ده‌روونناسێ ب ناڤوده‌نگ ئه‌لفرێد ئه‌دلێر ( 1879-1937 ) د ناڤه‌رۆكا تیۆرییا خوه‌ یا به‌رنیاس دا ئاماژه‌ی ب تێگه‌هه‌كێ دده‌تن كه‌ ئه‌و ژی ” هه‌ستكرن ب كێماسی ” یه‌. ئه‌دلێری باوه‌ریا ب هندێ هه‌ی كو هه‌ستكرن ب كێم و كاسیێ ئێكه‌ ژ پالده‌رێن مرۆڤی بۆ هه‌ر ڕه‌فتار و كریاره‌كێ و ئه‌و بۆ سه‌لماندنا بیروباوه‌را خوه‌ ئه‌نجاما ڤه‌كۆلینا خوه‌ بۆ چه‌نده‌ها كه‌ساتیا دكه‌ته‌ به‌لگه‌ و نیشاندده‌تن كو هێز و ووزه‌یا هه‌ستكرن ب كێماسیێ د ڤان كه‌سان دا ئێكه‌ ژ وان بناسێن وان هان دده‌تن بۆ گه‌هشتن ب وان كێماسیان و تێر و ته‌ژی كرنا وێ بۆشاهیێ.
دیاره‌ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ تیۆریێ ب سه‌ر گه‌نده‌لكاران دا جێبه‌جێبكه‌ین دێ كۆژیه‌ك ڕۆهن ژ كه‌ساتیا وان ل به‌ر مه‌ ڕۆهن بیتن. ئه‌ڤه‌ ئانكو گه‌نده‌لكار ب هه‌ر شێوازه‌كێ ڕێ تێبچیتن بزاڤێ دكه‌تن بگه‌هیته‌ هژماره‌كا ده‌ستكه‌فتێن بووژه‌نی ( مادی ) و ئابووری و یان جڤاكی و سیاسی و بۆ ڤێ چه‌ندێ پیڤه‌رێن ئاسایی و دروست و یاسایی بۆ وی بۆ گه‌هشتن ب ڤان ئارمانجێن، كو گه‌له‌ك نه‌ د شیانا وی دانه‌ و نه‌ژی ئه‌و هه‌ژی وان ده‌ستكه‌فتانه‌، هیچ ڕامانه‌ك و واتایه‌كێ نانده‌ن و نینن. ڕاسته‌ و دبیتن هنده‌ك كه‌س ل ڤێرێ ڕه‌خنه‌یه‌كێ ئاراسته‌ی ڤی بابه‌تی بكه‌ن، ئه‌و ژی ئه‌وه‌ كو ده‌یناندنا ئارمانجان بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ پالده‌ره‌كێ مه‌زنه‌ بۆ گه‌هشتن ب ویست و داخوازییان و پێشكه‌فتنێ. و ئه‌م ژی دێ ده‌نگێ خوه‌ ئێخینه‌ پال ده‌نگێ ڕه‌خنه‌گران و ڕه‌خنه‌یا وان ب سینگه‌كێ فراوان وه‌رگرین، لێ دگه‌ل هندێ ئه‌م بیرا وان دهینین هه‌كه‌ر ده‌یناندنا ئارمانجان د ژیانێدا گرنگیا خوه‌ هه‌بیتن بۆ هه‌ر كه‌سه‌كی و بۆ هه‌ر ده‌ستكه‌فته‌كێ، چ مه‌زن و چ بچووك، لێ هه‌مدیسا گه‌نده‌لكار بیرا خوه‌ نائینیتن ئان ژی ژدل و گیان خوه‌ ل گێلی دده‌تن كو هه‌كه‌ر ئه‌و د هنده‌ك تشتان دا سه‌ركه‌فتی نه‌بوویه‌ و ژبه‌ر هه‌ر ئه‌گه‌ره‌كێ، چ سیاسی بیتن یات ئه‌گه‌رێن تایبه‌ت، و ده‌لیڤه‌ بۆ گه‌هشتن بۆ هژماره‌كا پێدڤیاتی و ئارمانج یان هزر و بیر و باوه‌رێن خوه‌ نه‌بوویه‌ لێ ژ ئالیه‌ك دنڤه‌ هه‌ر وی گه‌نده‌لكاری چه‌نده‌ها ده‌ستكه‌فتێن دیترێن هه‌بووین و هه‌ین، كو گه‌له‌ك ژ خه‌لكێ ئاسایی و یێن وه‌كی وی مرۆڤ ئه‌و ده‌رفه‌ت نه‌بوویه‌ بگه‌هیته‌ وان، ئه‌ڤه‌ ئانكو هه‌كه‌ر گه‌نده‌لكار ژ وی لایه‌نێ ئه‌و هزركه‌تن بۆ وی كێماسیه‌ و نه‌شیایه‌ ده‌ستكه‌فته‌ك هه‌بیتن، لێ ژ لایه‌نه‌ك دیتر ئه‌وی گه‌له‌ك ده‌ستكه‌فتێن دیتر هه‌بووینه‌، و بزاڤا وی بۆ هندێ كو هه‌موو لایه‌ن و پێداویستیێن خوه‌ بێی كێم و كاسی تیرَ و دابین بكه‌تن، ب خوه‌ وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاسێ ده‌ڤه‌رێ و هه‌لگرێ ئالایێ سكۆلاریزمێ ( علمانیه‌تێ) ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ” عه‌لی وه‌ردی “( 1913-1995) ئاماژه‌ی پێدده‌تن خاله‌ك نه‌رێنی ژ كه‌ساتیا ڤی گه‌نده‌لكارییه‌ و هێما و نیشانه‌كه‌ ژ نه‌ساخی و تێكچوونا سایكۆلۆژیا وی كه‌سی، چنكو ئه‌و كه‌سێ ل دووڤ هندێ بیتن هه‌موو كێماسیێن خوه‌ چاره‌سه‌ر بكه‌تن بلا د كه‌ساتیا خوه‌ دا گۆمانێ بكه‌تن و بزانیتن ئه‌ڤ خواست و داخوازیه‌ نیشانه‌كه‌ ژ نه‌ساخیا ده‌روونی ل نك گه‌نده‌لكاران و وان كه‌سێن هزر دكه‌ن، ڤیابا ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیتن هه‌می ڤان كێم و كاسی و نه‌بوننان ته‌ژی و دابین بكه‌تن دا بڤی ڕه‌نگی بگه‌هنه‌ ته‌واوه‌تیێ و ( كه‌مالێ )، چنكو هزركرن بڤی ڕه‌نگی خه‌له‌تیه‌ك مه‌زنه‌. خه‌له‌تیه‌ك مه‌زن ژبه‌ر هندێ ژ لایه‌كیڤه‌ گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان به‌رهه‌مێ ماندیبوونا وان نینه‌ و ئه‌و ب هزاران ڕێكێن نه‌دروست وان بده‌ستخۆڤه‌ دهینن و ژلایه‌ك دیترڤه‌ گه‌له‌ك ژ وان ده‌ستكه‌فتان مافێ خه‌لكێ دیتر ژی یا تێدا هه‌ی یان ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ ئه‌و ژی تێدا پشكدارن. ژ لایه‌ك دیتر ڤه‌ هندی بڤی ڕه‌نگێ نه‌ئاسایی گه‌نده‌لكار بزاڤا بده‌ستڤه‌ئینان و گه‌هشتن ب ( كه‌مالێ ) بكه‌تن ژێ دویردكه‌ڤیتن و ئه‌نجام ژی ئه‌وه‌ وه‌كی مه‌زن ژێ دبێژن:” ئه‌وا ب. .. هاتی دێ ب. .. چیتن”. ئه‌و كه‌سێن بڤی ڕه‌نگی ل دووڤ ( كه‌مالێ ) دگه‌ڕهن بدیتنا “وه‌ردی ” نه‌ساخێن ده‌روونی و سایكۆلۆژیكن و پێدڤی ب چاره‌سه‌ركرنێنه‌. چنكو سروشت ( كه‌مالێ ) په‌سند ناكه‌تن و نه‌ته‌واوه‌تی پشكه‌كه‌ ژ سروشتێ ئاسایی و بنه‌ما و پره‌نسیپێن ڤێ جیهانێ، كو ئه‌و ب خوه‌ ده‌لیڤه‌ و بناسێ سه‌ره‌كیێ بزاڤێ و كاری و ژیارێ و بڕێڤه‌چۆنا عه‌جه‌لۆكا ژیانێ و شارستانیه‌تێ و مرۆڤایه‌تیێیه‌.
