گه‌له‌ك جاران، چ ل سه‌ر ئاستێن بلند و د ناڤ ته‌خێن ره‌وشنبیر و تێگه‌هشتی و تاكو ئه‌كادیمی و سیاسه‌تڤاناندا ، و چ ل سه‌ر ئاستێن نزم و ل ناڤ خه‌لكێ ساده‌ و سڤیل، تێبنییا هندێ دهێته‌ كرن كو تاكێ كورد به‌رده‌وام لۆمه‌ی خوه‌ و سیاسه‌ت و كاودانێن سیاسی و جڤاكیێن خوه‌ دكه‌تن. ئه‌ڤ لۆمه‌هیه‌ یا گه‌هشتیه‌ ئاسته‌كی كو یا تێكه‌لی سایكۆلۆژیایا ڤی تاكی بووی و بشێوه‌یه‌كێ ئۆتۆماتیك و بێده‌ستی دهێته‌ گۆڕێ و كارتێكرنه‌كا نه‌رینی یا ل سه‌ر ڤی تاكی كری و ڤه‌قه‌تیان به‌لكو گرێ یه‌كا سایكۆلۆژیك د ناڤ ستراكچه‌رێ كه‌ساتیا خوه‌ دا دروست كری و بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ وێنه‌یه‌كێ شێواندی یێ ژ كه‌ساتیا خوه‌ ئاڤا كری و تێدا دوهی و ئه‌ڤرۆ و سۆبه‌هی تا ڕاده‌یه‌كێ ل نك تێكه‌ل و به‌لكو به‌رزه‌ و وندا بووین ژی.
ئه‌زموونا دوور و درێژ و ته‌حل و نه‌خاسمه‌ ژی شكه‌ستێن سیاسیێن ل ڤان چه‌ند ده‌هكێن دوماهیكێ ژ خه‌باتا نه‌ته‌وه‌ییا كورد ل هه‌موو پارچه‌یێن كوردستانێ تووشی بزاڤا كورد و سه‌ركرداتیا وێ هاتی، هه‌ڤكات بووینه‌ د گه‌ل ژناڤچوونا سه‌ركاروانێن ڤان شۆرشێن كوردی و گه‌له‌ك خه‌لكێ سڤیل و بێگۆنه‌ه، و پێشی هنگێ ژی لۆمه‌هیكرنا وان بۆ سه‌ركرده‌یێن كو تا ئاستێن مه‌زن گه‌هشتین و ده‌ستهه‌لاتێن بلند ژی وه‌رگرتین ، بۆ نموونه‌ كه‌سه‌كێ وه‌ك سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یووبی و یێن دیتر ژی، كا بۆچی وه‌لاته‌كێ كوردی نه‌دامه‌زراندیه‌ و هنگی ده‌ستێن وان دچوون و نوكه‌ مه‌ ئه‌و شیان نینن؟ یان كه‌سه‌كێ وه‌ك كه‌ریمخانێ زه‌ند كو هه‌تا ژ خوه‌ نه‌گرتیه‌ ناڤێ خوه‌ بكه‌ته‌ پاشا و ئیمپراتۆر و دگه‌ل هندێ ژی ده‌ستهه‌لاتا پاشایه‌تیا ئیرانێ هه‌موو ل بن ده‌ستێن وی بوو؟ گه‌له‌كێن دیتر ژی وه‌كی وان. هه‌ر ئێك ژ ڤان لۆمه‌هیا و گازنده‌یا وه‌كی وێ بزاڤێ یه‌ مرۆڤه‌كێ د ناڤ قۆڕئاڤه‌كێ دا فرتكه‌كێ ل خوه‌ دده‌تن بۆ خوه‌ قۆرتالكرنێ، كه‌چی به‌رۆڤاژی هزرا وی هندا دیتر وی د ڤێ قۆڕئاڤێ دا دبه‌ته‌ خارێ و نێزیكی خه‌ندقینێ دكه‌تن.
بڤان لۆمه‌هیا تاكێ كوردی یێ بوویه‌ خۆدان ستراكچه‌ره‌كێ سایكۆلۆژیێ شكه‌ستی و هه‌ڕفتی، كو هه‌ر ئێك ژ ڤان لۆمه‌هیان نه‌ د جهێ خوه‌ دا وی هندا دیتر دێ د ده‌ریایا جڤاكی و سیاسی دا به‌رزه‌كه‌تن و د ڕابردوویه‌كا ژ كیس چوی دا دخه‌ندقینیتن، ل ده‌مه‌كی كو وه‌رگرتنا ئه‌زموونان مه‌به‌ستا سه‌ره‌كییا سه‌ربۆرێن دیرۆكی و بزاڤێن زانسته‌كا وه‌ك سایكۆلۆژیایا دیرۆكییه‌، چنكو نه‌ ئه‌ڤ لۆمه‌هی و خوه‌كێم دیتن و كێمكرنه‌ چاره‌سه‌رن بۆ دۆزا ڕه‌وایا گه‌لێ مه‌ و نه‌ هه‌ژی هندێ نه‌ ئه‌م جاره‌كا دیتر دارێ ستراكچه‌رێ سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك و سیاسیێ خوه‌ بڤان گۆتنا بهه‌ڕفینین و لۆمه‌ی سه‌ركرده‌یه‌كێ كورد بكه‌ین كا بۆچی نه‌شیاینه‌ ڤێ ئاره‌زوییا مه‌ ل وان سه‌رده‌ما بجه بینیتن. ئاشكرایه‌ كو ژبلی هندێ دامه‌زراندنا ده‌وله‌تا كوردی پێدڤی ب هه‌بوونا هنده‌ك پێداویستیێن لۆژێستیكی و كۆنكرێت هه‌بوویه‌، دگه‌لدا ژی پێدڤی ب به‌رهه‌ڤییه‌كا سایكۆ-سۆسیۆلۆژیك بوویه‌، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكی و جڤاكی و هه‌تا ل سه‌ر سه‌ركرداتیا كوردی، چنكو گه‌له‌ك جاران مه‌ گۆهلێ دبیتن هنده‌ك سیاسه‌تڤانێن كوردستانێ، چ بده‌ست و مه‌به‌ستدار بیتن یان ژبه‌ر هزر و مێنتالیته‌یا خوه‌ بكێم دیتنێ بیتن، جاڕێ بۆ هندێ لێدده‌ن كو مه‌ ده‌وله‌ت بۆچیه‌ یان ڤێ لۆگۆیێ هه‌ڕفتی به‌لاڤ دكه‌ن كو ئه‌م هه‌ژی هندێ نینین ببینه‌ ده‌وله‌ت و ئه‌ڤه‌ گۆپیتكا نه‌رگێسیزم و خۆپه‌رێستی و نه‌زانیێ یه‌. دگه‌ل هندێ ژی ئه‌م دزانین دروستبوونا ده‌وله‌تا كوردی ل سه‌رده‌مێن به‌رێ پێدڤی ب به‌رهه‌ڤییه‌كا دیتر بوویه‌ و ئه‌و ژی دۆخ و كاودانه‌ك تایبه‌ته‌ كو جیرانێن ڤی نه‌ته‌وه‌یێ به‌ربه‌لاڤ ژی ژ لایه‌نی ره‌وشنبیری و مێنتالیته‌یی بگه‌هنه‌ ئاسته‌كی كو بشێن به‌رهه‌ڤی بیرۆكه‌و دیفاكتۆیه‌كا وه‌ك په‌رژاندنا بوونا ده‌وله‌ته‌كا كوردی ل ته‌نشت خوه‌ و د ناخ و ده‌روون و ستراكچه‌رێ سایكۆ-سۆسیۆپۆلێتیكا تاك و كه‌سێن خوه‌ دا چ ل سه‌ر ئاستێن نزم و چ ئاستێن بلندێن ده‌ستهه‌لاتێ ببن، هینگێ دۆخه‌كێ ئارام و ژێهاتی و گۆنجای دێ بۆ دامه‌زراندنا ڤێ ده‌وله‌تێ دوروست بیتن.
