جه‌نگێ سار یان ئه‌و شه‌ڕێ بناڤێ جه‌نگێ سایكۆلۆژی ژی دهێته‌ نیاسین، تێگه‌هه‌كه‌ بۆ جارا ئێكه‌م هاته‌ دناڤ گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ و سایكۆلۆژی دا، ده‌مێ ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ و میدیایێن جیهانی دابه‌شی سه‌ر دوو جه‌مسه‌رێن ڕۆژهه‌لات و بلۆكێ ڕۆژئاڤا بووین كو سه‌ركاروانییا وان، بلۆكێ ئێكێ سۆڤیه‌تا جاران و بلۆكێ كۆمۆنیزمێ دكر و ڕۆژئاڤایێ ب سه‌ركرداتییا ئه‌مریكا ململانێیه‌كا سیاسی و ده‌روونی و جڤاكی و ئابووری دگه‌ل تاخمێ ئێكه‌م دا دكر. سه‌رباری هندێ كۆ ئه‌ڤ تێگه‌هه‌ بوویه‌ پشكه‌ك ژ پێناسا ململانێیا ڤان دوو جه‌مسه‌رێن زلهێز ل جیهانێ، لێ پێشی هنگی و بدرێژاهییا دیرۆكێ و نۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیتن، ئه‌ڤ جۆرێ شه‌ڕێ سایكۆلۆژی ژ لایه‌نێ نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن جۆداجۆدا هاتیه‌ و دهێته‌ بكارئینان.
لێ پرسیار د ڤێ چه‌ندێ دایه‌ كا ئایا هاتنا شه‌پۆلێن ته‌وژما بجیهانیبوونێ و په‌یدابوونا سیسته‌مێ بناڤ ئێك جه‌مسه‌ری ب سه‌رۆكاتیا ئه‌مریكایێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كه‌ ئه‌و شه‌ڕێ دژوارێ سایكۆلۆژی و سار دناڤبه‌را ئه‌مریكا و رۆسیایێ، یا كۆ پترتری نیڤ سه‌ده‌ی ڤه‌كێشای، بدۆماهیك هاتبیتن؟ بۆ به‌رسڤدانا پرسیاره‌كا ئالۆزا ژ ڤی بابه‌تی ئه‌م پێدڤی ب پێداچۆنه‌كا هویر یا سیسته‌مێ بڕێڤه‌چۆنا سیاسی و ئابووری و كه‌لتووری یا جیهانا ئه‌ڤرۆكه‌، كا ئه‌و بخۆ بابه‌ته‌ك گه‌له‌ك دویر و درێژه‌ و گۆتاره‌ك كۆرت وه‌كی ڤێ گۆتارێ تێرا هه‌می هویركاریێن وێ ناكه‌تن، لێ هندی د شیاندا بیتن دێ بزاڤێ كه‌ین خوانده‌ڤانی ژ به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ تێبگه‌هینین.
كه‌توارێ سیاسی و كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی و ئابووری و سایكۆلۆژیایا جیهانا سه‌رده‌م ڤێ ڕاستیێ بۆ مه‌ ده‌ردئێخیتن كو ئه‌ڤ جه‌نگه‌ هێشتان به‌رده‌وامه‌ و دیار ژی نینه‌ دێ هه‌تا كه‌نگی دێ یا به‌رده‌وام بیتن. به‌لێ ئه‌زموونێن دیرۆكی نیشان دده‌ن هندی ئه‌ڤ وه‌لاته‌ دناڤخۆدا بڤی ڕه‌نگی بهێز و ئێكگرتی بن و سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتا وان یا سیاسی و ئابووری و فه‌رهه‌نگی و له‌شكه‌ری بوونا خۆ هه‌بیتن دێ وان شیانێن هندێ هه‌بن دگه‌ل هه‌ڤدۆ د ململانێیه‌كا دژوار دا بن، مه‌گه‌ر كاودانه‌ك له‌شكه‌ری یان سیاسی دروست ببیتن و ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ژبه‌ر ئێك بچن و پارچه‌پارچه‌ ببن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ دیرۆكێ نه‌گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته‌. چونكی دیرۆكێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ چه‌نده‌ها جاران یا دووباره‌ كری و گه‌له‌ك وه‌لات سه‌رده‌مه‌كی وه‌لاتێن زلهێز بوون و نۆكه‌ تنێ ناڤێ وان یێ د دیرۆكێ دا مای و به‌س.