به‌رۆڤاژی ئه‌ڤرۆكه‌ و كاودانێ ناله‌بارێ ئابووریێ هه‌رێما كوردستانێ و ب ئه‌گه‌رێن وه‌كی قه‌یرانا داراییا جیهانی و ده‌ڤه‌رێ و هاتنه‌خوارێ یا بۆهایێ په‌ترۆلێ و ئابلوَقه‌یا ئابووریا حكومه‌تا ناوه‌ندی و جه‌نگێ تیرۆریستێن داعشێ و. .. هتد، پێدا ده‌رباز دبیتن باشترین ده‌لیڤه‌یه‌ كو گه‌نده‌لكار دلسافی و دلساخیا خوه‌ نیشانی خه‌لكی بده‌ن و ب ڕه‌نگ و ڕێكێن جودا، ڤه‌شارتی یان ئاشكرا، ئه‌و چه‌ندا ب گه‌نده‌لی و ل سه‌ر پشتا هه‌ڤنیشتمانیێن كوردستانێ بده‌ستخۆڤه‌ ئیناندین بینن و جاره‌ك دیتر ل خۆدانێن وان یێن ڕه‌سه‌ن بزڤڕینن. و ئه‌ڤه‌ چ ژ ( خزینا ) وان كێم ناكه‌تن به‌لكو دێ باره‌كێ گران ژ سه‌ر ملێن خه‌لكێ ڤه‌كه‌تن و نه‌خاسمه‌ د ڤێ ته‌نگاڤیێ دا ب هزاران ئاریشه‌ و ئاسته‌نگ و دلگرانی یێن د ناڤا خێزانا كورده‌واریدا په‌یدا بووین، هه‌كه‌ر وه‌كی ژه‌هرا كه‌سه‌كێ خواری و پێدڤییه‌ بهه‌لاڤێژیتن و ئه‌ڤ هه‌لاڤێتنه‌، هه‌كه‌ر، رووی بده‌تن ئێكه‌م قۆربانیێن وێ خۆدێ گه‌نده‌لكاره‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ر پراگماتیزم د زانستێن فه‌لسه‌فه‌ و پاشی سایكۆلۆژی دا ڕامانا ڕه‌سه‌ناتیا كاری و ره‌فتاره‌كێ هه‌بیتن، د زمانێ سیاسه‌تێدا پترتر زاراڤه‌ و ئایدیۆمه‌ك ل دوور كه‌تواریبوون و هه‌لپه‌ره‌ستیێ دزڤڕیتن. ئاشكرایه‌ وه‌ك بنیات ئه‌ڤ ڕێبازه‌ ل وه‌لاتێ ئه‌مریكایێ سه‌رێ هه‌لدای و به‌رهه‌مێ هزری و مێنتالیته‌یا چه‌ندین نڤش و سه‌دان هزار كۆچبه‌رێن ڤی وه‌لاتیه‌ كو پشتی ماندیبوونه‌كا مه‌زن و ژ كار و بزاڤ و خۆها ناڤ چاڤێن خه‌لكێ وێ و ب ده‌ست و باسك و مێشكێ خوه‌ شیایین ب سه‌ر ڤی كیشوه‌رێ نوی دا زال ببن و بۆ ژیارا خوه‌ و دگه‌ل سروشتێ وێ بكه‌ڤنه‌ ململانێ و ده‌سته‌ویه‌خه‌ ببن تاكو پاریه‌كێ نانی بده‌سخۆڤه‌ بینن. بوورینا نێزیكی پتر ژ دوو سه‌د، سێسه‌د سالان ده‌لیڤه‌یه‌ك ره‌خساند دا ژناڤ مێشك و هزرا تاكێ ئه‌مریكی بنیاتێ فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیزمێ په‌یدا ببیتن. ئه‌وان ئه‌ڤ رێبازه‌ د هه‌موو بوارێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی سیاسه‌تێدا جێبه‌جێ كرن. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ كیشوه‌رێ نوو ب خێرا وێ یا بوویه‌ ئێك ژ جه‌مسه‌رێن بهێزێن ئابووری و له‌شكه‌ری و زانستی ل جیهانێ، چنكو ب باوه‌را سیاسه‌تڤانێ پراگماتیك پێدڤیه‌ ل دووڤ رۆژێ و گاڤێ دا پێنگاڤێن سیاسی بهێنه‌ هاڤێتن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ د سه‌ر بیروباوه‌رێن مرۆڤی دایه‌. ئانكو دبیتن بۆ گه‌هشتن ب مژار و مه‌به‌ستێن سیاسی مرۆڤ هنده‌ك یێ نه‌رم و ڤه‌كری بیتن و تشتی ب هشكی وه‌رنه‌گریتن و بزه‌حمه‌ت نه‌ئێخیتن دا بشێتن د كارێ خوه‌ دا یێ سه‌ركه‌فتی بیتن.
ئه‌م هه‌تا نۆكه‌ ژی گازنده‌یا ژ سه‌ركرده‌یێن مه‌زنێن كوردێن به‌رێ دكه‌ین كا بۆ چی د سیاسه‌تا خوه‌ دا پراگماتی نه‌بووینه‌ و نه‌شیایه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وێ خوه‌ هنده‌ك نه‌رماتیێ بكه‌ن و بۆ هندێ وێ بگه‌هیننه‌ كه‌نارێن ئارامیێ و به‌خته‌وه‌ریێ هنده‌ك لایه‌نێ نه‌ته‌وه‌یی و به‌رژه‌وندیێن دگاڤێدا ژی ب هه‌ند وه‌ربگرن؟
ئه‌ڤرۆكه‌ و ئه‌زموونا دیرۆكییا نه‌ته‌وه‌ییا كوردی ئه‌م یێن گه‌هاندینه‌ ئاسته‌كێ مێنتالی كو ئه‌م ژی وه‌ك گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌یێن دیتر پراگماتیك بین و بۆ مه‌به‌ستێ گه‌هشتن ب ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یی و پاراستنا خوه‌، و دگه‌ل هندێ كو گه‌له‌ك بهایێن جڤاكی و مرۆڤایه‌تی و كه‌لتووری بپارێزین، تا ڕاده‌یه‌كێ ژی هه‌لپه‌ره‌ست و به‌رژه‌وه‌ندیخواز و پراگماتیك بین. ئه‌م د ڤێ چه‌ندێ دا دێ گه‌له‌ك ژ خه‌لكه‌كێ ، كو بناڤێ ئایین و مه‌زهه‌ب و ناڤ و نیشانێن بریقه‌دار و بۆ گه‌هشتن ب ده‌ستهه‌ڵاتێ ژ دڕنده‌ترین تاوانێن دژی مرۆڤایه‌تیێ ژی خوه‌ ناده‌نه‌ پاش، باشتر و مرۆڤدۆستتر بین و ئه‌زموونا دوور و درێژا دیرۆكا كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا تێدا، تنێ دمینیتن كو سیاسه‌تا مه‌ بڤی ره‌نگێ نوكه‌ یێ دیپلۆماتیك، تا ڕاده‌یه‌كێ پترتر ئاراسته‌یه‌كا پراگماتیكی ب خوه‌ڤه‌ بگریتن. بگوتنه‌ك دیتر ئه‌م ژی فێر ببین مفای ژ گه‌له‌ك ده‌لیڤه‌ و مژارا و ئالاڤا وه‌ربگرین و هه‌لپه‌رستیێ بكه‌ینه‌ هێڤێنێ سیاسه‌تا خوه‌ بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن مه‌زن و به‌رژوه‌ندیێن تایبه‌ت و نه‌خاسمه‌ ئه‌م یێ كاری دكه‌ین و تاكێ كوردی سایكۆلۆژی ئاماده‌ی ئایینده‌یه‌كا گه‌ش و پرشنگدار و مه‌زن دكه‌ین تاكو ده‌مێ گه‌هشتن ب گاڤا رێفراندۆم و هه‌مه‌پرسیێ بۆ بڕیاردان ل سه‌ر مافێ چاره‌نڤیسێ خوه‌ وه‌ك ئێك ژ ڕێك و شێوازێن دیمۆكراسیانه‌ و سه‌رده‌میانه‌ و یاسایی بۆ بوون ب ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربخۆ وه‌كو هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك دیتر كو ب قۆناغێن دیرۆكی پێگه‌هشتی، و بشێین ب هه‌موو هۆشیاری و باوه‌ر و ڤیانێ ڤه‌، بڕیاره‌كا دروست بده‌ین ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ. هه‌كه‌ر دۆهی ئه‌م د به‌رسینگ گرتنا به‌عسیان دا نه‌شكه‌ستین و مه‌ خوه‌ گه‌هانده‌ ڕۆژه‌كا وه‌كی ئه‌ڤرۆكه‌، ئه‌ڤرۆكه‌ ژی ئه‌م پێدڤی ب هندێ نه‌ بۆ ده‌ربازبوون ژ ڤان قه‌یرانێن ده‌ستكرد و ئالۆزی و ته‌نگاڤییا دگه‌ل چه‌ند لایه‌نێن وه‌كی ململانێ دگه‌ل نه‌حه‌زان ل حوكمه‌تا به‌غدا و نه‌یارێن ده‌ره‌كی و نافخوه‌یی و ده‌وله‌تا تیرۆریستییا ئیسلامیا داعشێ، بنه‌مایێن فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیكی بكه‌ینه‌ هێڤێنێ ڕێكا رزگارییا خوه‌. ئه‌ڤ چه‌نده‌ دخوازیتن سه‌ركرداتیا كوردستانێ وه‌ك بنه‌مایه‌كێ پراگماتی مفای ژ هه‌ر هه‌ل و ده‌لیڤه‌یه‌كێ وه‌ربگریتن و خوه‌ ب هنده‌ك سنوورێن به‌رته‌نگكه‌رێن دیرۆكی و جڤاكی و كه‌لتووری و سایكۆلۆژی ڤه‌ گرێنه‌ده‌تن و وان سنووران ببڕیتن.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

چ گومان تێدا نینه‌ كه‌ دیارده‌یا گه‌نده‌لكاریێ بابه‌ته‌ك ئالۆز و زه‌حمه‌ته‌ و شرۆڤه‌كرنا وێ، وه‌كی گه‌له‌ك ژ دیارده‌ و بوویه‌رێن مرۆڤاتیێ، یا بسانه‌هی نینه‌، چنكو دروستبوون و سه‌رهلدان و هه‌تاكو دووماهیكا وێ ژی گه‌له‌ك فاكته‌ر و بناس كارتێكرنێ تێدا دكه‌ن، و ژبه‌ر ڤێ ئێكێ ژی گوتاره‌كا هوسا كورت و هه‌موو لایه‌نێن وێ نائێخیته‌ به‌رچاڤێن خوانده‌ڤانی، لێ د گه‌ل هندێ دا ژی ئه‌م دێ ل ڤێرێ ب كێمترێن وشه‌ و ده‌مدا ئێك ژ مه‌زنترین بناسێن وێ ڕۆهن و ئاشكرا كه‌ین، كو مل ب ملێ فاكته‌رێن ده‌ره‌كی یێن وه‌كی ئابووری، جڤاكی، سیاسی، دیرۆكی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، و. .. هتد، كاردكه‌ن ل سه‌ر هه‌بوون و به‌لاڤبوونا گه‌نده‌لكاریێ و ئه‌و ژی فاكته‌رێ ده‌روونی یان سایكۆلۆژیكه‌.