نوكه‌ سه‌ركردایه‌تیا كوردستانێ یێ د ڤێ چه‌ندێ گه‌هشتی كو بشێوازێن جیاوازێن سیاسی و دیپلۆماسی بزاڤێ دكه‌تن ڤان جیرانێن خۆدان به‌رژه‌وه‌ندی و ستراكچه‌ر و پێكهاته‌یێ جیاوازێن جڤاكی و ئایینی و سایكۆلۆژی و دیرۆكی بگه‌هینیته‌ قه‌ناعه‌ته‌كێ كو هه‌بوونا ده‌وله‌تا كوردی ل ره‌خ و دۆرماندۆرێن وان نه‌ك ته‌نها زیانێ ناگه‌هینیته‌ وان، به‌لكو مسۆگه‌ركه‌رێ ئارامی و ئاسووده‌ییا تاكی و جڤاكی و سیاسی و جێگیرییا ئابووری یا دڤه‌رێ یه‌، و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو سایكۆلۆژیا تاكێ كورد، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكی و جڤاكی و چ ل سه‌ر ئاستێ سه‌ركردایه‌تیێ، هیچ مفایه‌كی ژ خۆد-لۆمه‌كرنا به‌رده‌وام و بێ بنه‌مایا دیرۆكا خوه‌ نابینیتن و بلا ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژی ژبیرا مه‌ نه‌چیتن ئه‌ڤ كاودانه‌ و شكه‌ستنێن به‌رده‌وام و به‌ربه‌لاڤییا نه‌ته‌وه‌یی و ئاریشه‌یێن جۆدا جۆدایێن سیاسی و دیرۆكی یا د ناڤ دیرۆك و هه‌موو وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یێن دیتر دا ژی هه‌ین و هه‌بووین. بلا دلێ مه‌ ب خوه‌ نه‌سۆژیتن و بزانین كو هیچ ده‌وله‌ته‌ك ب شه‌ڤ و رۆژه‌كێ و دارێ سحراوی نه‌گه‌هشتیه‌ ڤێ قۆناغێ. تنێ ئه‌وا ل سه‌ر مه‌ دمینیتن ئه‌وه‌ ئه‌م ب گه‌شبینی ئایینده‌یا خوه‌ بێخینه‌ به‌ر به‌رۆكێ كار و بزاڤ و دیپلۆماسیه‌تا خوه‌، چنكو ئه‌ڤ خوه‌ گۆنه‌هبار و لۆمه‌كرنه‌ هیچ تشته‌كی ناگۆهۆڕیتن و تنێ كاودانێن ب ده‌وله‌تبوونێ بۆ مه‌ ئالۆزتر دكه‌تن و پاشتر دئێخیتن. بلا ل بیرا مه‌ بیتن هه‌موو زۆرداری و سته‌ما دیرۆكێ ل مه‌ كرین و ئه‌نفال و كێمیابارانكرن و هاتنا ڕژێما به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ و نوكه‌ ژی تاخمێ ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ هه‌موو ژ پێدڤیاتیێن قۆناغێن دیرۆكی یێن ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ، نه‌ تنێ دخازیتن ئه‌م خوه‌ ل به‌ر وان ئاسته‌نگا بگرین و ب هه‌ر دوو ده‌ستا سه‌ركرده‌یه‌كێ وه‌كو سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی بلند بكه‌ین دا وره‌یا وی زێده‌تر ژ ئه‌و چه‌ندا هه‌ی پترتر لێبهێتن و د گه‌هاندنا كه‌شتیا كوردستانیان دا بۆ كه‌نارێن ئارامیێ سه‌ركه‌فتی تر بیتن و گازنده‌ و لۆمه‌هیێن نڤشێن ئایینده‌ نه‌ئینینه‌ سه‌ر خوه‌ چنكو ئه‌م ل هه‌مبه‌ر وان به‌رپرسیارین.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

پشتی سه‌ره‌دانا فه‌رمی یا سه‌رۆك بارزانی بۆ توركیا و ئه‌و جورێ پێشوازییا گه‌رم یا كو ل وێرێ ژ وی هاتییه‌ كرن، ل هنده‌ك ئاژانسێن ڕاگه‌هاندنا ئیرانی ده‌ست ب هه‌یاهۆیه‌كا مه‌زن كر و نه‌ك تنێ ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ نه‌نرخاند، به‌لكو ژی ب هه‌موو ڕنگان ژی بزاڤا كێمكرنا بهایێ وێ داو ئه‌ڤ سه‌ره‌دانه‌ ب مه‌به‌ستا پارچه‌كرنا سووریا و عێراقێ دا هژمارتن. یا فه‌ره‌ بهێته‌ گوتن ئه‌ڤ مێنتالیته‌یا سایكۆلۆژی یا كه‌ساتیا ڤان جوره‌ كه‌س و لایه‌نان ل ڤێ قۆناغا دیرۆكی و سه‌رده‌م دا جهێ سه‌یرێ و دگه‌ل هندێ دا ژی جهێ داخێ یه‌. ئه‌م كورد چاڤه‌ڕێی هندێ بووین به‌ری كو تۆرانی بڤی ڕه‌نگێ سه‌رده‌میانه‌ و لۆژیكی پێشوازیێ ل سه‌ره‌دانێن ژڤی بابه‌تی و به‌لكو ژی ل ئایینده‌دا ده‌وله‌تا كوردی بكه‌ن، ئیرانیان ئه‌ڤ بزاڤه‌ كربایه‌، ژبه‌ركو پێداچوون ب دیرۆكێ نیشان دده‌تن خالێن هه‌ڤپشكێن هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌یێن كورد و فارسان گه‌له‌ك پترترن ژ هه‌مان ساخله‌تدا و د ناڤبه‌را كوردان و تۆرانیان دا. ژبلی كو بدرێژاهیا دیرۆكێ نه‌ته‌وه‌یێن ئاری و ل ئیرانی و كوردستانێ به‌رده‌وام ل بن گه‌ڤێن تۆرانیان بووینه‌ و چه‌نده‌ها جه‌نگێن مه‌زن د ناڤبه‌را وان دا ڕوودانه‌، خودێ نه‌ته‌وه‌یێن كورد و فارس ل گه‌له‌ك قوَناغێن دیرۆكی هه‌ڤد و گرتییه‌ و بووینه‌ پشكه‌ك ژ زلهێزێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ. مێنتالیه‌تا تاكێ ئیرانی ل بن كارتێكرنا فاكته‌رێن دیترێن نه‌ته‌وه‌یی و نه‌ژادی یا تووشی گرێ یه‌كا ده‌روونی ( Psychological complex )بووی كو سیبه‌را ڕه‌شا خوه‌یا ل سه‌ر خالێن هه‌ڤپشكێن دیرۆكی، نه‌ژادی و جوَگرافیایی دا زال بووی. مه‌ دخواست ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یێ ئاری به‌ری هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ و لایه‌ن و وه‌لاته‌كی ده‌ستێ برایه‌تی و هاریكاریێ بۆ كورد و كوردستانیان درێژكربایه‌ و پشته‌ڤانی ل مافێن ڕه‌وایێن وی كربایه‌، نه‌ك كه‌فتبایه‌ سه‌نگه‌رێ دژایه‌تیكرنا خواست و داخوازیێن وان، هه‌كه‌ر ئه‌م ناڤێ ڤێ گرێیا سایكۆلۆژی بكه‌ینه‌(گرێیا پسمامی) دویرنینه‌ ئارمانجا خوه‌ بپێكیتن و نه‌خاسمه‌ د دیرۆكێ دا نممونه‌یێن وێ زۆرن، و دبیتن ئه‌ڤ گرێ یه‌ جوره‌ك بیتن ژ (گرێ یا سایكۆلۆژیا برای) كۆ قوَربانیێ وێ یێ ئێكه‌م ل سه‌ر ئه‌ردی هابیل بوو كو ب ده‌ستێن قابیلی هاته‌ كوشتن، و پشتی هینگی بدرێژاهیا دیرۆكێ ل ناڤ شارسته‌نیه‌ت و ئیمپراتۆرێن مه‌زن كو بۆ خوه‌ قوَرتالكرن ژ هه‌ڤڕكێن خوه‌ د ناڤ مالبات و كه‌س و كارێن خوه‌ دا، بزاڤا كری یان وان كۆره‌ و ئوَجاخ كۆره‌ بكه‌تن یان بكوژیتن دا هه‌ولا هندێ نه‌ده‌ن جهێ وی بگرن. ڤێ گرێ یا ده‌روونی ب ڕه‌نگه‌ك دیتر ژی خوه‌ نیشان دایه‌ و ئه‌و ژی ململانێ و هه‌ڤڕكی و جه‌نگێن دژوار و خویناوی بووینه‌ د ناڤبه‌را تایفه‌ و بنه‌مالێن جودایێن ناڤ ئێك نه‌ژادی دا كو نموونه‌یێن هه‌ره‌ دیارێن ده‌ڤه‌رێ ژی ململانێ یا جۆهیا و عه‌ره‌بانه‌ كو ئێك ژ به‌نی حام و یێ دیتر ژ به‌ره‌بابێ به‌نی سامینه‌، و هه‌روه‌سا ژی كورد و پارس(فارس) كو ژێده‌رێن دیرۆكی وان دگه‌هیینه‌ ئێك، و هه‌تا كو دیرۆك ژی ڤێ چه‌ندێ نیشاندده‌تن و به‌لگێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كی ژی زمانێ وانه‌ كو هه‌ڤپشكه‌ یان هیچ نه‌بیتن گه‌له‌ك نێزیكی ئێكن. نموونه‌یا وێ ژی زمانێ په‌هله‌ویه‌ كو ل ده‌ربارێن پاشایێن ئیرانی به‌لاڤبوویه‌ و ئه‌ڤ زمانه‌ دگه‌ل زمانێ كوردی ئێكدگرن. پێداچوون ب دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ نیشان دده‌تن كو ئه‌ڤ گرێ یه‌ فاكته‌ره‌كێ مه‌زنێ تێكدانا په‌یوه‌ندیێن نه‌ژادی بوویه‌، و ئه‌ڤڕۆكه‌ جۆهی و عه‌ره‌ب ل شوینا لێك نێزیكیێ مه‌زنترین دوژمنێن هه‌ڤدوونه‌ و ب هه‌مان ڕه‌نگ ژی نه‌ژادێ پارسی ب لایه‌نێ كێمی ڤه‌ ل ڤان هزار و چارسه‌د سالێن بووری دا، ئێك ژ ئاسته‌نگێن مه‌زن بوویه‌ ل به‌ر گه‌له‌ك ژ ماف و داخوازی یێن كوردستانیان، ل ده‌مه‌كی كو لێكنێزیكیا ڤان دوو نه‌ته‌وان دشیا دایه‌ ببیته‌ ده‌رگه‌هێ دورستبوونا ئێكه‌تییه‌كا مه‌زن وه‌ك ئێكه‌تییا ئه‌ورۆپا، كو ڕۆله‌كێ مه‌زنێ سیاسی و ئابووری و جڤاكی و فه‌رهه‌نگی و كه‌لتووری ل ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ بگێڕیتن، نه‌خاسمه‌ ژی جهێ جیۆپۆله‌تیكا وان گه‌له‌ك زه‌نگین و هه‌ستیاره‌. ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ دشیا وه‌ك سه‌رده‌مێ كۆرۆشێ مه‌زن كارتێكرنێ ل سه‌ر شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی ژی بكه‌تن، به‌لێ جهێ داخێ یه‌، ئه‌ڤڕۆكه‌، هه‌ر ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یێ ئاریایی ئێكه‌ ژ ئاسته‌نگێن مه‌زنێن بده‌ستڤه‌هاتنا خه‌ونا نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، ل ده‌مه‌كی كو ل جیهانا ئه‌ڤڕۆ دا گه‌له‌ك كه‌س خودان وه‌ڵاتن كو هژمارا وان گه‌له‌ك كێمتره‌ ژ كوردستانیان، و چ گومان تێدا نینه‌ دبیتن ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ خه‌ونا گه‌له‌ك تاكێن كورد و پارس ژی بیتن.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانیێ / زانستگه‌ها زاخوَ

زانستێن په‌تی و نه‌خاسمه‌ ژی فیزیك و كیمیایێ بۆ ماوێ چه‌ندین سه‌ده‌یه‌كه‌ بنیاتێ خوه‌یێ ده‌یناندی و ئه‌له‌مێنتین وه‌كی ئاسن، ئاڤ، سفر، و هه‌روه‌سا هایدرۆژێن و نیترۆژێن، كالسیۆم، پلۆتۆن، و.. . هتد، هه‌موو ئه‌و مه‌تریالن ئه‌وێن وه‌ك تۆخم و ئه‌له‌مێنت ئه‌م دزانین و لنك مرۆڤایه‌تیێ د ئاشكرا و ڕۆهنن. دگه‌ل هندێ و ژبلی دیاربوونا ڤان ئه‌له‌مێنت و مه‌تریالا، پێكهاته‌یه‌كێ دیترێ سه‌ره‌كیێ وان ژی یێ لنك مرۆڤی ئاشكرا كو ئه‌و ژی ئه‌تۆمه‌ (Atom) ، وه‌ك پێناسه‌ بریتیه‌ ژ بچوویكترین پشكا ڤان ئه‌له‌مێنیت و مه‌تریالا كو هێدی پترتر ناهێته‌ دابه‌شكرن و وه‌سا دمینیتن و دگه‌ل ڤێ مانێ تایبه‌تمه‌ندیێن ڤی ئه‌له‌مێنتی و مه‌تریالی دپارێزیتن و دبنه‌ڕه‌تدا، ئه‌ڤ په‌یڤه‌ ژ په‌یڤه‌كا یه‌ونانی هاتیه‌ وه‌رگرتن كو ڕامانا (ناهێته‌ دابه‌شكرنێ) دده‌تن.
