن، كو ئارمانجا وان دابڕانا كه‌لوپه‌ل و به‌رهه‌مێن تركی یه‌، وه‌كو سزادان ل سه‌ر دوژمنكارانه‌ هێرشا وان بۆ سه‌ر رۆژئاڤایێ كوردستانێ، ئه‌وێن شیان د ماوه‌یێ حه‌فتیه‌كێ دا كارتێكرنه‌كا هه‌ره‌ مه‌زن ل جادا كوردى بكه‌ن، كو كورد ل دۆر بابه‌ته‌كێ هه‌ره‌ هه‌ستدار هشیاركرن، كو خه‌لكى ب كریار پێشوازى و پشته‌ڤانیه‌كا هه‌ره‌باش ل ڤێ پێنگاڤێ كر، ئه‌وژى دابڕانا ئابووری یه‌.
ل ڤێره‌ ب ده‌لیڤه‌ دبینم، سێ نموونه‌یێن زیندى ل بیربئینم:
1ـ ل رۆژا 16 دیسه‌مبه‌را 1773 د بزاڤا نه‌رازیبوونا ئازادیخوازێن خه‌لكێ بۆستن ل ئه‌مریكا، كو وى ده‌مى میتینگه‌هه‌كا ئینگلیزى بوو، ده‌مێ وه‌كو نه‌رازیبوون ل سه‌ر باجێن هاتینه‌ سه‌پاندن، هێرشكرنه‌ سێ گه‌میێن ئینگلیزى كو ب تۆڤ چایێ دباركریبوون؛ و هه‌موو بارێ وان هاڤێته‌ د ده‌ریایى دا، ئه‌ڤ كریاره‌ د مێژوویێ دا ب (ئاهه‌نگا چایا بۆستن) هاته‌ نیاسین، ئه‌وا چریسكا شۆره‌شا سه‌رخوه‌بوونا ئه‌مریكا هه‌لكرى.
2ـ ل سالا 1920 مه‌هاتما گاندى رسته‌یا خوه‌ یا ناڤدار گۆت: (ته‌شى یا خوه‌ هه‌لگره‌ و ل په‌ى من وه‌ره‌). ئه‌وژى چنكو گاندى تێبینیكر كو بریتانیا په‌مپى ب ئه‌رزانى ژ هندیان دگڕیت، دا پاشى وه‌كو جلك و په‌رۆك ب گرانى بفرۆشیتێ، له‌ورا بڕیاردا دابڕانا جلكێن بریتانى بكه‌ت، و ده‌مێ بده‌هان هزاران هندییان دایه‌ دویڤ، زیانێن مه‌زن ب بریتانیا ئێخستن، و گاندى چه‌ند هه‌یڤه‌كا ما د زیندانێ ڤه‌.
دیسان ل سالا 1931ێ گاندى رێبه‌ریا شوره‌شه‌كێ كر، كو بریتانیا سه‌رسۆرمانكر! ئه‌وژى بریتانیا خوێ ده‌ردئێخست و ب گرانى دفرۆشته‌ خه‌لكى، گاندى بڕیاردا بچیته‌ ده‌ریایى و ئه‌و ب خوه‌ خوێ بده‌رینیت، هۆسا ب سه‌ركێشیا ده‌هان هزاران هندیان رێپیڤانا 300 كیلۆمه‌ترى د ماوه‌یێ 24 رۆژان دا به‌ر ب ده‌ریایى بڕى، دا ئه‌ڤ دابڕانه‌ ببیته‌ ئه‌نجامێ واژووكرنا (رێككه‌فتنا دلهى).
هه‌روه‌سا دابڕان گه‌هشته‌ كوپیتكێ ده‌مێ ب ملیۆنان هندیان دگه‌ل گاندى دابڕانا هه‌موو كه‌لوپه‌لێن بریتانى كرى، زیانێن ئابوورى هند د مه‌زن و كاریگه‌ربوون، كو بریتانیا نه‌چاركر ل سالا 1947 خوه‌ ڤه‌كێشیت و دانپێدانێ ب سه‌رخوه‌بوونا هندستانێ بكه‌ت.
3ـ دوور ژ شه‌ر و سیاسه‌تێ؛ به‌رى چه‌ند ساله‌كا ژ نشكانڤه‌ بهایێ هێكان ل وه‌لاتێ ئه‌رژه‌نتینێ گرانبوو، لێ خه‌لكى ب ته‌بایى دابڕان ژ كڕینا هێكان كر، له‌ورا پشتى دو حه‌فتیان زیانێن مه‌زن ب كۆمپانیان كه‌فتین، ژ بڕیارا خوه‌ لێڤه‌بوون، لێ هه‌ر خه‌لك ل سه‌ر دابڕانێ به‌رده‌وامبوون، تاكو مه‌زنه‌ بازرگان كۆمبووین و ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمى د ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ دا داخوازا لێبۆرنێ ژ ملله‌تێ ئه‌رژه‌نتینێ كرى.
دا ڤان كه‌س و ملله‌تان ژ كێشوه‌ر و جڤاك و ده‌مێن جودا بۆ خوه‌ بكه‌ینه‌ نموونه‌، و درووشمى كۆما دابڕان (هه‌ر دیناره‌كا دده‌یه‌ ب به‌رهه‌مێ تركى، دبیته‌ فیشه‌كه‌ك بۆ جانگۆریكرنا هه‌ڤنیشتمانیه‌كێ ته‌).
ب دابڕانێ ئه‌م كورد دشێین گه‌له‌ك تشتان بكه‌ین و ترازیا هێزێ د به‌رژه‌وه‌ندیا دۆزا خوه‌دا ئالیسه‌نگ بكه‌ین، گه‌ر ب زانابوون و هشیارى كاربكه‌ین، ئه‌وژى ل سه‌ر دابڕانا ئابوورى به‌رده‌وامبین ب دابڕانا ره‌وشه‌نبیرى، جڤاكى، گه‌شتیارى، نۆشدارى…نه‌تنێ ل گه‌ل داگیركه‌رێ ترك، به‌لكو ل گه‌ل هه‌موو داگیركه‌ران، و ب دابڕانا دراما و گوهۆرینا ناڤێن تركى ب ناڤێن كوردى و ژ په‌یڤا (بایكۆت) یا ئینگلیزى ده‌ستپێبكه‌ین، كو ل شوونا بایكۆتا ئینگلیزى، مه‌ په‌یڤا دابڕان یا كوردى هه‌یه‌، دیسا (ماركێت) بكه‌ینه‌ فرۆشگه‌ه، هه‌روه‌سا ناڤێن عه‌ره‌بى وه‌كو (شهید) بكه‌ینه‌ جانگۆرى و (له‌ففه‌) بكه‌ینه‌ ساندویچ یا جیهانى…، چنكو زمان شاستوونا هه‌بوونا ملله‌تی یه‌.