ڕاسته‌ د كاودانێن شه‌ڕی و قۆناغێن ده‌مه‌كی دا و نه‌بوونا جێگیرییا سیاسی و ئابووری و دیرۆكی سه‌قایێ ژیانێ بشێوه‌یه‌كێ ئۆتۆماتیك پالێ ب هنده‌ك یان گه‌له‌ك مرۆڤان ڤه‌ دنیتن كو چ ژبه‌ر دابینكرن و تێركرنا پێدڤیاتیێن ماددی و بووژه‌نی و فیزیۆلۆژیكیێن خوه‌ و یێن كه‌س و كار و خزمێن خوه‌ بیتن په‌نایێ بۆ گه‌نده‌لكارێی دببه‌تن. لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ لڤێرێ زانایێ بناڤ و ده‌نگێ ” عه‌لی وه‌ردی ” بهێته‌ بیرا مه‌ كو سه‌رهلدانا ڤێ دیاردێ ل ده‌ڤه‌را مه‌ بۆ هه‌ڤدژییا د ناڤبه‌را بۆهایێن جڤاكی دا، ئه‌و جڤاكا خوه‌ د دوو جۆرێن بۆهایێن شارستانی و یێن بیابانی دا دبینیتن، دده‌تن و باوه‌را وی ئه‌وه‌ كو هنده‌ك بۆهایێن وه‌كی شانازیكرن ب ده‌ستكه‌فتێن جڤاكی و ئابووری و سیاسی و. .. هتد، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌لتور و فه‌رهه‌نگێ عه‌ره‌بی-بیابانی وی هندا دیتر پالدده‌تن بۆ شكاندنا سنوورێن ئه‌خلاقی و جڤاكی و مرۆڤی، كو دبیتن پشكه‌ك ژی بڕێكا كارێن گه‌نده‌لیێ جێبه‌جێ ببیتن. و ئه‌ڤه‌ ژی تشته‌ك سایكۆلۆژیكه‌ و ئاساییه‌، وه‌ك چه‌وا سكینه‌ر (1904-1990) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ ئه‌مریكی ئاماژه‌ی پێدده‌تن ده‌مێ دبێژیتن خۆرتكرن ( التعزیز یان reinforcement) ل دووڤ ڕه‌فتاره‌كێ ئه‌رینی بیتن، ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبیته‌ پشته‌ڤانه‌ك بۆ دووباره‌بوونا ڕه‌فتارێن هاوشێوه‌ ل نك وی كه‌سی. ئانكو ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ كه‌سه‌ك دبینیتن ل بن سیبه‌را ده‌ستكه‌فتێن ماددی و بووژه‌نی یان یێن ( مه‌عنه‌وی ) یێن كاره‌كێ گه‌نده‌لیێ هژماره‌كا خه‌لكی و كه‌سان ل دۆر كۆم دبن و به‌لكو ژی پشتگیرییا وی دكه‌ن ئه‌و كه‌س هند دیتر خۆرتتر دبیتن و گه‌له‌ك ژ بۆهایێن مرۆڤی و ڕه‌شتی ژبیر دكه‌ن و ل به‌رچاڤ ناگرن و بزاڤێ دكه‌تن بڕێكێن نه‌دروست و دوور و ڤاڕێ ژ یاسا و ڕێسا و ڕێنمایێن ئاسایی وان تشتان ب ده‌ستخۆڤه‌ بینیتن، یێن كو د ڕاستیدا نه‌مافێن وینه‌ هه‌بن و نه‌هه‌ژی وان تشتانه‌، و دبیتن ئه‌ڤ چه‌نده‌ كاره‌ك یان پاره‌یه‌ك یان باوه‌رنامه‌یه‌ك یان هه‌ر تشته‌ك دیتر بیتن. هه‌روه‌سا و ژبلی ڤێ ئه‌گه‌ری،َ هنده‌ك ده‌روونناس د وێ باوه‌رێدانه‌ كو ساخله‌تێ گه‌نده‌لكاری هاوشێوه‌ی گه‌له‌ك ژ وان تایبه‌تمه‌ندییانه‌ یێن كو د ناڤه‌رۆكا كه‌ساتیه‌ك سایكۆپاتیك (psychopathic) دا هه‌ی، كو وی هاندده‌تن به‌رده‌وام ل دژی یاسا و بۆهایێن جڤاكی و ڕه‌وشتی بیتن و تام و چێژێ ژ ڤان كریارێن خوه‌ یێن نه‌ئاسایی وه‌رگریتن. هه‌ژی گۆتنێ یه‌ كو بهێته‌گۆتن سیگمۆند فرۆید ( 1856-1939) ده‌روونناسێ بناڤ و ده‌نگێ جیهانێ پشكه‌ك ژ دروستبوونا كه‌ساتیه‌ك گه‌نده‌لكار، وه‌ك پشكه‌ك ژ كه‌ساتیه‌ك نه‌ئاسایی و ده‌رووننساخ، بۆ وێ په‌روه‌ردا خه‌له‌ت دزڤڕینیتن كو بۆ قۆناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه‌ ( 5-6) سالێن ئێكه‌می ژیانێ ڤه‌دگه‌ڕێتن. فرۆید د وێ باوه‌رێدایه‌ كو ئه‌ڤ قۆناغا ژیانا مرۆڤی گه‌له‌ك گرنگه‌ د دروستبوونا ئێك ژ پێكهاته‌یێن سه‌ره‌كیێن سایكۆلۆژیایا تاكێ مرۆڤی، كو ناڤێ وێ سوپه‌ر ئیگۆ ( أنا العلیا یان super ego) یان ” منێ بلند “ه‌. ئه‌ڤ پشكه‌ ژ كه‌ساتیا مرۆڤی ل چارچۆڤه‌ی ئاسایی و سروشتیێ خوه‌ بشێوه‌یه‌كێ دروست و ئاسایی پێدگه‌هیتن و گه‌شه‌ دكه‌تن و بۆ ماوێ هه‌تا هه‌تایێ جێگیر دبیتن و بڕیارێ ل سه‌ر هه‌موو ڕه‌فتار و كریار و هزرێن مرۆڤی دده‌تن، به‌لێ هه‌رده‌مه‌كێ شه‌پرزه‌یی و تێكچوونه‌ك كه‌فته‌ د قۆناغێن پێگه‌هاندنا وی دا هنگی ئه‌ڤ مرۆڤه‌ دێ تووشی ململانێیه‌كا ده‌روونی بیتن و بالانسا هه‌ر دوو پێكهاته‌یێن دیتر، ئانكۆ ” ئید ” ( هو یان هی یان Id) و هه‌روه‌سا ” ئه‌ز ” (ego) ژی دگه‌لدا تێك دچیتن و ئه‌ڤ كه‌سه‌ ژ لایه‌نێ ویژدانی ڤه‌ مرۆڤه‌ك نه‌گه‌هشتی و كال و خاڤ و ب كێموكاسی دهێته‌ هژمارتن و دبیتن ئێك ژ ڕه‌فتارێن وی یێن نه‌ئاسایی خوه‌ د بزاڤێن وه‌كی گه‌نده‌لكاریێ دا ببینیتن. لێ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤێ دیاردێ بدیتنا ڕێبازێن دیترێن سایكۆلۆژی، وه‌ك نموونه‌ قوتابخانه‌یا ” پاڤلۆفی ” شرۆڤه‌ بكه‌ین دێ بینین ئه‌ڤ ڕه‌فتاره‌، ئانكۆ گه‌نده‌لكاری، خوه‌ د مه‌رجیبوونه‌كا كلاسیكی دا دبینیتن كو دیسان به‌رهه‌مێ په‌روه‌رده‌ و خێزان و جڤاكه‌ك نه‌ئاسایی یه‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ڕاسته‌ مفاوه‌رگرتن ژ هه‌ر كاودانه‌ك نێڤده‌وله‌تی و هه‌ڤپه‌یمانیه‌ك دگه‌ل وه‌لاتێن زلهێز بۆ ئه‌ڤرۆكه‌یا دۆزا كوردی ل هه‌موو پارچه‌یێن كوردستانێ تشته‌ك فه‌ره‌ و پێنگاڤه‌ك پراگماتیكانه‌یه‌، لێ هنده‌ك جاران پێدڤی ب هۆشیارییه‌كا مه‌زنه‌. ل ڤێ دۆماهیكێ سه‌ركرداتیا پارته‌كا مه‌زن ل كوردستانا باكوور (HDP) پێنگاڤه‌ك یا هاڤێتی و دگه‌ل وه‌لاته‌كێ زلهێز وه‌كی ڕۆسیایا فیدرال نێزیك بووی، به‌لێ د هه‌مان ده‌م دا ژی فه‌ره‌ ل بیرا مه‌ نه‌چیتن ئه‌ڤ وه‌لاتێ زلهێز هه‌ر ئه‌و وه‌لاته‌ یێ ل ده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ ئێكه‌م و نه‌خاسمه‌ ژی یێ دووهه‌م ل دووڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن تایبه‌ت بنیاتێ كۆمارێن وه‌كی مهاباد و ئه‌زه‌ربایجان ده‌ینان و هند ژی ل گۆره‌ی وان به‌رژه‌وه‌ندیێن ده‌مه‌كی پشتا خوه‌ ل وان كر و ئه‌نجام ژی ئه‌و بوو یا دیرۆكێ د به‌رپه‌ڕێن خوه‌ دا تۆماركرین. دیرۆك نیشاندده‌تن ڤی وه‌لاتی به‌رۆڤاژی فره‌نسا و به‌ریتانیا و دانیمارك و هۆله‌ندا و پۆرتۆگال و ئیسپانی و ئیتالی و ئه‌ڵمانی و ل دووڤ دا ژی ئه‌مریكا و. .. هتد، كێمتر ئه‌و شێوازێ كلاسیكیێ كۆلۆنیالیزمێ، ئه‌وا خوه‌ د داگیركرنا ڕاسته‌وخۆ و له‌شكه‌ری دا دبینیتن، یا بكار ئیناندی و بزاڤا سه‌پاندنا هه‌ژموونا خوه‌ كرییه‌، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ تنێ د هنده‌ك وه‌لاتێن وه‌كی ئه‌فغانستانێ و هنده‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا ڕۆژهه‌لات دا دیتی، به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ( ئان ژی بێژین ئه‌ڤ قه‌نجیه‌ ) پترتر بۆ هندێ دزڤڕیتن كو ئه‌ڤ وه‌لاتێ مه‌زن و پان و به‌رین هه‌رده‌م زێده‌تر ژ ( 15-20 ) مه‌لیۆن كیلۆمه‌ترێن چوارگۆشه‌ ڕووبه‌رێ وێ بوویه‌ و پارستنا سنوورێ وه‌لاته‌كێ به‌رفراوانێ كۆ سنوورێ ئاڤی و هشكانیێ دگه‌ل نێزیكی( 15-16 ) وه‌لاتان هه‌بوویه‌، كاره‌ك بزه‌حمه‌ته‌ و دژوار بوویه‌. ڤێ چه‌ندێ هه‌موو ده‌مه‌كی پێدڤی ب سیسته‌مه‌كێ حۆكمرانیێ دكتاتۆریانه‌ هه‌بوویه‌. له‌وما ڤی وه‌لاتی به‌رده‌وام بزاڤا هندێ یا كری ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ و هندی بشێتن ئه‌و ب خوه‌ ڤان سنووران بپارێزیتن و ده‌رگه‌هێ شه‌ڕێ خوه‌ هندی بشێتن بچویكتر بكه‌تن، لێ به‌رۆڤاژی یا ڤیای هه‌ژموونا سیاسی و ئایدیۆلۆژیك و ئابووریا خوه‌ بڕێكه‌ك ب سانه‌هیتر ب سه‌ر گه‌ل و وه‌لاتێن دیتر دا بسه‌پینیتن. ڤی وه‌لاتێ زلهێز نه‌خاسمه‌ پشتی جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤین و ئه‌فریقا و ئه‌مریكا لاتین و ئاسیایا دوور و یا ناڤین و ڕۆژهه‌لاتا ئه‌ورۆپایێ ب شێوه‌یه‌یكێ نه‌ڕاسته‌وخۆ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ و نه‌خاسمه‌ یێن ئابووری و ئایدیۆلۆژیك و سیاسی كار بكه‌تن و به‌رده‌وام بزاڤ یا كری ته‌پكا شه‌ڕی ژ ناڤ مالا خوه‌ بهاڤێژیته‌ ده‌ر و بهاڤێژیته‌ د گۆڕه‌پانا ڤان وه‌لاتان دا. له‌وما ئالۆزی یێن كو ل ڤان وه‌لاتان دهێته‌ دیتن و هه‌ستپێكرن، پشكه‌كا مه‌زن و پشكا شێری به‌ر ڤێ ستراتێژییا ڤی وه‌لاتێ زلهێز دكه‌ڤیتن(روسیا).