د بیاڤێ زانستێ سایكۆلۆژی دا وه‌ك ئێك ژ زانستێن مرۆڤایه‌تی بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژه‌، چ ل وی ده‌مێ كۆ ئه‌ڤ زانسته‌ لبن سیبه‌را فه‌لسه‌فێ بوو و چ پشتی سالا (1879) خوه‌ ژ ڤێ زانستێ جۆداكری و سه‌ربخۆییا خوه‌ وه‌رگرتی، و نه‌خاسمه‌ ژی ل سه‌دێ دۆماهیكێ، چه‌نده‌ها تێگه‌ه و چه‌مكێن جیاوازێن هاتینه‌ د ناڤ دا، وه‌ك ره‌فتار، ئازرینه‌ر، به‌رسڤ، پالنه‌ر، ئاراسته‌، بها، نه‌ست(نه‌خواستی)، هه‌ست، خود، ئید، ئیگۆ، سوپه‌ر ئیگۆ یان منێ بلند، پێداویستی، ئه‌نیما ، ئه‌نیمۆس، ویژدان ، هۆش ، نه‌ستێ جڤاكی، پێرسۆنا و. .. هتد، كو هه‌موو پێكڤه‌ وه‌ك ئه‌له‌مێنتێن ڤی زانستی نه‌ و ل ڕێزا ئاسن، ئاڤ، هایدرۆژێن، پۆتاسیۆم، كاربۆن، سۆدیۆم و.. . هتد، و ئه‌له‌مێنتێن دیترێ نه‌ ژ زانستێن فیزیك و كیمیایێ و زانستێن په‌تی یێن دیتر.
به‌لێ ئه‌وا سه‌یره‌ و هه‌تا نۆكه‌ ژی زانستێ سایكۆلۆژی، چ دووڤدا چوون بۆ نه‌كرینه‌ و خوه‌ پێڤه‌ماندی نه‌كریه‌، دیتنا پێكهاته‌یه‌كێ هاوشانێ ئه‌تۆمێ فیزیكی- كیمیایی یه‌ بۆ ڤان ئه‌له‌مێنتێن سایكۆلۆژی، كو وه‌ك پێكهاته‌یه‌كێ سه‌ره‌كیێ ڤان چه‌مك و تێگه‌ها بهێته‌ هژمارتن. پرسیار ئه‌ڤه‌یه‌ كو ئایا هێشتان رۆژا وێ نه‌هاتیه‌ و ئاستێ ڤی زانستێ ساڤا نه‌گه‌هشتیه‌ هندێ ببیته‌ خۆدانێ ڤێ پێكهاته‌یا سه‌ره‌كی یان ژی ئه‌گه‌ر بۆ هندێ دزڤڕیتن كو زانایا بۆ خوه‌ هند ئه‌ڤ تشته‌ نه‌كریه‌ خه‌م و ب تشته‌ك ئاسایی و به‌رنه‌كه‌فتی ل قه‌له‌م دایه‌ یان ژی ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ كه‌ زانستێ سایكۆلۆژی زانسته‌ك گرێدای ب لایه‌نێ مرۆڤایه‌تیه‌ و پێدڤی بڤێ دابه‌شكرنا هویرا پێكهاته‌یی بۆ چه‌مك و تێگه‌هێن خوه‌ ناكه‌ت یان ژی بابه‌تی ڤه‌كۆلینا ڤێ زانستێ- كه‌ ره‌فتاره‌ – دابه‌شی سه‌ر هیچ پشكه‌ك هویرتر نابیتن و دێ هه‌ر بڤی ڕه‌نگی مینیتن؟ دبیتن ژی وه‌كی گه‌له‌ك دیارده‌یێن دیترێن كو ژبه‌ر هندێ د مێشك و هزرا مرۆڤێ نوَكه‌ دا جهێ خوه‌ نینه‌، هێشتان دیار نه‌بوویه‌، و هه‌ر ده‌مێ گاڤا هندێ هات وه‌كی گه‌له‌ك تشتێن نۆكه‌ هه‌ین و به‌رێ بۆ مه‌ باوه‌ركرنا وان ب زحمه‌ت و هنده‌ك جاران (كۆفر) بوو، دێ ئه‌ڤ ئه‌تۆمێ سایكۆلۆژی ژی دبار بیتن و بیته‌ ده‌رگه‌هه‌ك بۆ تێگه‌هشتن ژ گه‌له‌ك لایه‌نێن زانستی لدۆر بوون و مانا مرۆڤی و مرۆڤایه‌تیێ ل ئایینده‌یدا، نه‌خاسمه‌ ژی ئه‌ڤرۆكه‌ و د سه‌دسالیا بیست و ئێكه‌م دا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن هێشتان ب باوه‌را قۆناغێن ڕه‌شێن چاخێ ناڤین و پێشی ڕێنسانسێ ڕه‌فتارێ دكه‌ن و مرۆڤایه‌تیێ ب وان پیڤه‌ران هه‌لدسه‌نگینن و به‌رهه‌موو وێ ژی وه‌كی هه‌مان سه‌رده‌می ترس و پرس و پاشكه‌فتن و ئێش و ئازارێن جڤاكی و ده‌روونی و خرابكرن و هزاران لایه‌نێن نه‌رینینه‌ كو ساده‌ترین مرۆڤێ ئه‌ڤرۆكه‌ ژی بسانه‌هی وان د پرۆسێسا ب تیرۆریزمه‌كرنا جیهانا ئه‌ڤرۆ دا پێدحه‌سیتن.
*بسپوَری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

سایكۆلۆژیایا پیشه‌سازی ڕێكخستنی پویته‌یه‌كا مه‌زن دده‌ته‌ بابه‌تێ كار و پیشه‌ی. د به‌ندێ بیست و سێهه‌م ژ جاڕنامه‌یا جیهانییا مافێ مرۆڤیدا یا هاتی كه‌ هه‌ر كه‌سه‌كێ مافێ هه‌ی كاره‌كی بۆ خوه‌ بكه‌تن و كارێ خوه‌ لدویڤ دلێ خوه‌ و ب ئازادی هه‌لبژێریتن و داخوازا مه‌رجێن گۆنجای و د ئاسته‌كێََََََََََََََََََََََ ره‌زامه‌ندییا خوه‌ دا بكه‌تن و ل ده‌مێ بێكاریێ دا پشته‌ڤانی لێبهێته‌ كرن و بهێته‌ خودانكرن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتی و مۆدرێن پێشكه‌فتا خوه‌ ب به‌رهه‌مێ كار و بزاڤ و شه‌ونه‌خوونیا تاكێن خوه‌ دزانن. ژبلی لایه‌نێن پێشكه‌فتن و بلندكرنا ئاستێ ژیارا خێزانێ و جڤاكێ، كار دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ دا جۆره‌كێ جێگیرییا ئارامی و ئاساییشا سۆسیۆ – سایكۆلۆژیك لنك تاكی و جڤاكێ دوروست دكه‌تن. چنكو ئه‌و پێشكه‌فتنا بڕێكا كاری دهێته‌ گۆڕێ، پشكه‌كه‌ ژ وێ ئاساییشا سایكۆلۆژی، چنكو به‌رهه‌مێ كارێ تاكی و خزمه‌تا نه‌ته‌وه‌یی بۆ وی ڤێ ڕاستیێ نیشان دده‌تن كو ته‌نها مرۆڤ چاڤه‌ڕێی هندێ نه‌بیتن كو وه‌لاتێ وی و پارت و لایه‌نه‌ك سیاسی بۆ وی چ دكه‌تن به‌لكو یا گرنگ لنك وی ئه‌وه‌ كا ئایا ئه‌وی بۆ ڤێ نه‌ته‌وێ چ كرییه‌ و چ مفا گه‌هاندییه‌ گه‌لێ خوه‌، ئه‌ڤ ئێكه‌ ژ مه‌زنترین بهایێن مرۆڤایه‌تیێ و به‌رهه‌مێ كارێ وییه‌. ب ده‌ستكه‌فتێن ئابووریێن كاری تاك هه‌ست ب جۆره‌ك دلخوه‌شیێ دكه‌تن ب هندێ كو دبیته‌ ژێده‌ره‌كێ مادی بۆ پێشكه‌فتنا نه‌ته‌وه‌ و جڤاكێ خوه‌ بگشتی و خێزانا خوه‌ و كه‌سێن وێ بتایبه‌تی. ئه‌ڤه‌ ژ بلی هندێ كه‌ خوه‌دێ كاركرنێ و خافلاندن و بۆراندنا ده‌می و مژویلكرن ب ڕێڤه‌برنا ئه‌ركێ خوه‌ و خزمه‌تگه‌هاندن ب هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان جۆره‌كێ سه‌رپێبوونا هزری و جڤاكی لنك تاكی دوروست دكه‌تن و دگه‌ل هندێ ژی چه‌ند قۆناغه‌كا ژ پرۆسێسا بده‌ستڤه‌ئینانا خوه‌دێ خوه‌ لنك وی ته‌واودكه‌تن كو سایكۆلۆژیستێ ئه‌مریكایی ماسلوَ ب دابینكرنا پێداویستیێن فیزیۆلۆژیك و به‌راهیێ و لدویڤدا ژی لایه‌نێن دیترێن وه‌كی ئارامییا سایكۆلۆژیك و په‌رژاندنا جڤاكی دهینیتن و وان بۆ مرۆڤی ب گرنگ و فه‌ر دزانیتن.