” هه‌ده‌ په‌ ” ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ ته‌پكه‌ جاره‌ك دیتر كڕی و ئیناند و هاڤێته‌ د ناڤ گۆڕه‌پانا خوه‌ دا و ئه‌نجامێن وێ یێن نه‌رینی و خراب دێ ل ماوه‌یه‌كێ دۆمدرێژ هێنه‌دیتن. ئه‌وا پێدڤی بوو ” هه‌ ده‌ پی ” د ڤێ قۆناغێ دا ل به‌رچاڤ گرتبایه‌ هۆشیاریه‌كا گه‌له‌ك دویربینانه‌ و بێهنفره‌یه‌كا باش بوو، كو جهێ داخێیه‌ یا هاتیه‌ پشتگوه هاڤێتن، به‌لكۆ ژی ژ كه‌ربێن هنده‌ك وه‌لات و لایه‌نان هندا دیتر مكۆره‌ و ڕژداتیێ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دكه‌تن.
نه‌ته‌وه‌یێ كه‌ڤنار و ڕه‌سه‌نێ كورده‌واری ل باكوور بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژ و نه‌خاسمه‌ ژی ژ ڤان سه‌د سالێن دۆماهیكێ بزاڤێن مه‌زن یێن كرین و دكه‌تن بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا مافێن ڕه‌وایێن خوه‌. خوَلا دۆماهیكا ڤان بزاڤان ئه‌وه‌ یاكو ژ سالێن هه‌شتیان وه‌ره‌ ده‌ستپێكری و ئه‌ڤه‌ نێزیكی سیه سالانه‌ ڤه‌دكێشیتن لێ ده‌ستكه‌فتێن وێ گه‌له‌ك كێم بووینه‌. پێدڤی بوو (HDP) ئه‌ڤ ئه‌زموونا ته‌حل بۆ خوه‌ كربایه‌ وانه‌یه‌ك و جاره‌ك دیتر پێداچوونه‌ك ب سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی و سه‌ركرداتیا وێ و كاودانێن سایكۆلۆپۆلێتیكێن ڤێ ئه‌زموونێ و ل ڤێ قۆناغێ دا خشاندبایه‌ و ته‌ماشه‌ی ده‌ستكه‌فتێن وێ بزاڤێ كربایه‌ ل ڤان سیه و پێنج سالێن بووری بده‌ستڤه‌ هاتین كربایه‌ و د ترازییه‌كێدا و پشتی كێشان و پیڤان و هه‌لسه‌نگاندنا وان، هنگی بڕیار ل سه‌ر ڤێ ئێكێ دابایه‌ كه‌ ملێن خوه‌ ب لایه‌نه‌ك زلهێز، یاكو تنێ ل دووڤ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ دگه‌ڕهیتن و تنێ دڤێتن ئاڤێ شێلی بكه‌تن دا تێدا پترترین ماسیان بۆ خوه‌ بگریتن، ل شوونا هندێ مفای ژ ئه‌زموونا هه‌رێما كوردستانێ و جهێن دیتر وه‌ربگریتن و ب هه‌مان ئه‌و ( 40- 50 ) و به‌لكو ژی ئه‌و ( 80 ) كۆرسیكێن په‌رله‌مانێ توركیا ڕازی ببایه‌ و ب بێهنفره‌یی ( 5- 6 ) سالێن دیتر ژی جه‌بهێ خوه‌ و چه‌په‌رێن شه‌ڕێ خوه‌ ئێخستبایه‌ د كار و چالاكیێن سیاسی دا و د ناڤا په‌رله‌مانی دا و پشتی ڤان سالان هنگی بڕیارێن گرنگێن شه‌ڕی ب دابایه‌، و چ گومان تێدا نینه‌ دا ده‌ستكه‌فتێن وێ گه‌له‌ك پترتر ژ نۆكه‌ بیتن و گه‌له‌ك ژ بارێ گرانێ ئه‌ڤرۆكه‌ ل سه‌ر ملێ تاكێ كوردی ل كوردستانا باكوور ب تایبه‌تی و كوردستانێ بگشتی و نه‌خاسمه‌ د ڤێ قۆناغا ده‌مه‌كی و هه‌ستیار دا كێم كه‌تن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/ ده‌رچۆیێ زانینگه‌ها حكومی په‌روه‌رده‌ییا مۆسكۆ-ڕۆسیا/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كرنا ده‌روونییا كۆ فرۆید سه‌ركاروانییا وێ دكه‌تن داهێنانه‌ك مه‌زن د بیاڤێ زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئینانده‌ گۆڕێ كو بناڤێ فرت و فێل یان میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی )الدفاع النفسی یان psychological defense mechanism) دهێته‌ نیاسین. ئه‌ڤ میكانیزمه‌ بریتینه‌ ژ هنده‌ك شێوازێن ره‌فتاری كو تاكه‌ك په‌نایێ بۆ دبه‌تن ژپێخه‌مه‌ت هندێ كو خوه‌ ژ هنده‌ك ته‌حلی و نه‌خوه‌شیێن كو دبیتن ژ ئه‌گه‌رێ رووی ب رووی بوونا وی دگه‌ل كاودانێن كه‌توار و راسته‌قینه‌، تووشی وی ببن، بپارێزیتن. ب گوتنه‌ك دیتر ده‌مێ ئه‌ڤ تاكه‌ دكه‌ڤیته‌ د هه‌لوێسته‌كێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك دا، چ گومان تێدا نینه‌، ئه‌ڤ هه‌لوێسته‌ پێدڤی ب سه‌ره‌ده‌ریكرن و به‌رسڤ و ره‌فتاره‌كێ یه‌ وه‌ك به‌رهه‌مێ هه‌ڤكێشه‌یا “هه‌ر كریاره‌كێ كاردانه‌وه‌یه‌ك یا هه‌ی”، بۆ ڤێ چه‌ندێ ژی ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ تاكه‌ مرۆڤه‌ك سروشتی بیتن و بشێوه‌یه‌كێ سروشتی و ئاسایی هاتبیته‌ په‌روه‌رده‌كرن دێ به‌رسڤه‌كا گۆنجای دگه‌ل وی هه‌لویستی دا پێشه‌كه‌شی یێ به‌رامبه‌ر كه‌تن.
به‌لێ د هنده‌ك ده‌مان دا دبیتن تاك سه‌ره‌ده‌رییه‌كا ئاسایی دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا نه‌كه‌تن. دبیتن ئه‌ڤ كاودانه‌ بڕه‌نگه‌كێ وه‌سا بیتن كو وی تاكی توشی شله‌ژان و نیگه‌رانیێ بكه‌تن و هه‌ست بكه‌تن كو كه‌ساتیا وی یا كه‌فتیه‌ بن گڤاشتن یان گه‌فه‌یێن وی هه‌لویستی و ئه‌و كه‌سێن په‌یوه‌ندارن ب وی هه‌لویستێ ڤه‌ ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو نه‌چار دبیتن په‌نایێ بۆ هنده‌ك به‌رسڤ و ره‌فتار و ده‌ربڕینێن وه‌سا ببه‌تن وه‌ك كاردانه‌وه‌یه‌ك نه‌ سروشتی بۆ ڤێ هه‌لویستێ.
خۆدێ سیگمۆند فرۆید ئێكه‌م كه‌س بوویه‌ شێوازێن به‌رگرییا ده‌روونی شرۆڤه‌كرین. ب باوه‌را وی ئه‌ڤ كاردانه‌وه‌یا بڤی ره‌نگی به‌رهه‌مێ بزاڤا وی به‌شی ژ كه‌ساتیا مرۆڤینه‌ كو وی ناڤێ وێ ب ” من یان ئه‌نا ” دده‌ته‌ نیاسین، كو بۆ مه‌به‌ستێ بكارئینانا وان بشێوه‌یه‌كێ نه‌ستی( لاشعوری) هه‌ول دده‌تن خوه‌ ژ ئه‌نجامێن نه‌خوه‌ش و ته‌حل و دژوارێن ڤی هه‌لویستی قۆرتال بكه‌تن. ئه‌ڤ شێوازه‌ ب سیسته‌مه‌كێ سایكۆلۆژیێ خوه‌ پاراستنێ ل نك مرۆڤان دهێته‌ هژمارتن كو بۆ مه‌به‌ستێ رووی ب رووی بوونا وان ململانێیێن د ڤان هه‌لویستان دا دروست دبن، دهێته‌ بكارئینان یان بۆ دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگییه‌كێ یه‌ د ناڤبه‌را وان دا داكو بشێتن ب ڤی ره‌نگی هه‌ڤسه‌نگی و ئێكپارچه‌ییا كه‌ساتیا خوه‌ بپارێزیتن و ژ تووشبوون ب نه‌خوه‌شی و ئێش و ئازار و تێكچوونێن ده‌روونی دوور بێخیتن.
هه‌رچه‌نده‌ مرۆڤێن ئاسایی ژی ڤان میكانیزما بكار دهینن به‌لێ ڕێژه‌یا بكار ئینانا وان ل نك خه‌لكێ نه‌ ئاسایی گه‌له‌ك پترتره‌، دگه‌ل هندێ كو ئه‌ڤ پرۆسێسه‌ پترتر ل سه‌ر ئاستێ نه‌ستی رووی دده‌تن لێ هنده‌ك شێوازێن وێ ل سه‌ر ئاستێ هه‌ستی( شعوری) ژی سه‌ردگرن.
ژ لایه‌نێ ئابووری ڤه‌ د ئابوورینه‌ و تاك بێی هیچ زه‌حمه‌ت و ماندیبوونه‌كێ و د گاڤێدا و ب شێوه‌یه‌كێ نه‌ستی و یان بڕێژه‌یه‌كا كێمتر ل ئاستێ هه‌ستی دا وان بكار دئینیتن و ل نك دله‌كی ئه‌لترناتیڤه‌ك و بگۆڕه‌ك دیتره‌ بۆ سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل ڤی كاودانی و ئارمانجه‌كا سه‌ره‌كی بده‌ستڤه‌ دهینیتن كو ئه‌و ژی پاراستنا ( ئیگۆ یان من ” ێ كه‌سه‌كییه‌، و زیانا وان یا هه‌ره‌ مه‌زن ژی ئه‌وه‌ كو نیشانه‌كه‌ ژ شه‌پرزه‌ییا هزری و سایكۆلۆژیا مرۆڤی و به‌رده‌وام بكارئینانا وان دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ هێدی هێدی تاك شیانا چاره‌سه‌ركرنا لۆژیكی و زانستیانه‌یا ئاریشه‌ و گیروگرفتێن خوه‌ ژ ده‌ست بده‌تن.
مه‌زنترین مفایێ ژ ناسینا ڤان میكانیزما دگه‌هیته‌ كه‌س و لایه‌نێن په‌یوه‌ندار ئه‌وه‌ دێ هاریكارییا ده‌سنیشانكرنا وان و سه‌ره‌ده‌ریكرنه‌كا گۆنجای دگه‌ل وان كه‌سێن ڤان میكانیزما بكاردهینن، كه‌تن و نه‌خاسمه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ د بیاڤێ په‌روه‌رده‌یی و ئاراسته‌ و ڕێنمایكرنا ده‌روونی دا بۆ وان ب مفا بیتن. هنده‌ك ژ ڤان شێواز و میكانیزمێن به‌رگرییا ده‌روونی بریتینه‌ ژ: ته‌په‌سه‌ركرن یان پاشڤه‌لێدان(الكبت)، جێگیری(fixation)، نكۆلی یان حاشاكرن(النكران)، قه‌ره‌بۆكرن(compensation)، لكاندن(projection)، پاشڤه‌زڤڕین(النكوص یان regression)، د خوه‌ دا چوون( اجتیاف یان introjection)، هێجه‌تگرتن(التبریر یان rationalization)، پاشه‌كێشه‌ (الانسحاب یان withdrawal) و گه‌له‌كێن دیتر.
دیاره‌ هه‌كه‌ر مرۆڤ كوورتر و هوورتر د كه‌ساتیا تیرۆریستان دا بچیتن دێ ب ئاشكرایی بینیتن كو گه‌له‌ك ژ ڤان فرت و فێل و میكانیزمایێن ده‌روونی ب به‌رده‌وامی ژ لایه‌نێ وانڤه‌ دهێنه‌ بكارئینان و ئه‌ڤه‌ نیشانه‌كه‌ ژ شه‌پرزه‌یا ده‌روونی یا كه‌ساتیا تیرۆریسته‌كی و تێكچوونا هه‌ڤسه‌نگی و بالانسێ پێكهاته‌یێن كه‌ساتیا وی.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

د سایكۆلۆژیایێ دا گۆشه‌گیركرن یان ژهه‌ڤ ڤه‌قه‌تاندن(isolation) و پرۆسێسا سایكۆلۆژیا ژهه‌ڤجۆداكرنێ بزاڤێ دكه‌تن كو دوو بیروباوه‌رێن هه‌ڤدژ ژ هه‌ڤدوو جودا بكه‌تن و نه‌هێلیتن كارتێكرنێ ل سه‌ر هه‌ڤدوو بكه‌ن. پشكه‌ك ژ ڤێ میكانیزما به‌رگرییا ده‌روونی بۆ لایه‌نێ سۆزداری دزڤڕیتن، و تێدا ئه‌و لایه‌نێ سۆزداری، یێ كو هاوكاته‌ دگه‌ل هزر یان ئه‌زموون یان بیرهاتنه‌ك ته‌حل و دژوار، ژ ناڤه‌رۆكا هه‌سته‌وه‌ری ( شعوری) یێ تاكی دهێته‌ جوداكرن و دوور ئێخستن. هه‌ر چه‌نده‌، دگه‌ل وێ دوور ئێخستنێ دا ژی ئه‌ڤ روویدانه‌ د كویراهییا نه‌ستێ (لاشعورێ= نه‌هشیێ) وی دا دمینیتن.
ئه‌ڤ میكانیزمه‌ جهه‌كێ تایبه‌ت د هزرا تیرۆریزمێ دا مژوول دكه‌تن و دگریتن، و نه‌خاسمه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژ وان هێرشێن وان بۆ سه‌ر كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ ژی ده‌ڤه‌رێن وه‌كی كۆبانێ گه‌له‌ك ب ئاشكرایی خوَیا دبیتن. د هزرا تیرۆریزمێ دا هه‌بوونا نه‌ته‌وه‌یێ كوردی وه‌ك ئه‌زموونه‌ك ته‌حل و نه‌خوه‌ش بۆ وان دهێته‌ هژمارتن و هه‌موو ئه‌و بزاڤێن هاتینه‌ دان بۆ نه‌هێلانا وی نه‌ته‌وه‌ی ژ لایه‌نێ تیرۆریزمێ و هه‌ڤالێن وانڤه‌ به‌لگه‌یه‌كه‌ كو ئه‌ڤ كاره‌ یێن هاتینه‌ ئه‌نجامدان بۆ ڤه‌قه‌تاندنا ڤی به‌شی ژ كه‌لتوور و جڤاكێ و جۆگرافیایێ ژ ژێده‌رێ وێ یێ سه‌ره‌كی و دوور ئێخستنا وێ ژ هه‌موو هزر و ئایدیۆلۆژیایا خوه‌. دیاره‌ پرۆسێسا ڤه‌قه‌تاندنا كوردستانێ ژلایه‌نێ تیرۆریزمێ ڤه‌ پرۆسێسه‌ك سه‌ركه‌فتی نه‌بوویه‌ و نه‌خاسمه‌ ژی گه‌له‌ك لایه‌ن و كه‌سان هاریكارییا بڕێڤه‌چوونا وێ كر، لێ خۆڕاگری و مێرخاسی و باوه‌ری ب خوه‌ هه‌بوون و دان پێدانا جیهانی و هۆشیارییا سه‌ركرداتییا سیاسییا كوردستانی و نه‌خاسمه‌ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی ئه‌ڤ پرۆژه‌یه‌ ساخ بن ئاخ كر و جاره‌كا دیتر نه‌هێلا ئه‌ڤ هزرێن شۆڤینی ببنه‌ كه‌تواره‌ك و د سنوورێن كوردستانێ دا سه‌ربگرن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

گه‌له‌ك جاران، چ ل سه‌ر ئاستێن بلند و د ناڤ ته‌خێن ره‌وشنبیر و تێگه‌هشتی و تاكو ئه‌كادیمی و سیاسه‌تڤاناندا ، و چ ل سه‌ر ئاستێن نزم و ل ناڤ خه‌لكێ ساده‌ و سڤیل، تێبنییا هندێ دهێته‌ كرن كو تاكێ كورد به‌رده‌وام لۆمه‌ی خوه‌ و سیاسه‌ت و كاودانێن سیاسی و جڤاكیێن خوه‌ دكه‌تن. ئه‌ڤ لۆمه‌هیه‌ یا گه‌هشتیه‌ ئاسته‌كی كو یا تێكه‌لی سایكۆلۆژیایا ڤی تاكی بووی و بشێوه‌یه‌كێ ئۆتۆماتیك و بێده‌ستی دهێته‌ گۆڕێ و كارتێكرنه‌كا نه‌رینی یا ل سه‌ر ڤی تاكی كری و ڤه‌قه‌تیان به‌لكو گرێ یه‌كا سایكۆلۆژیك د ناڤ ستراكچه‌رێ كه‌ساتیا خوه‌ دا دروست كری و بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ وێنه‌یه‌كێ شێواندی یێ ژ كه‌ساتیا خوه‌ ئاڤا كری و تێدا دوهی و ئه‌ڤرۆ و سۆبه‌هی تا ڕاده‌یه‌كێ ل نك تێكه‌ل و به‌لكو به‌رزه‌ و وندا بووین ژی.
ئه‌زموونا دوور و درێژ و ته‌حل و نه‌خاسمه‌ ژی شكه‌ستێن سیاسیێن ل ڤان چه‌ند ده‌هكێن دوماهیكێ ژ خه‌باتا نه‌ته‌وه‌ییا كورد ل هه‌موو پارچه‌یێن كوردستانێ تووشی بزاڤا كورد و سه‌ركرداتیا وێ هاتی، هه‌ڤكات بووینه‌ د گه‌ل ژناڤچوونا سه‌ركاروانێن ڤان شۆرشێن كوردی و گه‌له‌ك خه‌لكێ سڤیل و بێگۆنه‌ه، و پێشی هنگێ ژی لۆمه‌هیكرنا وان بۆ سه‌ركرده‌یێن كو تا ئاستێن مه‌زن گه‌هشتین و ده‌ستهه‌لاتێن بلند ژی وه‌رگرتین ، بۆ نموونه‌ كه‌سه‌كێ وه‌ك سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یووبی و یێن دیتر ژی، كا بۆچی وه‌لاته‌كێ كوردی نه‌دامه‌زراندیه‌ و هنگی ده‌ستێن وان دچوون و نوكه‌ مه‌ ئه‌و شیان نینن؟ یان كه‌سه‌كێ وه‌ك كه‌ریمخانێ زه‌ند كو هه‌تا ژ خوه‌ نه‌گرتیه‌ ناڤێ خوه‌ بكه‌ته‌ پاشا و ئیمپراتۆر و دگه‌ل هندێ ژی ده‌ستهه‌لاتا پاشایه‌تیا ئیرانێ هه‌موو ل بن ده‌ستێن وی بوو؟ گه‌له‌كێن دیتر ژی وه‌كی وان. هه‌ر ئێك ژ ڤان لۆمه‌هیا و گازنده‌یا وه‌كی وێ بزاڤێ یه‌ مرۆڤه‌كێ د ناڤ قۆڕئاڤه‌كێ دا فرتكه‌كێ ل خوه‌ دده‌تن بۆ خوه‌ قۆرتالكرنێ، كه‌چی به‌رۆڤاژی هزرا وی هندا دیتر وی د ڤێ قۆڕئاڤێ دا دبه‌ته‌ خارێ و نێزیكی خه‌ندقینێ دكه‌تن.