له‌وما دابینكرنا كاری ژ لایه‌نێ حكومه‌تێڤه‌ گرنگه‌ و ژ بیرا مه‌ نه‌چیتن كو كار یێ بۆ ڤێ چه‌ندێ هاتیه‌ كرن تاراده‌یه‌كێ كه‌ ل هنده‌ك فه‌رمانگه‌هان زیاتر ژ ئاستێ خوه‌ فه‌رمابه‌رێن هاتینه‌ دامه‌زراندن، لێ ئه‌ڤه‌ نه‌چاره‌سه‌رییا دۆماهیكه‌ و پشكه‌كا مه‌زن ژ ڤی ئه‌ركی و ڕه‌خساندنا كاری دمینیته‌ سه‌ر ملێن زه‌نگینان، كو ل شوینا ڤه‌كرنا ماركێتێن مه‌زن و پاركا و وان پرۆژه‌یێن كو تاكێ كوردی فێری ته‌مبه‌لیێ و ژكاركه‌تنێ دكه‌تن، بلا پرۆژه‌یێن وه‌به‌رهینه‌رێن به‌رهه‌مهینه‌ر ڤه‌كه‌ن، و بڤێ چه‌ندێ ڕحه‌ك تازه‌تر بده‌نه‌ جه‌سته‌یێ ماندیێ تاكێ كوردی و كوردستانیان، و خه‌لك ژی بلا هه‌رچاڤ ل هندێ نه‌بن ده‌ستێ وان لبه‌ر موَچه‌ی یێ درێژكری بیتن. گه‌له‌ك كه‌سێن ل جڤاكا مه‌ یێن هه‌ین ل گۆندان خوه‌دان زه‌ڤی و ئه‌رده‌كێ باشن و یێن هاتین و خوه‌ ب باژێڕی داداین ل ده‌مه‌كی نه‌ فه‌رمانبه‌ره‌ و نه‌ كاره‌كی ل باژێڕی دكه‌تن، هه‌تاكو هنده‌ك زارۆكێن خوه‌ ژی ناهنێرنه‌ قوتابخانێ و به‌س ل سه‌ر شارێن كوردستانێ بارگرانیێ دوروست دكه‌ن، و دیاره‌ هیچ كه‌سه‌ك دویڤداچوونا ڤی بابه‌تی ژی ناكه‌تن ڤان كه‌سا ژی یا خوه‌ ل گێلی دای و خوه‌ ب باژێڕی دزانیتن، ل ده‌مه‌كی كو هه‌كه‌ر ل گوندان بایه‌ ژبلی تام و چێژا وێ و ساخله‌مییا جه‌سته‌یی، دا بیته‌ ئه‌له‌مێنته‌كێ به‌رهه‌مهینه‌ر و ئاڤاكه‌ر و بڤێ چه‌ندێ ئارامی و ئاساییشا سایكۆلۆژیكا خوه‌ مسۆگه‌رتر كه‌تن، و نه‌خاسمه‌ كو ئه‌ڤرۆكه‌ نابه‌ینا بژێڕی و گوندا چ جیاوازییه‌ك نه‌مایه‌.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانی / زانینگه‌ها زاخوَ

ده‌روونناسێ بناڤوده‌نگێ ئه‌مریكی، ئابراهام ماسلو ( 1908-1970) د تیۆرییه‌كا پێستركی یا ساده‌ دگه‌ل هندێ كو پێدڤیاتیێن مرۆڤی د هه‌فت قۆناغاندا دابه‌ش دكه‌تن و ئه‌ڤێ تیۆرییا وه‌كی بیردۆزا كۆرت گۆلدشتاینێ (1875-1965)ێ ئه‌لمانی ب تیۆرییا خوه‌بشكڤین(self-actualization) دده‌ته‌ نیاسین. ئه‌ڤ پێدڤیاتییه‌ خوه‌ د پێدڤیاتیێن ئێك لدویڤ ئێكێن فیزیۆلۆژیك، ئاسایش و ته‌ناهی، ڤیان، ڕێزلخوه‌گرتن، بده‌ستڤه‌ئینانا خوه‌، زانین و تێگه‌هشتن، و لدۆماهیكێ و یا هه‌فته‌م ئانكۆ پێدڤیاتی ب جوانیێ (aesthetic needs) دا دبینیتن.
ب باوه‌را ماسلوی تێركرنا ڤان پێدڤیاتییا ئێك لدویڤ ئێك بنه‌مایه‌كێ سه‌ره‌كیێ ئاڤاكرنا كه‌ساتیا مرۆڤی یه‌. ڕاسته‌ ئه‌ڤ تیۆرییه‌ ژ ئالیێ بسپۆرێن زانستی ڕاستی هنده‌ك ڕه‌خنه‌ و گازنده‌یا دبیتن، لێ دگه‌ل هندێ دا ژی ناهێته‌ ڤه‌شارتن ب ئێك ژ گرنگترین بیردۆزێن گرێدای ب پێدڤیاتییا دهێته‌ هژمارتن. بنیاتێ تیۆرییا وی وه‌ك ئێك ژ بیردۆزێن مرۆڤگه‌رایی یا لسه‌ر بنه‌مایێن فه‌لسه‌فی و باوه‌ری ب ئازادی و سه‌ربه‌ستییا مرۆڤی و ماف و شیانێن وی و د داهینانێ و كارێ قه‌نج و ئاڤاكه‌رانه‌ هاتیه‌ ده‌یناندن، هێشتان وه‌ك تاقیگه‌هی نه‌هاتینه‌ سه‌لماندن، به‌لێ یا شیای دگه‌له‌ك ده‌لیڤه‌یێن چاره‌سه‌ركرنا ئێش و ئازارێن ده‌روونی و گرفتێن په‌روه‌رده‌یی و ئیكلینیكی دا مفای بگه‌هینیته‌ مرۆڤاتیێ.
ماسلو د دۆماهیك قۆناغا پێدڤیاتیێن مرۆڤی دا ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌تن كو پێدڤیاتییا مرۆڤی ب جوانیێ هندێ دگه‌هینیتن كو مرۆڤی ب سروشت حه‌ز و ڤیانا هه‌ی بۆ ڕێكخستنێ و ڕێك و پێكیێ و لێكدای بوونێ و جوانیێ و خوه‌پاراستن و دویركه‌فتن ژ بێسه‌ره‌وبه‌ریێ و په‌لشخه‌بوونێ و پیسی و چه‌په‌لیێ و خه‌مساری د ڤێ چه‌ندێدا. هه‌لبه‌ت ماسلو ڤه‌ناشێریتن كو تێگه‌هشتن د ڤێ پێدڤیاتیێ و شرۆڤه‌كرنا وێ هۆسا بسانه‌هی ژی نینه‌، به‌لێ ئه‌و دان ب بوون و كارتێكرنا وێ د وه‌رار و گه‌شه‌یا كه‌ساتیا مرۆڤی دده‌تن و د باوه‌را وی دا ئه‌و كه‌سێ د ئاسته‌كێ باش و بلندێ ساخله‌می و دروستییا ده‌روونی دا بیتن و دوور بیتن ژ ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونی و سایكۆلۆژیك خۆدانێ ئاسته‌كێ بلندێ ڤێ حه‌ز و ڤیانێیه‌، ئانكۆ بگۆتنه‌ك دیتر ئه‌ڤی مرۆڤی ڤیان و ویستا گه‌ڕهان لدویڤ جوانیێ و باشیێ و لێكدایبوونێ و ڕێكخستنێ و پویته‌كرن ب سروشت و ئاسایبوونێ یا لنك هه‌ی، و به‌رۆڤاژی ڤێ گۆتنێ ژی بدیتنا وی دروسته‌. ئانكۆ مرۆڤه‌كێ كو حه‌زا نه‌شرینی و نه‌جوانیێ و بێسه‌روبه‌ریێ و به‌ره‌لایی و دویركه‌فتن ژ جوانیێ و هۆنه‌ری و سروشتێ جوان لنك هه‌بیتن و ئاستێ وێ حه‌ز و ڤیانێ بلند و به‌رده‌وام بیتن، ئه‌ڤ مرۆڤه‌ گیرۆده‌ی هژماره‌كا ململانێ و كێشمه‌كێشێن ده‌روونی و سایكۆلۆژی و به‌لكو ژی نه‌ساخیێن ده‌روونییه‌، ڤێجا ئه‌ڤ كه‌سه‌ مرۆڤه‌ك دانعه‌مر یان سنێله‌یه‌ك بیتن یان ژی زارۆكه‌ك بیتن.