بڤان لۆمه‌هیا تاكێ كوردی یێ بوویه‌ خۆدان ستراكچه‌ره‌كێ سایكۆلۆژیێ شكه‌ستی و هه‌ڕفتی، كو هه‌ر ئێك ژ ڤان لۆمه‌هیان نه‌ د جهێ خوه‌ دا وی هندا دیتر دێ د ده‌ریایا جڤاكی و سیاسی دا به‌رزه‌كه‌تن و د ڕابردوویه‌كا ژ كیس چوی دا دخه‌ندقینیتن، ل ده‌مه‌كی كو وه‌رگرتنا ئه‌زموونان مه‌به‌ستا سه‌ره‌كییا سه‌ربۆرێن دیرۆكی و بزاڤێن زانسته‌كا وه‌ك سایكۆلۆژیایا دیرۆكییه‌، چنكو نه‌ ئه‌ڤ لۆمه‌هی و خوه‌كێم دیتن و كێمكرنه‌ چاره‌سه‌رن بۆ دۆزا ڕه‌وایا گه‌لێ مه‌ و نه‌ هه‌ژی هندێ نه‌ ئه‌م جاره‌كا دیتر دارێ ستراكچه‌رێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك و سیاسیێ خوه‌ بڤان گۆتنا بهه‌ڕفینین و لۆمه‌ی سه‌ركرده‌یه‌كێ كورد بكه‌ین كا بۆچی نه‌شیاینه‌ ڤێ ئاره‌زوییا مه‌ ل وان سه‌رده‌ما بجه بینیتن. ئاشكرایه‌ كو ژبلی هندێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی پێدڤی ب هه‌بوونا هنده‌ك پێداویستیێن لۆژێستیكی و كۆنكرێت هه‌بوویه‌، دگه‌لدا ژی پێدڤی ب به‌رهه‌ڤییه‌كا سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك بوویه‌، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكی و جڤاكی و هه‌تا ل سه‌ر سه‌ركرداتیا كوردی، چنكو گه‌له‌ك جاران مه‌ گۆهلێ دبیتن هنده‌ك سیاسه‌تڤانێن كوردستانێ، چ بده‌ست و مه‌به‌ستدار بیتن یان ژبه‌ر هزر و مێنتالیته‌یا خوه‌ بكێم دیتنێ بیتن، جاڕێ بۆ هندێ لێدده‌ن كو مه‌ ده‌وله‌ت بۆچیه‌ یان ڤێ لۆگۆیێ هه‌ڕفتی به‌لاڤ دكه‌ن كو ئه‌م هه‌ژی هندێ نینین ببینه‌ ده‌وله‌ت و ئه‌ڤه‌ گۆپیتكا نه‌رگێسیزم و خۆپه‌رێستی و نه‌زانیێ یه‌. دگه‌ل هندێ ژی ئه‌م دزانین دروستبوونا ده‌وله‌تا كوردی ل سه‌رده‌مێن به‌رێ پێدڤی ب به‌رهه‌ڤییه‌كا دیتر بوویه‌ و ئه‌و ژی دۆخ و كاودانه‌ك تایبه‌ته‌ كو جیرانێن ڤی نه‌ته‌وه‌یێ به‌ربه‌لاڤ ژی ژ لایه‌نی ره‌وشنبیری و مێنتالیته‌یی بگه‌هنه‌ ئاسته‌كی كو بشێن به‌رهه‌ڤی بیرۆكه‌و دیفاكتۆیه‌كا وه‌ك په‌رژاندنا بوونا ده‌وله‌ته‌كا كوردی ل ته‌نشت خوه‌ و د ناخ و ده‌روون و ستراكچه‌رێ سایكۆ-سۆسیۆپۆلێتیكا تاك و كه‌سێن خوه‌ دا چ ل سه‌ر ئاستێن نزم و چ ئاستێن بلندێن ده‌ستهه‌لاتێ ببن، هینگێ دۆخه‌كێ ئارام و ژێهاتی و گۆنجای دێ بۆ دامه‌زراندنا ڤێ ده‌وله‌تێ دوروست بیتن.
نوكه‌ سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ یێ د ڤێ چه‌ندێ گه‌هشتی كو بشێوازێن جیاوازێن سیاسی و دیپلۆماسی بزاڤێ دكه‌تن ڤان جیرانێن خۆدان به‌رژه‌وه‌ندی و ستراكچه‌ر و پێكهاته‌یێ جیاوازێن جڤاكی و ئایینی و سایكۆلۆژی و دیرۆكی بگه‌هینیته‌ قه‌ناعه‌ته‌كێ كو هه‌بوونا ده‌وله‌تا كوردی ل ره‌خ و دۆرماندۆرێن وان نه‌ك ته‌نها زیانێ ناگه‌هینیته‌ وان، به‌لكو مسۆگه‌ركه‌رێ ئارامی و ئاسووده‌ییا تاكی و جڤاكی و سیاسی و جێگیرییا ئابووری یا دڤه‌رێ یه‌، و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو سایكۆلۆژیا تاكێ كورد، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكی و جڤاكی و چ ل سه‌ر ئاستێ سه‌ركردایه‌تیێ، هیچ مفایه‌كی ژ خۆد-لۆمه‌كرنا به‌رده‌وام و بێ بنه‌مایا دیرۆكا خوه‌ نابینیتن و بلا ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژی ژبیرا مه‌ نه‌چیتن ئه‌ڤ كاودانه‌ و شكه‌ستنێن به‌رده‌وام و به‌ربه‌لاڤییا نه‌ته‌وه‌یی و ئاریشه‌یێن جۆدا جۆدایێن سیاسی و دیرۆكی یا د ناڤ دیرۆك و هه‌موو وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یێن دیتر دا ژی هه‌ین و هه‌بووین. بلا دلێ مه‌ ب خوه‌ نه‌سۆژیتن و بزانین كو هیچ ده‌وله‌ته‌ك ب شه‌ڤ و رۆژه‌كێ و دارێ سحراوی نه‌گه‌هشتیه‌ ڤێ قۆناغێ. تنێ ئه‌وا ل سه‌ر مه‌ دمینیتن ئه‌وه‌ ئه‌م ب گه‌شبینی ئایینده‌یا خوه‌ بێخینه‌ به‌ر به‌رۆكێ كار و بزاڤ و دیپلۆماسیه‌تا خوه‌، چنكو ئه‌ڤ خوه‌ گۆنه‌هبار و لۆمه‌كرنه‌ هیچ تشته‌كی ناگۆهۆڕیتن و تنێ كاودانێن ب ده‌وله‌تبوونێ بۆ مه‌ ئالۆزتر دكه‌تن و پاشتر دئێخیتن. بلا ل بیرا مه‌ بیتن هه‌موو زۆرداری و سته‌ما دیرۆكێ ل مه‌ كرین و ئه‌نفال و كێمیابارانكرن و هاتنا ڕژێما به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ و نوكه‌ ژی تاخمێ ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ هه‌موو ژ پێدڤیاتیێن قۆناغێن دیرۆكی یێن ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ، نه‌ تنێ دخازیتن ئه‌م خوه‌ ل به‌ر وان ئاسته‌نگا بگرین و ب هه‌ر دوو ده‌ستا سه‌ركرده‌یه‌كێ وه‌كو سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی بلند بكه‌ین دا وره‌یا وی زێده‌تر ژ ئه‌و چه‌ندا هه‌ی پترتر لێبهێتن و د گه‌هاندنا كه‌شتیا كوردستانیان دا بۆ كه‌نارێن ئارامیێ سه‌ركه‌فتی تر بیتن و گازنده‌ و لۆمه‌هیێن نڤشێن ئایینده‌ نه‌ئینینه‌ سه‌ر خوه‌ چنكو ئه‌م ل هه‌مبه‌ر وان به‌رپرسیارین.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

پشتی سه‌ره‌دانا فه‌رمی یا سه‌رۆك بارزانی بۆ توركیا و ئه‌و جورێ پێشوازییا گه‌رم یا كو ل وێرێ ژ وی هاتییه‌ كرن، ل هنده‌ك ئاژانسێن ڕاگه‌هاندنا ئیرانی ده‌ست ب هه‌یاهۆیه‌كا مه‌زن كر و نه‌ك تنێ ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ نه‌نرخاند، به‌لكو ژی ب هه‌موو ڕنگان ژی بزاڤا كێمكرنا بهایێ وێ داو ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ ب مه‌به‌ستا پارچه‌كرنا سووریا و عێراقێ دا هژمارتن. یا فه‌ره‌ بهێته‌ گوتن ئه‌ڤ مێنتالیته‌یا سایكۆلۆژی یا كه‌ساتیا ڤان جوره‌ كه‌س و لایه‌نان ل ڤێ قۆناغا دیرۆكی و سه‌رده‌م دا جهێ سه‌یرێ و دگه‌ل هندێ دا ژی جهێ داخێ یه‌. ئه‌م كورد چاڤه‌ڕێی هندێ بووین به‌ری كو تۆرانی بڤی ڕه‌نگێ سه‌رده‌میانه‌ و لۆژیكی پێشوازیێ ل سه‌ره‌دانێن ژڤی بابه‌تی و به‌لكو ژی ل ئایینده‌دا ده‌وله‌تا كوردی بكه‌ن، ئیرانیان ئه‌ڤ بزاڤه‌ كربایه‌، ژبه‌ركو پێداچوون ب دیرۆكێ نیشان دده‌تن خالێن هه‌ڤپشكێن هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌یێن كورد و فارسان گه‌له‌ك پترترن ژ هه‌مان ساخله‌تدا و د ناڤبه‌را كوردان و تۆرانیان دا. ژبلی كو بدرێژاهیا دیرۆكێ نه‌ته‌وه‌یێن ئاری و ل ئیرانی و كوردستانێ به‌رده‌وام ل بن گه‌ڤێن تۆرانیان بووینه‌ و چه‌نده‌ها جه‌نگێن مه‌زن د ناڤبه‌را وان دا ڕوودانه‌، خودێ نه‌ته‌وه‌یێن كورد و فارس ل گه‌له‌ك قوَناغێن دیرۆكی هه‌ڤد و گرتییه‌ و بووینه‌ پشكه‌ك ژ زلهێزێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ. مێنتالیه‌تا تاكێ ئیرانی ل بن كارتێكرنا فاكته‌رێن دیترێن نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادی یا تووشی گرێ یه‌كا ده‌روونی ( Psychological complex )بووی كو سیبه‌را ڕه‌شا خوه‌یا ل سه‌ر خالێن هه‌ڤپشكێن دیرۆكی، نه‌ژادی و جوَگرافیایی دا زال بووی. مه‌ دخواست ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یێ ئاری به‌ری هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ و لایه‌ن و وه‌لاته‌كی ده‌ستێ برایه‌تی و هاریكاریێ بۆ كورد و كوردستانیان درێژكربایه‌ و پشته‌ڤانی ل مافێن ڕه‌وایێن وی كربایه‌، نه‌ك كه‌فتبایه‌ سه‌نگه‌رێ دژایه‌تیكرنا خواست و داخوازیێن وان، هه‌كه‌ر ئه‌م ناڤێ ڤێ گرێیا سایكۆلۆژی بكه‌ینه‌(گرێیا پسمامی) دویرنینه‌ ئارمانجا خوه‌ بپێكیتن و نه‌خاسمه‌ د دیرۆكێ دا نممونه‌یێن وێ زۆرن، و دبیتن ئه‌ڤ گرێ یه‌ جوره‌ك بیتن ژ (گرێ یا سایكۆلۆژیا برای) كۆ قوَربانیێ وێ یێ ئێكه‌م ل سه‌ر ئه‌ردی هابیل بوو كو ب ده‌ستێن قابیلی هاته‌ كوشتن، و پشتی هینگی بدرێژاهیا دیرۆكێ ل ناڤ شارسته‌نیه‌ت و ئیمپراتۆرێن مه‌زن كو بۆ خوه‌ قوَرتالكرن ژ هه‌ڤڕكێن خوه‌ د ناڤ مالبات و كه‌س و كارێن خوه‌ دا، بزاڤا كری یان وان كۆره‌ و ئوَجاخ كۆره‌ بكه‌تن یان بكوژیتن دا هه‌ولا هندێ نه‌ده‌ن جهێ وی بگرن. ڤێ گرێ یا ده‌روونی ب ڕه‌نگه‌ك دیتر ژی خوه‌ نیشان دایه‌ و ئه‌و ژی ململانێ و هه‌ڤڕكی و جه‌نگێن دژوار و خویناوی بووینه‌ د ناڤبه‌را تایفه‌ و بنه‌مالێن جودایێن ناڤ ئێك نه‌ژادی دا كو نموونه‌یێن هه‌ره‌ دیارێن ده‌ڤه‌رێ ژی ململانێ یا جۆهیا و عه‌ره‌بانه‌ كو ئێك ژ به‌نی حام و یێ دیتر ژ به‌ره‌بابێ به‌نی سامینه‌، و هه‌روه‌سا ژی كورد و پارس(فارس) كو ژێده‌رێن دیرۆكی وان دگه‌هیینه‌ ئێك، و هه‌تا كو دیرۆك ژی ڤێ چه‌ندێ نیشاندده‌تن و به‌لگێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كی ژی زمانێ وانه‌ كو هه‌ڤپشكه‌ یان هیچ نه‌بیتن گه‌له‌ك نێزیكی ئێكن. نموونه‌یا وێ ژی زمانێ په‌هله‌ویه‌ كو ل ده‌ربارێن پاشایێن ئیرانی به‌لاڤبوویه‌ و ئه‌ڤ زمانه‌ دگه‌ل زمانێ كوردی ئێكدگرن. پێداچوون ب دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ نیشان دده‌تن كو ئه‌ڤ گرێ یه‌ فاكته‌ره‌كێ مه‌زنێ تێكدانا په‌یوه‌ندیێن نه‌ژادی بوویه‌، و ئه‌ڤڕۆكه‌ جۆهی و عه‌ره‌ب ل شوینا لێك نێزیكیێ مه‌زنترین دوژمنێن هه‌ڤدوونه‌ و ب هه‌مان ڕه‌نگ ژی نه‌ژادێ پارسی ب لایه‌نێ كێمی ڤه‌ ل ڤان هزار و چارسه‌د سالێن بووری دا، ئێك ژ ئاسته‌نگێن مه‌زن بوویه‌ ل به‌ر گه‌له‌ك ژ ماف و داخوازی یێن كوردستانیان، ل ده‌مه‌كی كو لێكنێزیكیا ڤان دوو نه‌ته‌وان دشیا دایه‌ ببیته‌ ده‌رگه‌هێ دورستبوونا ئێكه‌تییه‌كا مه‌زن وه‌ك ئێكه‌تییا ئه‌ورۆپا، كو ڕۆله‌كێ مه‌زنێ سیاسی و ئابووری و جڤاكی و فه‌رهه‌نگی و كه‌لتووری ل ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ بگێڕیتن، نه‌خاسمه‌ ژی جهێ جیۆپۆله‌تیكا وان گه‌له‌ك زه‌نگین و هه‌ستیاره‌. ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ دشیا وه‌ك سه‌رده‌مێ كۆرۆشێ مه‌زن كارتێكرنێ ل سه‌ر شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی ژی بكه‌تن، به‌لێ جهێ داخێ یه‌، ئه‌ڤڕۆكه‌، هه‌ر ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یێ ئاریایی ئێكه‌ ژ ئاسته‌نگێن مه‌زنێن بده‌ستڤه‌هاتنا خه‌ونا نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، ل ده‌مه‌كی كو ل جیهانا ئه‌ڤڕۆ دا گه‌له‌ك كه‌س خودان وه‌ڵاتن كو هژمارا وان گه‌له‌ك كێمتره‌ ژ كوردستانیان، و چ گومان تێدا نینه‌ دبیتن ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ خه‌ونا گه‌له‌ك تاكێن كورد و پارس ژی بیتن.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانیێ / زانستگه‌ها زاخوَ

زانستێن په‌تی و نه‌خاسمه‌ ژی فیزیك و كیمیایێ بۆ ماوێ چه‌ندین سه‌ده‌یه‌كه‌ بنیاتێ خوه‌یێ ده‌یناندی و ئه‌له‌مێنتین وه‌كی ئاسن، ئاڤ، سفر، و هه‌روه‌سا هایدرۆژێن و نیترۆژێن، كالسیۆم، پلۆتۆن، و.. . هتد، هه‌موو ئه‌و مه‌تریالن ئه‌وێن وه‌ك تۆخم و ئه‌له‌مێنت ئه‌م دزانین و لنك مرۆڤایه‌تیێ د ئاشكرا و ڕۆهنن. دگه‌ل هندێ و ژبلی دیاربوونا ڤان ئه‌له‌مێنت و مه‌تریالا، پێكهاته‌یه‌كێ دیترێ سه‌ره‌كیێ وان ژی یێ لنك مرۆڤی ئاشكرا كو ئه‌و ژی ئه‌تۆمه‌ (Atom) ، وه‌ك پێناسه‌ بریتیه‌ ژ بچوویكترین پشكا ڤان ئه‌له‌مێنیت و مه‌تریالا كو هێدی پترتر ناهێته‌ دابه‌شكرن و وه‌سا دمینیتن و دگه‌ل ڤێ مانێ تایبه‌تمه‌ندیێن ڤی ئه‌له‌مێنتی و مه‌تریالی دپارێزیتن و دبنه‌ڕه‌تدا، ئه‌ڤ په‌یڤه‌ ژ په‌یڤه‌كا یه‌ونانی هاتیه‌ وه‌رگرتن كو ڕامانا (ناهێته‌ دابه‌شكرنێ) دده‌تن.
د بیاڤێ زانستێ سایكۆلۆژی دا وه‌ك ئێك ژ زانستێن مرۆڤایه‌تی بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژه‌، چ ل وی ده‌مێ كۆ ئه‌ڤ زانسته‌ لبن سیبه‌را فه‌لسه‌فێ بوو و چ پشتی سالا (1879) خوه‌ ژ ڤێ زانستێ جۆداكری و سه‌ربخۆییا خوه‌ وه‌رگرتی، و نه‌خاسمه‌ ژی ل سه‌دێ دۆماهیكێ، چه‌نده‌ها تێگه‌ه و چه‌مكێن جیاوازێن هاتینه‌ د ناڤ دا، وه‌ك ره‌فتار، ئازرینه‌ر، به‌رسڤ، پالنه‌ر، ئاراسته‌، بها، نه‌ست(نه‌خواستی)، هه‌ست، خود، ئید، ئیگۆ، سوپه‌ر ئیگۆ یان منێ بلند، پێداویستی، ئه‌نیما ، ئه‌نیمۆس، ویژدان ، هۆش ، نه‌ستێ جڤاكی، پێرسۆنا و. .. هتد، كو هه‌موو پێكڤه‌ وه‌ك ئه‌له‌مێنتێن ڤی زانستی نه‌ و ل ڕێزا ئاسن، ئاڤ، هایدرۆژێن، پۆتاسیۆم، كاربۆن، سۆدیۆم و.. . هتد، و ئه‌له‌مێنتێن دیترێ نه‌ ژ زانستێن فیزیك و كیمیایێ و زانستێن په‌تی یێن دیتر.