هه‌كه‌ر بهێت ئه‌م ڤێ تیۆرییا سایكۆلۆژی و مرۆڤگه‌رایی(Humanism) لسه‌ر كه‌ساتیا تیرۆریستان جێبه‌جێ بكه‌ین دی َب ئاشكرایی و گه‌له‌ك زه‌لالیڤه‌ بینین كو ڤان مرۆڤان حه‌زه‌كا بێ وێنه‌ یا بۆ تێكدانا سروشتی و جوانیێ هه‌ی و به‌رده‌وام و د هه‌می كریارێن خوه‌ دا بزاڤێ دكه‌ن ب ڕه‌نگه‌كێ نه‌رێنی كارتێكرنێ د سروشتی و جوانیێ دا بكه‌ن. كار و كریارێن وه‌كی سه‌رژێكرن، خوه‌په‌قاندن، كۆشتنا یێ به‌رامبه‌ر بێی هیچ هێجه‌ته‌ك لۆژیكی و بنه‌مایه‌كێ، تێكدانا باژێڕ و ئاڤاهی و ده‌ستكه‌فت و ئاسه‌وارێن هۆنه‌ری و شارستانی و كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، هه‌ڕفاندن، لادان ژ بنه‌مایێن سروشتی و ئاسایی، دژاتیكرنا هه‌ر ڕاستیه‌كێ، كۆشتنا مرۆڤان ب دڕنده‌ترین شێوه‌، و گه‌له‌ك تاوانێن ژ ڤی بابه‌تی هێما و نیشانێن سایكۆلۆژیكن بۆ هندێ كو بسه‌لمینن د ناخ و ده‌روونێ ڤان مرۆڤاندا پێدڤیاتیی ب جوانیێ جهه‌ك تایبه‌ت نینه‌، و ئه‌ڤه‌، وه‌ك بیردۆزا ماسلوی ئاماژه‌ی پێدده‌تن، ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ هه‌بوونا ئاریشه‌ و بگره‌ ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونی د ناڤه‌رۆكا پێكهاته‌ و ستراكتوورێ كه‌ساتیا تاكێ تیرۆریستاندا. ئه‌ڤ كه‌سه‌ تام و چێژێ ژ دیتنا مرۆڤه‌كێ كۆشتی، كه‌سه‌كێ سه‌ر ژێكری، خانیه‌كێ هه‌ڕفتی، مزگه‌فت و دێر و كه‌نیسه‌ و مه‌زارگه‌ه و گۆڕستانه‌كا په‌قاندی، باژێڕه‌ك وێران، جهه‌ك چۆلكری و مری، خه‌لكه‌ك په‌ریشان و شه‌پرزه‌، زارۆكێن چاڤ ب گریان، ده‌یكێن به‌ر و به‌رسنگ دڕاندی، باب و باپیرێن بێ هێڤی، گه‌نج و سنێله‌یێن دل مری و قه‌ده‌م شكه‌ستی، ترۆمبێلێن سۆتی، فرۆشگه‌هێن شه‌وتاندی و ڤاله‌كری، زه‌ڤیێن هشك و به‌ردای و ته‌ژی چه‌قه‌ل و تڕاش، قوتابخانه‌یێن بێ زارۆك و مامۆستا و. .. هتد، وه‌ردگرن و هه‌می ئاره‌زوویا وان ئه‌وه‌ هه‌ر ساته‌ك و چركه‌یه‌ك ژ ژیانا خوه‌ ببنه‌ ئالاڤه‌ك دا ئێك ژ ڤان وێرانیێن هۆسا بخۆلقینن، حه‌چكۆ تو بێژی ئه‌ڤ مرۆڤه‌ یێن بۆ هندێ هاتینه‌ دروستكرن جوانیێ د نه‌جوانیێ و ئاڤاهیێ د وێرانیێ دا ببینن. دیاره‌ ژبه‌ركۆ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل سروشت و لۆژیكێ ناگۆنجیتن سروشت ژی ڤان مرۆڤان قه‌بیل ناكه‌تن و بهه‌می ڕه‌نگه‌كیڤه‌ بزاڤێ دكه‌تن ده‌رگه‌هێن ژناڤبرنا وان خۆشتر بكه‌تن چونكی وه‌ك باب و باپیرێن مه‌ گۆتی ” هه‌ر زالمه‌كی زه‌ڤاله‌كێ هه‌ی ” و زه‌ڤالا ڤان كه‌سێن تیرۆریست ژی سروشت و پێكهاته‌یێن وێ نه‌.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ر پراگماتیزم د زانستێن فه‌لسه‌فه‌ و پاشی سایكۆلۆژیایێ دا ڕامانا ڕه‌سه‌ناتیا كاری و ره‌فتاره‌كێ هه‌بیتن، د زمانێ سیاسه‌تێ دا پترتر زاراڤه‌ و ئایدیۆمه‌ك ل دۆر كه‌تواریبوون و هه‌لپه‌ره‌ستیێ دزڤڕیتن. ئاشكرایه‌ وه‌ك بنیات ئه‌ڤ ڕێبازه‌ ل وه‌ڵاتێ ئه‌مریكایێ سه‌رێ هه‌لدای و به‌رهه‌مێ هزری و مێنتالیته‌یا چه‌ندین نڤش و سه‌دان هزار كۆچبه‌رێن ڤی وه‌لاتیه‌ كه‌ پشتی ماندیبوونه‌كا مه‌زن و ژ كار و بزاڤ و خۆها ناڤ چاڤێن خه‌لكێ وێ و ب ده‌ست و باسك و مێشكێ خۆ شیایین ب سه‌ر ڤی كیشوه‌رێ نوی دا زال ببن و بۆ ژیارا خۆ و دگه‌ل سروشتێ وێ بكه‌ڤنه‌ ململانێ و ده‌سته‌ویه‌خه‌ ببن تاكۆ پاریه‌كێ نانی بده‌سخۆڤه‌ بینن. بۆرینا نێزیكی پتر ژ دوو سه‌د سێسه‌د سالان ده‌لیڤه‌یه‌ك ره‌خساند دا ژناڤ مێشك و هزرا تاكێ ئه‌مریكی بنیاتێ فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیزمێ په‌یدا ببیتن. ئه‌وان ئه‌ڤ رێبازه‌ د هه‌می بوارێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی سیاسه‌تێدا جێبه‌جێ كرن. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ كیشوه‌رێ نوی ب خێرا وێ یا بوویه‌ ئێك ژ جه‌مسه‌رێن بهێزێن ئابووری و له‌شگه‌ری و زانستی ل جیهانێ، چونكی ب باوه‌را سیاسه‌توانێ پراگماتیك پێدڤیه‌ لدویڤ رۆژێ و گاڤێ دا پێنگاڤێن سیاسی بهێنه‌ هاڤێتن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ سه‌ر بیروباوه‌رێن مرۆڤیدایه‌. ئانكۆ دبیتن بۆ گه‌هشتن ب مژار و مه‌به‌ستێن سیاسی مرۆڤ هنده‌ك یێ نه‌رم و ڤه‌كری بیتن و تشتی ب هشكی وه‌رنه‌گریتن و بزه‌حمه‌ت نه‌ئێخیتن دا بشێتن د كارێ خۆ دا یێ سه‌ركه‌فتی بیتن.
ئه‌م هه‌تا نۆكه‌ ژی گازنده‌یا ژ سه‌ركرده‌یێن مه‌زنێن كوردێن به‌رێ دكه‌ین كه‌ بۆ چی د سیاسه‌تا خۆ دا پراگماتی نه‌بووینه‌ و نه‌شیایه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یێ خۆ هنده‌ك نه‌رماتیێ بكه‌ن و بۆ هندێ وێ بگه‌هیننه‌ كه‌نارێن ئارامیێ و به‌خته‌وه‌ریێ هنده‌ك لایه‌نێ نه‌ته‌وه‌یی و به‌رژه‌وندیێن دگاڤێدا ژی ب هه‌ند وه‌ربگرن؟
ئه‌ڤرۆكه‌ و ئه‌زموونا دیرۆكییا نه‌ته‌وه‌ییا كوردی ئه‌م یێن گه‌هاندینه‌ ئاسته‌كێ مێنتالی كه‌ ئه‌م ژی وه‌ك گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌یێن دیتر پراگماتی بین و بۆ مه‌به‌ستێ گه‌هشتن ب ئارمانجێن نه‌ته‌وه‌یی و پاراستنا خۆ، و دگه‌ل هندێ كه‌ گه‌له‌ك بهایێن جڤاكی و مرۆڤایه‌تی و كه‌لتووری بپارێزین، تا ڕاده‌یه‌كێ ژی هه‌لپه‌ره‌ست و به‌رژه‌وه‌ندیخواز و پراگماتیك بین. ئه‌م د ڤێ چه‌ندێ دا دێ گه‌له‌ك ژ خه‌لكه‌كێ، كه‌ بناڤێ ئایین و مه‌زهه‌ب و ناڤ و نیشانێن بریقه‌دار و بۆ گه‌هشتن ب ده‌ستهه‌ڵاتێ ژ دڕنده‌ترین تاوانێن دژی مرۆڤایه‌تیێ ژی خۆ ناده‌نه‌ پاش، باشتر و مرۆڤدۆستتر بین و ئه‌زموونا دوور و درێژا دیرۆكا كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا تێدا، تنێ دمینیتن كه‌ سیاسه‌تا مه‌ بڤی ره‌نگێ نۆكه‌ یێ دیپلۆماتیك ، تا ڕاده‌یه‌كێ پترتر ئاراسته‌یه‌كا پراگماتیكی بخۆڤه‌ بگریتن. بگۆتنه‌ك دیتر ئه‌م ژی فێر ببین مفای ژ گه‌له‌ك ده‌لیڤه‌ و مژارا و ئالاڤا وه‌ربگرین و هه‌لپه‌رستیێ بكه‌ینه‌ هێڤێنێ سیاسه‌تا خۆ بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن مه‌زن و به‌رژوه‌ندیێن تایبه‌ت و نه‌خاسمه‌ ئه‌م یێ كاری دكه‌ین و تاكێ كوردی سایكۆلۆژیه‌ن ئاماده‌ی ئایینده‌یه‌كا گه‌ش و پرشنگدار و مه‌زن دكه‌ین تاكۆ ده‌مێ گه‌هشتن ب گاڤا رێفراندۆم و هه‌مه‌پرسیێ بۆ بڕیاردان لسه‌ر مافێ چاره‌نڤیسا خۆ وه‌ك ئێك ژ ڕێك و شێوازێن دیمۆكراسیانه‌ و سه‌رده‌میانه‌ و یاسایی بۆ بوون ب ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربخۆ وه‌كی هه‌ر ده‌وله‌ته‌ك دیتر كه‌ ب قۆناغێن دیرۆكی پێگه‌هشتی،و بشێین ب هه‌می هۆشیاری و باوه‌ر و ڤیانێ ڤه‌، بڕیاره‌كا دروست بده‌ین لسه‌ر ڤێ چه‌ندێ. هه‌كه‌ر دۆهی ئه‌م د به‌رسنگێ به‌عسیان دا نه‌شكه‌ستین و مه‌ خۆ گه‌هانده‌ ڕۆژه‌كا وه‌كی ئه‌ڤرۆكه‌، ئه‌ڤرۆكه‌ ژی ئه‌م پێدڤی ب هندێ نه‌ بۆ ده‌ربازبوون ژ ڤان قه‌یرانێن ده‌ستكرد و ئالۆزی و ته‌نگاڤییا دگه‌ل چه‌ند لایه‌نێن وه‌كی ململانێ دگه‌ل نه‌حه‌زان ل هكومه‌تا به‌غدا و نه‌یارێن ده‌ره‌كی و نافخۆیی و ده‌وله‌تا تیرۆریستییا ئیسلامیا داعشێ، بنه‌مایێن فه‌لسه‌فه‌یا پراگماتیكی بكه‌ینه‌ هێڤێنێ ڕێكا رزگارییا خۆ. ئه‌ڤ چه‌نده‌ دخوازیتن سه‌ركرداتیا كوردستانێ وه‌ك بنه‌مایه‌كێ پراگماتی مفای ژ هه‌ر هه‌ل و ده‌لیڤه‌یه‌كێ وه‌ربگریتن و خۆ ب هنده‌ك سنوورێن به‌رته‌نگكه‌رێن دیرۆكی و جڤاكی و كه‌لتووری و سایكۆلۆژی ڤه‌ گرێنه‌ده‌تن و وان سنووران ببڕیتن.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

جه‌نگێ سار یان ئه‌و شه‌ڕێ بناڤێ جه‌نگێ سایكۆلۆژی ژی دهێته‌ نیاسین، تێگه‌هه‌كه‌ بۆ جارا ئێكه‌م هاته‌ دناڤ گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ و سایكۆلۆژی دا، ده‌مێ ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ و میدیایێن جیهانی دابه‌شی سه‌ر دوو جه‌مسه‌رێن ڕۆژهه‌لات و بلۆكێ ڕۆژئاڤا بووین كو سه‌ركاروانییا وان، بلۆكێ ئێكێ سۆڤیه‌تا جاران و بلۆكێ كۆمۆنیزمێ دكر و ڕۆژئاڤایێ ب سه‌ركرداتییا ئه‌مریكا ململانێیه‌كا سیاسی و ده‌روونی و جڤاكی و ئابووری دگه‌ل تاخمێ ئێكه‌م دا دكر. سه‌رباری هندێ كۆ ئه‌ڤ تێگه‌هه‌ بوویه‌ پشكه‌ك ژ پێناسا ململانێیا ڤان دوو جه‌مسه‌رێن زلهێز ل جیهانێ، لێ پێشی هنگی و بدرێژاهییا دیرۆكێ و نۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیتن، ئه‌ڤ جۆرێ شه‌ڕێ سایكۆلۆژی ژ لایه‌نێ نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن جۆداجۆدا هاتیه‌ و دهێته‌ بكارئینان.
لێ پرسیار د ڤێ چه‌ندێ دایه‌ كا ئایا هاتنا شه‌پۆلێن ته‌وژما بجیهانیبوونێ و په‌یدابوونا سیسته‌مێ بناڤ ئێك جه‌مسه‌ری ب سه‌رۆكاتیا ئه‌مریكایێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كه‌ ئه‌و شه‌ڕێ دژوارێ سایكۆلۆژی و سار دناڤبه‌را ئه‌مریكا و رۆسیایێ، یا كۆ پترتری نیڤ سه‌ده‌ی ڤه‌كێشای، بدۆماهیك هاتبیتن؟ بۆ به‌رسڤدانا پرسیاره‌كا ئالۆزا ژ ڤی بابه‌تی ئه‌م پێدڤی ب پێداچۆنه‌كا هویر یا سیسته‌مێ بڕێڤه‌چۆنا سیاسی و ئابووری و كه‌لتووری یا جیهانا ئه‌ڤرۆكه‌، كا ئه‌و بخۆ بابه‌ته‌ك گه‌له‌ك دویر و درێژه‌ و گۆتاره‌ك كۆرت وه‌كی ڤێ گۆتارێ تێرا هه‌می هویركاریێن وێ ناكه‌تن، لێ هندی د شیاندا بیتن دێ بزاڤێ كه‌ین خوانده‌ڤانی ژ به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ تێبگه‌هینین.
كه‌توارێ سیاسی و كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی و ئابووری و سایكۆلۆژیایا جیهانا سه‌رده‌م ڤێ ڕاستیێ بۆ مه‌ ده‌ردئێخیتن كو ئه‌ڤ جه‌نگه‌ هێشتان به‌رده‌وامه‌ و دیار ژی نینه‌ دێ هه‌تا كه‌نگی دێ یا به‌رده‌وام بیتن. به‌لێ ئه‌زموونێن دیرۆكی نیشان دده‌ن هندی ئه‌ڤ وه‌لاته‌ دناڤخۆدا بڤی ڕه‌نگی بهێز و ئێكگرتی بن و سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتا وان یا سیاسی و ئابووری و فه‌رهه‌نگی و له‌شكه‌ری بوونا خۆ هه‌بیتن دێ وان شیانێن هندێ هه‌بن دگه‌ل هه‌ڤدۆ د ململانێیه‌كا دژوار دا بن، مه‌گه‌ر كاودانه‌ك له‌شكه‌ری یان سیاسی دروست ببیتن و ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ژبه‌ر ئێك بچن و پارچه‌پارچه‌ ببن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ دیرۆكێ نه‌گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته‌. چونكی دیرۆكێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ چه‌نده‌ها جاران یا دووباره‌ كری و گه‌له‌ك وه‌لات سه‌رده‌مه‌كی وه‌لاتێن زلهێز بوون و نۆكه‌ تنێ ناڤێ وان یێ د دیرۆكێ دا مای و به‌س.
هه‌تا نۆكه‌ ژی به‌رده‌وامییا ململانێ و جه‌نگێ سارێ سایكۆلۆژی دناڤبه‌را هه‌ر دوو بلۆكێن ڕۆژئاڤا و ڕۆژهه‌لات خۆ د گه‌له‌ك جه و وه‌لات و كیشوه‌راندا دبینیتن. هه‌رچه‌نده‌ ڕاگه‌هاندنا ئه‌مریكی و ڕۆژئاڤا وه‌كی جاران و ڕاسته‌وخۆ ئێڕشی سه‌ر سیاسه‌تێن ڕۆسیایا فێدرال ناكه‌تن یان هیچ نه‌بیتن هندی و وه‌كی جاران نینه‌ و یان ژی ڕۆژنامه‌یێن وه‌كی ” پراڤدا Правда ” وه‌كی جاران د هه‌می گۆتارێن خۆ دا دژی ئه‌مریكا نائاخڤیتن، به‌لێ ئه‌ڤ هه‌ر دوو وه‌لاته‌ د هه‌ر جهه‌كێ ڕێك بچیتێ و ده‌لیڤه‌ هه‌بیتن بزاڤێ دكه‌ن ژه‌هرا خۆ دژی هه‌ڤدۆ بڕێژن. ململانێیێن وان یێن جۆدا و شه‌ڕێن ل وه‌لاتێن جۆداجۆدایێن جیهانێ بڕێڤه‌دچیتن ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی یا بڤێ ململانێ و جه‌نگێ سار ڤه‌ هه‌ی، و گه‌له‌ك ژ جاران ” شه‌یێ ” ڤێ ململانێ د سه‌رێ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن دیتر ڕا دشكێتن. شیانێن له‌شكه‌ریێ ڤان وه‌لاتان ئه‌ڤرۆكه‌ هند یا مه‌زن بووی كه‌ هه‌رده‌م و ساته‌كێ هزر د هندێ دا دهێته‌ كرن ئێك ژ ڤان دوو وه‌لاتان ببیته‌ سه‌ده‌مێ ئازراندنا یێ به‌رامبه‌ر و نه‌چاركرنا وی بۆ بكارئینانا بۆمبێن ئه‌تۆمی، ئه‌و بۆمبێن دشێن د ده‌مه‌كێ كۆرتدا هزاران مرۆڤان ژناڤ ببه‌ن و سه‌دان باژێڕ و گۆندان دگه‌ل ئاخێ ڕاست بكه‌ن.
جیهانا ئه‌م تێدا دژین دیرۆكه‌كا ته‌حل یا دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ هه‌ی. بدرێژاهییا مه‌لیۆنها سالان سه‌دان جۆرێن گیانه‌وه‌رێن لڤێ جیهانێ هاتین و ئه‌ڤرۆكه‌ نڤشێ وان یێ ژناڤچۆی. فیلێن ماموت، و چه‌ندین جۆرێن ده‌یناسۆران و گه‌له‌ك گیانه‌وه‌ر و گیایێن دیتر و لسه‌ر ده‌مێ ڤان چه‌ند سه‌د سال و ده‌هكێن دۆماهیكێ ده‌هان جۆرێن گیانه‌وه‌رێن ده‌گمه‌ن نڤشێ وان خۆ لبه‌ر گۆهۆڕینێن سه‌ر ئه‌ردی نه‌گرتیه‌ و یێن ژناڤچۆی. ئایا چاره‌نڤیسا مرۆڤی ژی دێ وه‌كی وان بیتن؟ ئایا مرۆڤ دشێتن وه‌كی ڤان بوونه‌وه‌رێن سه‌ری نه‌بیتن؟ وه‌كی ده‌یناسۆران كه‌ نه‌شیان ژبه‌ر مه‌زناهییا كه‌له‌خێ خۆ، خۆ ل جهه‌ك دیتر ڤه‌شێرن و بپارێزن؟ ئایا مرۆڤی بۆ پاراستنا نڤشێ خۆ ستێره‌ك دیتر ل بانێ ئه‌سمانی ڤه‌دیتیه‌ دا پشتی ته‌ژی بوونا جیهانا مه‌ ژ مرۆڤان یان ژناڤچۆنا وێ جاره‌ك دیتر مالا خۆ ڤه‌گۆهێزیته‌ وێ ستێرێ و به‌رده‌وامیێ بده‌ته‌ ژیانا خۆ یان ژی لبن سیبه‌را ئێڕش و گه‌فێن جه‌نگێ سارێ دوو وه‌لاتان و چه‌ند كه‌سانه‌كا نه‌چاره‌ ته‌سلیمی چاره‌نڤیسێ ببیتن و جهێ خۆ بده‌ته‌ گیانه‌وه‌ر یان بوونه‌وه‌ره‌ك دیتر، دا پشتی مرۆڤاتیێ ئه‌زموونا ته‌حلا مرۆڤان بۆ خۆ بكه‌ته‌ په‌ند و وانه‌یه‌ك و ل شوینا خۆ سه‌رقالكرن و مژویلی ب جه‌نگێ سار و گه‌رم، ب دۆستایه‌تی و هه‌ڤالینی و برایه‌تی ژیانه‌كا به‌خته‌وه‌رانه‌ بڕێڤه‌ ببه‌تن و تووشی وان خه‌له‌تیا نه‌بیتن ئه‌وێن مرۆڤ تووش بووی و بدرێژاهییا ڤان چه‌ند هزار سالێن لسه‌ر ئه‌ردی په‌یدا بووی، هزاران سالان ب جه‌نگ و شه‌ڕانڤه‌ بۆراندی و هه‌كه‌ر وه‌سا نه‌بایه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ مرۆڤایه‌تی ئه‌ڤ هه‌می هه‌ژاری و تاوان و بێكاری و تووندره‌وی و تووندوتیژی و تیرۆر و ئاریشه‌یێن ئابووری و جڤاكی و سایكۆلۆژی و سیاسی تێدا نه‌دبوون.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

یا ئاشكرایه‌ راپرسی یان ریفراندۆم ل چه‌رخێ بیستێ و بیست و ئێكێ یابوویه‌ ئێك ژ ئالاڤێن چاره‌سه‌ركرنا ئاریشه‌ و قه‌یرانێن سیاسی و ئابووری ل جیهانێ، و هه‌رچه‌نده‌ كو هنده‌ك جاران ئارمانجێن خۆ ناپێكن لێ دگه‌ل هندێ ژی بێمفا نینه‌ د هه‌ڤكێشه‌یێن ئالۆزێن گرێدای ب پرۆژه‌ یاسایه‌كێ یان گۆهۆڕینا سیسته‌م و رژێمه‌كا سیاسی و ده‌ستهه‌لاتدار.
هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك ئه‌زموونه‌كا سه‌ركه‌فتی ل ده‌ڤه‌رێ و ژئه‌گه‌رێ گۆهۆڕینێن سیاسی و ئابووری ل رۆژهه‌لاتا ناڤین، یا بوویه‌ دیفاكتۆیه‌ك و یا شیای سه‌نگێ خۆ یێ سیاسی ل ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ نیشان بده‌تن، و ل قۆناغێن داهاتی باببه‌ته‌ك دیتر ژی دێ بیته‌ دیفاكتۆ و كه‌تواره‌ك دیتر و ئه‌و ژی بڕێڤه‌چوونا هه‌مه‌پرسیه‌كا ئازاد و سه‌رتانسه‌ری یه‌ ل كوردستانێ و لژێر چاڤدێرییا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی و ئه‌ڤ راپرسیه‌ دێ گه‌ره‌تنی كه‌ره‌كێ بهێز بیتن بۆ ده‌ستنیشانكرنا ئایینده‌یێ كوردستانێ. یا فه‌ره‌ ئه‌م هنده‌ك بچاڤه‌كێ هه‌ستیار و هۆشیارانه‌ و ره‌خنه‌گرانه‌ سه‌ره‌ده‌ریێ د گه‌ل ڤی بابه‌تی دا بكه‌ین. بۆچی؟ چونكی سه‌ركه‌فتنا راپرسیه‌كا ژ ڤی بابه‌تی ژبلی پێدڤی بوون ب فاكته‌رێن بابه‌تیانه‌(subjective) و ده‌ره‌كی و سیاسی و دیپلۆماسی، هه‌وجه‌ی هنده‌ك فاكته‌رێن خۆدی(objective) یه‌ كه‌ خۆ د خاله‌كا گرنگ دا دبینیتن و ئه‌و ژی به‌رهه‌ڤییا سایكۆلۆژیكییا تاكێ كوردستانییه‌ بۆ ڤێ هه‌مه‌پرسیا چاره‌نڤیس ساز و گرنگ. بگۆتنه‌ك دیتر ئایا تاكێ كوردستانی بۆچۆنا سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ به‌رهه‌ڤه‌ یان دبیتن رێژه‌یه‌كا گه‌له‌ك تووشی ئه‌بستانسیۆنێ (abstention) و خه‌مساری د ده‌نگدانێ دا بهێن، كو گه‌له‌ك جهێ مه‌ترسیێ یه‌ بۆ سه‌ر ئه‌نجامێن ڤێ راپرسیێ، له‌وما ئه‌ڤێ چه‌ندێ هۆشیارییه‌كا باش دڤێتن. به‌لێ كینه‌ ئه‌وێن به‌لكو ده‌نگێ خوه‌ نه‌ده‌ن یان خه‌مساریێ تێدا بكه‌ن؟ ل جڤاكا كوردستانێ مه‌لیۆنان مرۆڤێن هه‌ین كو هه‌ر ئێك جیهانه‌كه‌ ژ بیروباوه‌ر و بۆها، ئاراسته‌ و ژیێاتی، و ئاره‌زوو و پالده‌ر و پێدڤیاتییان. هه‌ر ئێك ژ ڤان پێكهاته‌یا هژماره‌كا به‌رژه‌وه‌ندیێن هزری، ئابووری، سیاسی و جڤاكی دروست دكه‌تن كو كارتێكرنێ لسه‌ر كه‌سه‌كی دكه‌تن كو ئایا پشكداریێ د ڤێ ریفراندۆمێ دا بكه‌تن یان نه‌؟ دبیتن ئه‌ڤ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابووری بن و بازرگانه‌كا ژبه‌ر ئه‌گه‌رێ به‌رژه‌وه‌ندیێن ئابووری دگه‌ل خه‌لكا دیتر ل ده‌رڤه‌ی هه‌رێما كوردستانێ ل ئێراقێ خوه‌ ژ ده‌نگدانێ بپارێزیتن یان ده‌نگێ وی “نه‌” بیتن. یان ژی دبیتن ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ جڤاكی بیتن و ژبه‌ر په‌یوه‌ندیێن خێزانی كه‌سانه‌ك هه‌بن خوه‌ ژ ده‌نگدانێ ڤه‌شێرن. دبیتن ئه‌گه‌ر رۆشنبیری بیتن و كه‌سانه‌كێ كۆ پێگه‌هشتیێ كه‌لتووره‌كێ عه‌ره‌بی بیتن و هێشتان نه‌شیایه‌ خوه‌ ژ قه‌ید و به‌ندێن ڤی كه‌لتووری قۆرتال بكه‌تن، چونكی ده‌رچوویێ زانینگه‌هێن وێ كه‌لتوورێ بن و ژێیاتیه‌كا خه‌یالی لنك دروست بیتن و بۆ هندێ بزاڤێ بكه‌تن بڕه‌نگه‌ك ژ ره‌نگان كارتێكرنێ د ئه‌جامێن ریفراندۆمێ دا بكه‌تن. چ گۆمان ژی تێدا نینه‌ كه‌سانه‌ك هه‌بن لژێر ئالایێ لایه‌نێن سیاسی و لبن كارتێكرنا هزرا ئایینی بكه‌ڤنه‌ ژێر كارتێكرنا كه‌لتوورێ عه‌ره‌بی و پشكداریێ د ده‌نگدانێ دا نه‌كه‌ن. د ڤێ پرۆسێسێدا، بێگۆمان ده‌ستێن ده‌ره‌كی و نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن كو ئایینێ ئیسلامێ و كه‌لتوورێ ئیسلامی و عه‌ره‌بی تێدا زال ب هێجه‌تێن جۆداجۆدا كارتێكرنێ لسه‌ر ڤێ پرۆسێسێدا بكه‌ن و بیروباوه‌ر و هزرا تاكێ كوردستانی بێخنه‌ بن كاریگه‌رییا خوه‌ و هنده‌ك كه‌سانان هان بده‌ن هه‌كه‌ر ده‌نگێ وان ” نه‌ ” ژی بیتن، به‌لكۆ رێژه‌یه‌كا پتری یا كه‌سان پشكداری ده‌نگدانێ نه‌بن و بڤێتن بڤی ره‌نگی شكستێ پێبهینن.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ یا فه‌ره‌ لایه‌نێن په‌یوه‌ندار ڤێ ئێكێ ل به‌رچاڤبگرن و ل سه‌ر ئاستێ نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانی بزاڤه‌كا مه‌نز بۆ بهێته‌كرن و بزاڤ بۆ هندێ ژی بهێته‌دان بۆ پووچه‌لكرنا پیلانێن دوژمنان و نه‌یاران و وان كه‌سێن ب ئه‌قلیه‌ت و بیروباوه‌رێن سه‌ری دچنه‌ هنداڤ سندۆقێن ده‌نگدانێ هه‌می لایه‌ك ده‌ست لناڤ ده‌ستێ ئێك بده‌ن و بزانن و خه‌لكێ ژی تێبگه‌هینن كوبه‌رژه‌وه‌ندییا كوردستانیان مه‌زنتر و سه‌رتری بره‌ژه‌وه‌ندیێن تاكی یه‌ و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ د ڤێ راستێ دا دشێن ببنه‌ بهێزترین ئالاڤ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

دبیتن هنده‌ك كه‌سان پێ سه‌یربیتن بۆچی بسپۆره‌كی سایكۆلۆژی هه‌ر بابه‌ته‌كا دڤی بواری دا دنڤێسیتن ووشه‌ و زاراڤه‌یێ سایكۆلۆژی د گه‌لدا بكاردئینین، بۆ نموونه‌ سایكۆلۆژیایا ژبیركرنێ، سایكۆلۆژیایا وه‌رارێ، سایكۆلۆژیایا پیراتیێ، سایكۆلۆژیایا زمانه‌وانیێ و. .. هتد. چ گۆمان تێدا نینه‌ به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ یا ئاسان و ساده‌یه‌. چونكی وه‌ك دیاره‌ سایكۆلۆژیا وه‌ك چه‌مك و تێگه‌هه‌ك، وه‌كی گه‌له‌ك تێگه‌هێن دیترێن زانستی، یا ژ زمانێ یه‌ونانیا كه‌ڤن هاتی كه‌ ژ دوو پشكان پێك دهێت: پسیك یان سایك كه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ ناخ، یان ده‌روون (نه‌فس) و هه‌می ئه‌و كریارێن به‌رهه‌مێ پرۆسێسه‌كا ئالۆزا ناڤخۆینه‌، و پاشگرێ لۆژی ئانكۆ ڤه‌كۆلین و توێژاندن. بگۆتنه‌ك دیتر، سایكۆلۆژی ئانكۆ زانستێ كۆ ڤه‌كۆلینێ ل سه‌ر یان لدۆر ده‌روونێ مرۆڤی دكه‌تن.