به‌لێ ئه‌وا سه‌یره‌ و هه‌تا نۆكه‌ ژی زانستێ سایكۆلۆژی، چ دووڤدا چوون بۆ نه‌كرینه‌ و خوه‌ پێڤه‌ماندی نه‌كریه‌، دیتنا پێكهاته‌یه‌كێ هاوشانێ ئه‌تۆمێ فیزیكی- كیمیایی یه‌ بۆ ڤان ئه‌له‌مێنتێن سایكۆلۆژی، كو وه‌ك پێكهاته‌یه‌كێ سه‌ره‌كیێ ڤان چه‌مك و تێگه‌ها بهێته‌ هژمارتن. پرسیار ئه‌ڤه‌یه‌ كو ئایا هێشتان رۆژا وێ نه‌هاتیه‌ و ئاستێ ڤی زانستێ ساڤا نه‌گه‌هشتیه‌ هندێ ببیته‌ خۆدانێ ڤێ پێكهاته‌یا سه‌ره‌كی یان ژی ئه‌گه‌ر بۆ هندێ دزڤڕیتن كو زانایا بۆ خوه‌ هند ئه‌ڤ تشته‌ نه‌كریه‌ خه‌م و ب تشته‌ك ئاسایی و به‌رنه‌كه‌فتی ل قه‌له‌م دایه‌ یان ژی ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ كه‌ زانستێ سایكۆلۆژی زانسته‌ك گرێدای ب لایه‌نێ مرۆڤایه‌تیه‌ و پێدڤی بڤێ دابه‌شكرنا هویرا پێكهاته‌یی بۆ چه‌مك و تێگه‌هێن خوه‌ ناكه‌ت یان ژی بابه‌تی ڤه‌كۆلینا ڤێ زانستێ- كه‌ ره‌فتاره‌ – دابه‌شی سه‌ر هیچ پشكه‌ك هویرتر نابیتن و دێ هه‌ر بڤی ڕه‌نگی مینیتن؟ دبیتن ژی وه‌كی گه‌له‌ك دیارده‌یێن دیترێن كو ژبه‌ر هندێ د مێشك و هزرا مرۆڤێ نوَكه‌ دا جهێ خوه‌ نینه‌، هێشتان دیار نه‌بوویه‌، و هه‌ر ده‌مێ گاڤا هندێ هات وه‌كی گه‌له‌ك تشتێن نۆكه‌ هه‌ین و به‌رێ بۆ مه‌ باوه‌ركرنا وان ب زحمه‌ت و هنده‌ك جاران (كۆفر) بوو، دێ ئه‌ڤ ئه‌تۆمێ سایكۆلۆژی ژی دبار بیتن و بیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ تێگه‌هشتن ژ گه‌له‌ك لایه‌نێن زانستی لدۆر بوون و مانا مرۆڤی و مرۆڤایه‌تیێ ل ئایینده‌یدا، نه‌خاسمه‌ ژی ئه‌ڤرۆكه‌ و د سه‌دسالیا بیست و ئێكه‌م دا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن هێشتان ب باوه‌را قۆناغێن ڕه‌شێن چاخێ ناڤین و پێشی ڕێنسانسێ ڕه‌فتارێ دكه‌ن و مرۆڤایه‌تیێ ب وان پیڤه‌ران هه‌لدسه‌نگینن و به‌رهه‌موو وێ ژی وه‌كی هه‌مان سه‌رده‌می ترس و پرس و پاشكه‌فتن و ئێش و ئازارێن جڤاكی و ده‌روونی و خرابكرن و هزاران لایه‌نێن نه‌رینینه‌ كو ساده‌ترین مرۆڤێ ئه‌ڤرۆكه‌ ژی بسانه‌هی وان د پرۆسێسا ب تیرۆریزمه‌كرنا جیهانا ئه‌ڤرۆ دا پێدحه‌سیتن.
*بسپوَری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

سایكۆلۆژیایا پیشه‌سازی ڕێكخستنی پویته‌یه‌كا مه‌زن دده‌ته‌ بابه‌تێ كار و پیشه‌ی. د به‌ندێ بیست و سێهه‌م ژ جاڕنامه‌یا جیهانییا مافێ مرۆڤیدا یا هاتی كه‌ هه‌ر كه‌سه‌كێ مافێ هه‌ی كاره‌كی بۆ خوه‌ بكه‌تن و كارێ خوه‌ لدویڤ دلێ خوه‌ و ب ئازادی هه‌لبژێریتن و داخوازا مه‌رجێن گۆنجای و د ئاسته‌كێََََََََََََََََََََََ ره‌زامه‌ندییا خوه‌ دا بكه‌تن و ل ده‌مێ بێكاریێ دا پشته‌ڤانی لێبهێته‌ كرن و بهێته‌ خودانكرن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتی و مۆدرێن پێشكه‌فتا خوه‌ ب به‌رهه‌مێ كار و بزاڤ و شه‌ونه‌خوونیا تاكێن خوه‌ دزانن. ژبلی لایه‌نێن پێشكه‌فتن و بلندكرنا ئاستێ ژیارا خێزانێ و جڤاكێ، كار دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا جۆره‌كێ جێگیرییا ئارامی و ئاساییشا سۆسیۆ – سایكۆلۆژیك لنك تاكی و جڤاكێ دوروست دكه‌تن. چنكو ئه‌و پێشكه‌فتنا بڕێكا كاری دهێته‌ گۆڕێ، پشكه‌كه‌ ژ وێ ئاساییشا سایكۆلۆژی، چنكو به‌رهه‌مێ كارێ تاكی و خزمه‌تا نه‌ته‌وه‌یی بۆ وی ڤێ ڕاستیێ نیشان دده‌تن كو ته‌نها مرۆڤ چاڤه‌ڕێی هندێ نه‌بیتن كو وه‌لاتێ وی و پارت و لایه‌نه‌ك سیاسی بۆ وی چ دكه‌تن به‌لكو یا گرنگ لنك وی ئه‌وه‌ كا ئایا ئه‌وی بۆ ڤێ نه‌ته‌وێ چ كرییه‌ و چ مفا گه‌هاندییه‌ گه‌لێ خوه‌، ئه‌ڤ ئێكه‌ ژ مه‌زنترین بهایێن مرۆڤایه‌تیێ و به‌رهه‌مێ كارێ وییه‌. ب ده‌ستكه‌فتێن ئابووریێن كاری تاك هه‌ست ب جۆره‌ك دلخوه‌شیێ دكه‌تن ب هندێ كو دبیته‌ ژێده‌ره‌كێ مادی بۆ پێشكه‌فتنا نه‌ته‌وه‌ و جڤاكێ خوه‌ بگشتی و خێزانا خوه‌ و كه‌سێن وێ بتایبه‌تی. ئه‌ڤه‌ ژ بلی هندێ كه‌ خوه‌دێ كاركرنێ و خافلاندن و بۆراندنا ده‌می و مژویلكرن ب ڕێڤه‌برنا ئه‌ركێ خوه‌ و خزمه‌تگه‌هاندن ب هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان جۆره‌كێ سه‌رپێبوونا هزری و جڤاكی لنك تاكی دوروست دكه‌تن و دگه‌ل هندێ ژی چه‌ند قۆناغه‌كا ژ پرۆسێسا بده‌ستڤه‌ئینانا خوه‌دێ خوه‌ لنك وی ته‌واودكه‌تن كو سایكۆلۆژیستێ ئه‌مریكایی ماسلوَ ب دابینكرنا پێداویستیێن فیزیۆلۆژیك و به‌راهیێ و لدویڤدا ژی لایه‌نێن دیترێن وه‌كی ئارامییا سایكۆلۆژیك و په‌رژاندنا جڤاكی دهینیتن و وان بۆ مرۆڤی ب گرنگ و فه‌ر دزانیتن.
له‌وما دابینكرنا كاری ژ لایه‌نێ حكومه‌تێڤه‌ گرنگه‌ و ژ بیرا مه‌ نه‌چیتن كو كار یێ بۆ ڤێ چه‌ندێ هاتیه‌ كرن تاراده‌یه‌كێ كه‌ ل هنده‌ك فه‌رمانگه‌هان زیاتر ژ ئاستێ خوه‌ فه‌رمابه‌رێن هاتینه‌ دامه‌زراندن، لێ ئه‌ڤه‌ نه‌چاره‌سه‌رییا دۆماهیكه‌ و پشكه‌كا مه‌زن ژ ڤی ئه‌ركی و ڕه‌خساندنا كاری دمینیته‌ سه‌ر ملێن زه‌نگینان، كو ل شوینا ڤه‌كرنا ماركێتێن مه‌زن و پاركا و وان پرۆژه‌یێن كو تاكێ كوردی فێری ته‌مبه‌لیێ و ژكاركه‌تنێ دكه‌تن، بلا پرۆژه‌یێن وه‌به‌رهینه‌رێن به‌رهه‌مهینه‌ر ڤه‌كه‌ن، و بڤێ چه‌ندێ ڕحه‌ك تازه‌تر بده‌نه‌ جه‌سته‌یێ ماندیێ تاكێ كوردی و كوردستانیان، و خه‌لك ژی بلا هه‌رچاڤ ل هندێ نه‌بن ده‌ستێ وان لبه‌ر موَچه‌ی یێ درێژكری بیتن. گه‌له‌ك كه‌سێن ل جڤاكا مه‌ یێن هه‌ین ل گۆندان خوه‌دان زه‌ڤی و ئه‌رده‌كێ باشن و یێن هاتین و خوه‌ ب باژێڕی داداین ل ده‌مه‌كی نه‌ فه‌رمانبه‌ره‌ و نه‌ كاره‌كی ل باژێڕی دكه‌تن، هه‌تاكو هنده‌ك زارۆكێن خوه‌ ژی ناهنێرنه‌ قوتابخانێ و به‌س ل سه‌ر شارێن كوردستانێ بارگرانیێ دوروست دكه‌ن، و دیاره‌ هیچ كه‌سه‌ك دویڤداچوونا ڤی بابه‌تی ژی ناكه‌تن ڤان كه‌سا ژی یا خوه‌ ل گێلی دای و خوه‌ ب باژێڕی دزانیتن، ل ده‌مه‌كی كو هه‌كه‌ر ل گوندان بایه‌ ژبلی تام و چێژا وێ و ساخله‌مییا جه‌سته‌یی، دا بیته‌ ئه‌له‌مێنته‌كێ به‌رهه‌مهینه‌ر و ئاڤاكه‌ر و بڤێ چه‌ندێ ئارامی و ئاساییشا سایكۆلۆژیكا خوه‌ مسۆگه‌رتر كه‌تن، و نه‌خاسمه‌ كو ئه‌ڤرۆكه‌ نابه‌ینا بژێڕی و گوندا چ جیاوازییه‌ك نه‌مایه‌.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانی / زانینگه‌ها زاخوَ