لێ هه‌ر زانسته‌ك بۆ ته‌كه‌زكرن ل دۆر ئه‌نجامێن ڤه‌كۆلینێ بزاڤێ دكه‌تن بابه‌تێ ڤه‌كوَلینا خۆ دیار بكه‌تن. كیمیا و فیزیك ڤه‌كۆلینێ لسه‌ر بابه‌تێ خۆ یێ سه‌ره‌كی، كه‌ ئه‌تۆمه‌(Atom)، دكه‌تن و ئه‌نجامێن خۆ ل دۆر وێ ڕادگه‌هینیتن. بابه‌تێ ڤه‌كۆلینا زانستێ سایكۆلۆژێ، ب جیاوازی دگه‌ل زانستێن په‌تی، كو بووژه‌نی(مادی)نه‌، ره‌فتاره‌، كه‌ ب چاڤان دهێته‌ دیتن و هه‌ستكرنا وێ هه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده‌یه‌، سه‌رباری هندێ كو دناڤبه‌را زانایێن رێباز و قوتابخانه‌ و تیۆرێن جیاواز ل سه‌ر ڤه‌كۆلینا ره‌فتارێن مرۆڤی ناكۆكییه‌ك مه‌زن یا هه‌ی و بیروباوه‌رێن جیاوازێن ل دۆر هه‌ین، به‌لێ ب شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌ڤه‌ ماوێ پتر ژ سه‌د سالانه‌، هه‌ر ژ دامه‌زارندنا ئێكه‌م تاقیگه‌ها فه‌رمی ژ ئالیێ ڤیلهێلم ڤۆنتێ ئه‌لمانی ل باژێڕێ لایپزیگ ل سالا(1879) هه‌تا نۆكه‌ ره‌فتار ئه‌و بابه‌ت و ئه‌له‌مێنته‌ یێ كۆ زانستێ سایكۆلۆژی وه‌كی بابه‌تێ خۆیێ سه‌ره‌كی بۆ ڤه‌كۆلینێ ته‌كه‌زێ ل سه‌ر دكه‌تن، و دبیتن ل ئایینده‌ی دا زانایێن سایكۆلۆژی و زانست بگه‌هیته‌ ئاسته‌كی و ئه‌نجامه‌كێ كو بۆ خۆ وه‌ك زانستێن په‌تی، فیزیك و كیمیایێ كه‌ ئه‌تۆم یێ هه‌ی، تشته‌ك یان پێكهاته‌یه‌ك دیتر كڤش بكه‌تن، كه‌ وه‌ك چه‌وا فرۆیدی تێگه‌هێ نه‌ستی یان نه‌خواستی ژ مێنتالیته‌یا كه‌ساتیا مرۆڤی كڤش كر و ده‌رگه‌هه‌ك مه‌زن لبه‌ر ڤێ زانستێ ڤه‌كر كه‌ بڕێكا وێ ده‌لیڤه‌یه‌ك بیتن بۆ به‌رهه‌م و داهینانێن نوی. به‌لێ ئه‌وا پێدڤیه‌ بهێته‌ گۆتن ئه‌وه‌ كه‌ زانستێ سایكۆلۆژی گرێدایه‌ ب مرۆڤی ڤه‌ و هه‌ر جهه‌ك مرۆڤ لێ هه‌بیتن و بچیته‌ وێرێ ئه‌ڤ زانسته‌ ژی دێ دگه‌لدا بیتن، به‌لكۆ ژی گه‌له‌ك ژ به‌رهه‌م و داهینانێن مرۆڤی و پێشكه‌فتنێن شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ قه‌رداری ڤێ زانستێ نه‌، كه‌ زانایا بنه‌ما و پره‌نسیپ و یاسایێن وێ بۆ پێشڤه‌چوَنا زانستی و مرۆڤایه‌تیێ بكار ئیناین. له‌وما هه‌ر بابه‌ته‌كێ بسپۆرێن سایكۆلۆژی ڤه‌دكۆلن و دنڤێسن، بابه‌تێ ره‌فتارێ بخۆ ڤه‌دگریتن و زانستێن مرۆڤایه‌تی چ جاران نه‌شێن خۆ ژ ڤێ تێگه‌هێ قۆرتالبكه‌ن.
لێ یا فه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌ڤ زانسته‌ ڕۆژه‌كێ بگه‌هیته‌ ئاسته‌كێ پێشكه‌فتنێ بشێتن وان ئه‌گه‌رێن بۆماوه‌یی یێن كۆ دبنه‌ ئه‌گه‌رێ تووندوتیژی، ده‌مارگیریێ، خۆپه‌رێستی و گه‌له‌ك ساخله‌تێن كۆ بۆ ماوێ هزاران سالانه‌ ژ زیانێ پێڤه‌تر مفایه‌ك نه‌گه‌هاندیه‌ مرۆڤایه‌تیێ ژناڤ ببه‌تن و نه‌هێلیتن ئه‌ڤ هه‌می مالوێرانیه‌ ل جیهانێ رووی بده‌تن یاكۆ دۆماهیك نموونا وێ ل جیهانێ شه‌پۆلا ته‌وژما تیرۆریزمێ و نه‌خاسمه‌ ده‌وله‌تا داعشه‌.

دگه‌ل ڕابوونا هه‌ر تاكه‌كی د ناڤ جڤاكه‌كێ دا، ل دویڤ سروشتێ جڤاكی، رامیاری، ئابووری و ئایینی و كه‌لتووریێ وی جڤاكێ و هه‌ر وه‌سا تایبه‌تمه‌ندیێن خێزانێ، ئه‌ڤ تاكه‌ دهێته‌ په‌روه‌رده‌كرن و پێدگه‌هیتن و دبیته‌ خۆدانێ هژماره‌كا بهایێن تایبه‌ت بخوَ، كو جیاوازییا وان لنك وی و كه‌سێن دیتر یێن جڤاك و خێزانا وی ته‌نها یا د رێزبه‌ندیێ و قۆناغه‌كا دیرۆكی جیاوازیێن خۆ یێن هه‌ین د ڕێزبه‌ندییا ڤان بهایا دا.
ل بیرا مه‌یه‌ د شۆرشێن ئه‌یلول و گۆلانێ دا، هزاران پێشمه‌رگه‌هێن فیداكار و مێرخاس د سیسته‌مێ بهایێ خۆ دا، بهایێ نیشتمانپه‌روه‌ری و ئازادییا كورد و كوردستانێ كربوویه‌ بهایه‌كێ سه‌ره‌كیێ ژیانێ و یێ ئاماده‌ بی ژ پێخه‌مه‌ت ڤی بهایێ ژ هه‌می خۆشیه‌كێ و به‌لكۆ ژی ژیانا خوه‌ ده‌ستا بشۆتن، لێ بۆ هنده‌كێن دیتر به‌رۆڤاژی خزمه‌تا دوژمن و نه‌یارێن كورد و كوردستانێ، بهایه‌ك مه‌زن بوو و وانا ژی ژ پێخه‌مه‌ت ڤی بهایێ به‌رنه‌كه‌فتی، قۆربانی ب ژیانا خۆ و خه‌لكێ دیتر ددا.
ب هه‌مان شێوه‌، مرۆڤ لسه‌ر ده‌مێن جیاوازدا، به‌رده‌وام یێ د ململانێیا سایكۆ-سۆسیۆلۆژی دا بووی، كه‌ ئێك ژ ئه‌گه‌رێن وێ یێن سه‌ره‌كی بۆ جیاوازییا ڕێزبه‌ندییا بهایێن وی بوویه‌ د چوارچووڤێ سیسته‌مێ بهایێ ( VALUE SYSTEM ) وی دا. ته‌نانه‌ت ژی ئێك ژ ئه‌گه‌رێن گه‌له‌ك ژ ململانێ و كێشمه‌كێشێن خێزانی و په‌روه‌رده‌ و جڤاكی و هه‌تا كۆ ڕامیاری و كه‌لتووری ل ئاستێن بلند وه‌كی وه‌لات و هه‌رێم و جیهانێ ژی بۆ جیاوازی و تێكنه‌كرنا ڤان سیسته‌مێن بهایی لنك لایه‌نێن جیاواز دزڤڕیتن.
د خێزانێ دا، ده‌یباب، خۆدانێ په‌روه‌رده‌یه‌كا تایبه‌ت د قۆناغه‌كا جیاوازا ژیانێ و دیرۆكه‌كا جیاواز و ئه‌زموونه‌كا جیاوازیێن بووینه‌ خۆدانێ ئه‌زموونه‌كا جیاواز، كو خۆ د سیسته‌مێ بهایێ وان و ل دویڤدا ژی هزر و بیرو باوه‌رێن وان و ل دۆماهیكێ ژی ره‌فتارێن وان دا، نیشان د ده‌تن، كو گه‌له‌ك جیاوازن د گه‌ل یێن زارۆكێن وان، كو په‌روه‌رده‌كری یێن سه‌رده‌مێ نوی و چاخێ ده‌ركه‌فتنا ئه‌نترنێت و مۆبایل و ترۆمبێل و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێن، یێن نوی نه‌، و ئه‌ڤ بهایه‌ دگه‌ل بهایێن ده‌یبابێن وان ناگۆنجن، و ژ ڤێ چه‌ندێ به‌رده‌وام مه‌ گۆه ل گله‌یی و گازنده‌یێن ده‌یبابان دبیتن، كو تێدا ب ئاشكرایی دهێته‌ تێبینی كرن كو زارۆیێن وان نه‌ گۆهدارن، پویته‌ی ب مه‌زنان و خواندن و خۆ ڕه‌وشنبیركرنێ و ژیانه‌كا كه‌تواری ناده‌ن.
ل به‌ر چاڤگرتن و ل هه‌مان ده‌مدا ڕێزگرتن ل بهایێن هه‌ڤدۆ و پاراستنا سنوورێن ئازادی و كه‌ساتیا به‌رامبه‌ر و به‌رژه‌وه‌ندیێن دوو لایه‌نه‌، و بریندار نه‌كرنا هه‌ست و سۆزێن ئێكدیتر، و كاركرن بۆ لێك تێگه‌هشتنێ و نێزیكتركرنا بیروباوه‌رێن جیاواز باشترین ده‌رمان و چاره‌سه‌رییه‌ بۆ نه‌هێلانا وان هه‌می ئێش و ئازارێن ده‌روونی و جڤاكی یێن كۆ جیهان بده‌ست وانڤه‌ دنالینیتن و به‌رهه‌مێ وێ هزاران قۆربانی و ئاواره‌بوونه‌ و هه‌روه‌سا ژی، هیچ نه‌بیتن، بنبڕكرنا تووند و تیژیێ و ڕه و ڕیشالێن بوویه‌رێن وه‌كی تیرۆریزمێ و كێمكرنا ئاستێ ڤێ ململانێ یا بهایی یه‌ ل ناڤ نڤشێن جیاواز دا، و نه‌خاسمه‌ ژی ده‌یباب و زارۆكێن وان د ناڤ خێزانێ و نه‌ته‌وه‌ و گرووپ و وه‌لاتێن جیاوازه‌ لسه‌ر ئاستێن بلندتر وه‌كی وه‌لات و جیهانێ یه‌.
*بسپوَری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