هه‌تا نۆكه‌ ژی به‌رده‌وامییا ململانێ و جه‌نگێ سارێ سایكۆلۆژی دناڤبه‌را هه‌ر دوو بلۆكێن ڕۆژئاڤا و ڕۆژهه‌لات خۆ د گه‌له‌ك جه و وه‌لات و كیشوه‌راندا دبینیتن. هه‌رچه‌نده‌ ڕاگه‌هاندنا ئه‌مریكی و ڕۆژئاڤا وه‌كی جاران و ڕاسته‌وخۆ ئێڕشی سه‌ر سیاسه‌تێن ڕۆسیایا فێدرال ناكه‌تن یان هیچ نه‌بیتن هندی و وه‌كی جاران نینه‌ و یان ژی ڕۆژنامه‌یێن وه‌كی ” پراڤدا Правда ” وه‌كی جاران د هه‌می گۆتارێن خۆ دا دژی ئه‌مریكا نائاخڤیتن، به‌لێ ئه‌ڤ هه‌ر دوو وه‌لاته‌ د هه‌ر جهه‌كێ ڕێك بچیتێ و ده‌لیڤه‌ هه‌بیتن بزاڤێ دكه‌ن ژه‌هرا خۆ دژی هه‌ڤدۆ بڕێژن. ململانێیێن وان یێن جۆدا و شه‌ڕێن ل وه‌لاتێن جۆداجۆدایێن جیهانێ بڕێڤه‌دچیتن ڕاسته‌وخۆ یان ناڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی یا بڤێ ململانێ و جه‌نگێ سار ڤه‌ هه‌ی، و گه‌له‌ك ژ جاران ” شه‌یێ ” ڤێ ململانێ د سه‌رێ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن دیتر ڕا دشكێتن. شیانێن له‌شكه‌ریێ ڤان وه‌لاتان ئه‌ڤرۆكه‌ هند یا مه‌زن بووی كه‌ هه‌رده‌م و ساته‌كێ هزر د هندێ دا دهێته‌ كرن ئێك ژ ڤان دوو وه‌لاتان ببیته‌ سه‌ده‌مێ ئازراندنا یێ به‌رامبه‌ر و نه‌چاركرنا وی بۆ بكارئینانا بۆمبێن ئه‌تۆمی، ئه‌و بۆمبێن دشێن د ده‌مه‌كێ كۆرتدا هزاران مرۆڤان ژناڤ ببه‌ن و سه‌دان باژێڕ و گۆندان دگه‌ل ئاخێ ڕاست بكه‌ن.
جیهانا ئه‌م تێدا دژین دیرۆكه‌كا ته‌حل یا دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ هه‌ی. بدرێژاهییا مه‌لیۆنها سالان سه‌دان جۆرێن گیانه‌وه‌رێن لڤێ جیهانێ هاتین و ئه‌ڤرۆكه‌ نڤشێ وان یێ ژناڤچۆی. فیلێن ماموت، و چه‌ندین جۆرێن ده‌یناسۆران و گه‌له‌ك گیانه‌وه‌ر و گیایێن دیتر و لسه‌ر ده‌مێ ڤان چه‌ند سه‌د سال و ده‌هكێن دۆماهیكێ ده‌هان جۆرێن گیانه‌وه‌رێن ده‌گمه‌ن نڤشێ وان خۆ لبه‌ر گۆهۆڕینێن سه‌ر ئه‌ردی نه‌گرتیه‌ و یێن ژناڤچۆی. ئایا چاره‌نڤیسا مرۆڤی ژی دێ وه‌كی وان بیتن؟ ئایا مرۆڤ دشێتن وه‌كی ڤان بوونه‌وه‌رێن سه‌ری نه‌بیتن؟ وه‌كی ده‌یناسۆران كه‌ نه‌شیان ژبه‌ر مه‌زناهییا كه‌له‌خێ خۆ، خۆ ل جهه‌ك دیتر ڤه‌شێرن و بپارێزن؟ ئایا مرۆڤی بۆ پاراستنا نڤشێ خۆ ستێره‌ك دیتر ل بانێ ئه‌سمانی ڤه‌دیتیه‌ دا پشتی ته‌ژی بوونا جیهانا مه‌ ژ مرۆڤان یان ژناڤچۆنا وێ جاره‌ك دیتر مالا خۆ ڤه‌گۆهێزیته‌ وێ ستێرێ و به‌رده‌وامیێ بده‌ته‌ ژیانا خۆ یان ژی لبن سیبه‌را ئێڕش و گه‌فێن جه‌نگێ سارێ دوو وه‌لاتان و چه‌ند كه‌سانه‌كا نه‌چاره‌ ته‌سلیمی چاره‌نڤیسێ ببیتن و جهێ خۆ بده‌ته‌ گیانه‌وه‌ر یان بوونه‌وه‌ره‌ك دیتر، دا پشتی مرۆڤاتیێ ئه‌زموونا ته‌حلا مرۆڤان بۆ خۆ بكه‌ته‌ په‌ند و وانه‌یه‌ك و ل شوینا خۆ سه‌رقالكرن و مژویلی ب جه‌نگێ سار و گه‌رم، ب دۆستایه‌تی و هه‌ڤالینی و برایه‌تی ژیانه‌كا به‌خته‌وه‌رانه‌ بڕێڤه‌ ببه‌تن و تووشی وان خه‌له‌تیا نه‌بیتن ئه‌وێن مرۆڤ تووش بووی و بدرێژاهییا ڤان چه‌ند هزار سالێن لسه‌ر ئه‌ردی په‌یدا بووی، هزاران سالان ب جه‌نگ و شه‌ڕانڤه‌ بۆراندی و هه‌كه‌ر وه‌سا نه‌بایه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ مرۆڤایه‌تی ئه‌ڤ هه‌می هه‌ژاری و تاوان و بێكاری و تووندره‌وی و تووندوتیژی و تیرۆر و ئاریشه‌یێن ئابووری و جڤاكی و سایكۆلۆژی و سیاسی تێدا نه‌دبوون.
*بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

یا ئاشكرایه‌ راپرسی یان ریفراندۆم ل چه‌رخێ بیستێ و بیست و ئێكێ یابوویه‌ ئێك ژ ئالاڤێن چاره‌سه‌ركرنا ئاریشه‌ و قه‌یرانێن سیاسی و ئابووری ل جیهانێ، و هه‌رچه‌نده‌ كو هنده‌ك جاران ئارمانجێن خۆ ناپێكن لێ دگه‌ل هندێ ژی بێمفا نینه‌ د هه‌ڤكێشه‌یێن ئالۆزێن گرێدای ب پرۆژه‌ یاسایه‌كێ یان گۆهۆڕینا سیسته‌م و رژێمه‌كا سیاسی و ده‌ستهه‌لاتدار.
هه‌رێما كوردستانێ وه‌ك ئه‌زموونه‌كا سه‌ركه‌فتی ل ده‌ڤه‌رێ و ژئه‌گه‌رێ گۆهۆڕینێن سیاسی و ئابووری ل رۆژهه‌لاتا ناڤین، یا بوویه‌ دیفاكتۆیه‌ك و یا شیای سه‌نگێ خۆ یێ سیاسی ل ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ نیشان بده‌تن، و ل قۆناغێن داهاتی باببه‌ته‌ك دیتر ژی دێ بیته‌ دیفاكتۆ و كه‌تواره‌ك دیتر و ئه‌و ژی بڕێڤه‌چوونا هه‌مه‌پرسیه‌كا ئازاد و سه‌رتانسه‌ری یه‌ ل كوردستانێ و لژێر چاڤدێرییا نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتی و ئه‌ڤ راپرسیه‌ دێ گه‌ره‌تنی كه‌ره‌كێ بهێز بیتن بۆ ده‌ستنیشانكرنا ئایینده‌یێ كوردستانێ. یا فه‌ره‌ ئه‌م هنده‌ك بچاڤه‌كێ هه‌ستیار و هۆشیارانه‌ و ره‌خنه‌گرانه‌ سه‌ره‌ده‌ریێ د گه‌ل ڤی بابه‌تی دا بكه‌ین. بۆچی؟ چونكی سه‌ركه‌فتنا راپرسیه‌كا ژ ڤی بابه‌تی ژبلی پێدڤی بوون ب فاكته‌رێن بابه‌تیانه‌(subjective) و ده‌ره‌كی و سیاسی و دیپلۆماسی، هه‌وجه‌ی هنده‌ك فاكته‌رێن خۆدی(objective) یه‌ كه‌ خۆ د خاله‌كا گرنگ دا دبینیتن و ئه‌و ژی به‌رهه‌ڤییا سایكۆلۆژیكییا تاكێ كوردستانییه‌ بۆ ڤێ هه‌مه‌پرسیا چاره‌نڤیس ساز و گرنگ. بگۆتنه‌ك دیتر ئایا تاكێ كوردستانی بۆچۆنا سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ به‌رهه‌ڤه‌ یان دبیتن رێژه‌یه‌كا گه‌له‌ك تووشی ئه‌بستانسیۆنێ (abstention) و خه‌مساری د ده‌نگدانێ دا بهێن، كو گه‌له‌ك جهێ مه‌ترسیێ یه‌ بۆ سه‌ر ئه‌نجامێن ڤێ راپرسیێ، له‌وما ئه‌ڤێ چه‌ندێ هۆشیارییه‌كا باش دڤێتن. به‌لێ كینه‌ ئه‌وێن به‌لكو ده‌نگێ خوه‌ نه‌ده‌ن یان خه‌مساریێ تێدا بكه‌ن؟ ل جڤاكا كوردستانێ مه‌لیۆنان مرۆڤێن هه‌ین كو هه‌ر ئێك جیهانه‌كه‌ ژ بیروباوه‌ر و بۆها، ئاراسته‌ و ژیێاتی، و ئاره‌زوو و پالده‌ر و پێدڤیاتییان. هه‌ر ئێك ژ ڤان پێكهاته‌یا هژماره‌كا به‌رژه‌وه‌ندیێن هزری، ئابووری، سیاسی و جڤاكی دروست دكه‌تن كو كارتێكرنێ لسه‌ر كه‌سه‌كی دكه‌تن كو ئایا پشكداریێ د ڤێ ریفراندۆمێ دا بكه‌تن یان نه‌؟ دبیتن ئه‌ڤ به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابووری بن و بازرگانه‌كا ژبه‌ر ئه‌گه‌رێ به‌رژه‌وه‌ندیێن ئابووری دگه‌ل خه‌لكا دیتر ل ده‌رڤه‌ی هه‌رێما كوردستانێ ل ئێراقێ خوه‌ ژ ده‌نگدانێ بپارێزیتن یان ده‌نگێ وی “نه‌” بیتن. یان ژی دبیتن ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ جڤاكی بیتن و ژبه‌ر په‌یوه‌ندیێن خێزانی كه‌سانه‌ك هه‌بن خوه‌ ژ ده‌نگدانێ ڤه‌شێرن. دبیتن ئه‌گه‌ر رۆشنبیری بیتن و كه‌سانه‌كێ كۆ پێگه‌هشتیێ كه‌لتووره‌كێ عه‌ره‌بی بیتن و هێشتان نه‌شیایه‌ خوه‌ ژ قه‌ید و به‌ندێن ڤی كه‌لتووری قۆرتال بكه‌تن، چونكی ده‌رچوویێ زانینگه‌هێن وێ كه‌لتوورێ بن و ژێیاتیه‌كا خه‌یالی لنك دروست بیتن و بۆ هندێ بزاڤێ بكه‌تن بڕه‌نگه‌ك ژ ره‌نگان كارتێكرنێ د ئه‌جامێن ریفراندۆمێ دا بكه‌تن. چ گۆمان ژی تێدا نینه‌ كه‌سانه‌ك هه‌بن لژێر ئالایێ لایه‌نێن سیاسی و لبن كارتێكرنا هزرا ئایینی بكه‌ڤنه‌ ژێر كارتێكرنا كه‌لتوورێ عه‌ره‌بی و پشكداریێ د ده‌نگدانێ دا نه‌كه‌ن. د ڤێ پرۆسێسێدا، بێگۆمان ده‌ستێن ده‌ره‌كی و نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن كو ئایینێ ئیسلامێ و كه‌لتوورێ ئیسلامی و عه‌ره‌بی تێدا زال ب هێجه‌تێن جۆداجۆدا كارتێكرنێ لسه‌ر ڤێ پرۆسێسێدا بكه‌ن و بیروباوه‌ر و هزرا تاكێ كوردستانی بێخنه‌ بن كاریگه‌رییا خوه‌ و هنده‌ك كه‌سانان هان بده‌ن هه‌كه‌ر ده‌نگێ وان ” نه‌ ” ژی بیتن، به‌لكۆ رێژه‌یه‌كا پتری یا كه‌سان پشكداری ده‌نگدانێ نه‌بن و بڤێتن بڤی ره‌نگی شكستێ پێبهینن.
ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ یا فه‌ره‌ لایه‌نێن په‌یوه‌ندار ڤێ ئێكێ ل به‌رچاڤبگرن و ل سه‌ر ئاستێ نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانی بزاڤه‌كا مه‌نز بۆ بهێته‌كرن و بزاڤ بۆ هندێ ژی بهێته‌دان بۆ پووچه‌لكرنا پیلانێن دوژمنان و نه‌یاران و وان كه‌سێن ب ئه‌قلیه‌ت و بیروباوه‌رێن سه‌ری دچنه‌ هنداڤ سندۆقێن ده‌نگدانێ هه‌می لایه‌ك ده‌ست لناڤ ده‌ستێ ئێك بده‌ن و بزانن و خه‌لكێ ژی تێبگه‌هینن كوبه‌رژه‌وه‌ندییا كوردستانیان مه‌زنتر و سه‌رتری بره‌ژه‌وه‌ندیێن تاكی یه‌ و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ د ڤێ راستێ دا دشێن ببنه‌ بهێزترین ئالاڤ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

دبیتن هنده‌ك كه‌سان پێ سه‌یربیتن بۆچی بسپۆره‌كی سایكۆلۆژی هه‌ر بابه‌ته‌كا دڤی بواری دا دنڤێسیتن ووشه‌ و زاراڤه‌یێ سایكۆلۆژی د گه‌لدا بكاردئینین، بۆ نموونه‌ سایكۆلۆژیایا ژبیركرنێ، سایكۆلۆژیایا وه‌رارێ، سایكۆلۆژیایا پیراتیێ، سایكۆلۆژیایا زمانه‌وانیێ و. .. هتد. چ گۆمان تێدا نینه‌ به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ یا ئاسان و ساده‌یه‌. چونكی وه‌ك دیاره‌ سایكۆلۆژیا وه‌ك چه‌مك و تێگه‌هه‌ك، وه‌كی گه‌له‌ك تێگه‌هێن دیترێن زانستی، یا ژ زمانێ یه‌ونانیا كه‌ڤن هاتی كه‌ ژ دوو پشكان پێك دهێت: پسیك یان سایك كه‌ ئاماژه‌یه‌ بۆ ناخ، یان ده‌روون (نه‌فس) و هه‌می ئه‌و كریارێن به‌رهه‌مێ پرۆسێسه‌كا ئالۆزا ناڤخۆینه‌، و پاشگرێ لۆژی ئانكۆ ڤه‌كۆلین و توێژاندن. بگۆتنه‌ك دیتر، سایكۆلۆژی ئانكۆ زانستێ كۆ ڤه‌كۆلینێ ل سه‌ر یان لدۆر ده‌روونێ مرۆڤی دكه‌تن.
لێ هه‌ر زانسته‌ك بۆ ته‌كه‌زكرن ل دۆر ئه‌نجامێن ڤه‌كۆلینێ بزاڤێ دكه‌تن بابه‌تێ ڤه‌كوَلینا خۆ دیار بكه‌تن. كیمیا و فیزیك ڤه‌كۆلینێ لسه‌ر بابه‌تێ خۆ یێ سه‌ره‌كی، كه‌ ئه‌تۆمه‌(Atom)، دكه‌تن و ئه‌نجامێن خۆ ل دۆر وێ ڕادگه‌هینیتن. بابه‌تێ ڤه‌كۆلینا زانستێ سایكۆلۆژێ، ب جیاوازی دگه‌ل زانستێن په‌تی، كو بووژه‌نی(مادی)نه‌، ره‌فتاره‌، كه‌ ب چاڤان دهێته‌ دیتن و هه‌ستكرنا وێ هه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده‌یه‌، سه‌رباری هندێ كو دناڤبه‌را زانایێن رێباز و قوتابخانه‌ و تیۆرێن جیاواز ل سه‌ر ڤه‌كۆلینا ره‌فتارێن مرۆڤی ناكۆكییه‌ك مه‌زن یا هه‌ی و بیروباوه‌رێن جیاوازێن ل دۆر هه‌ین، به‌لێ ب شێوه‌یه‌كی گشتی ئه‌ڤه‌ ماوێ پتر ژ سه‌د سالانه‌، هه‌ر ژ دامه‌زارندنا ئێكه‌م تاقیگه‌ها فه‌رمی ژ ئالیێ ڤیلهێلم ڤۆنتێ ئه‌لمانی ل باژێڕێ لایپزیگ ل سالا(1879) هه‌تا نۆكه‌ ره‌فتار ئه‌و بابه‌ت و ئه‌له‌مێنته‌ یێ كۆ زانستێ سایكۆلۆژی وه‌كی بابه‌تێ خۆیێ سه‌ره‌كی بۆ ڤه‌كۆلینێ ته‌كه‌زێ ل سه‌ر دكه‌تن، و دبیتن ل ئایینده‌ی دا زانایێن سایكۆلۆژی و زانست بگه‌هیته‌ ئاسته‌كی و ئه‌نجامه‌كێ كو بۆ خۆ وه‌ك زانستێن په‌تی، فیزیك و كیمیایێ كه‌ ئه‌تۆم یێ هه‌ی، تشته‌ك یان پێكهاته‌یه‌ك دیتر كڤش بكه‌تن، كه‌ وه‌ك چه‌وا فرۆیدی تێگه‌هێ نه‌ستی یان نه‌خواستی ژ مێنتالیته‌یا كه‌ساتیا مرۆڤی كڤش كر و ده‌رگه‌هه‌ك مه‌زن لبه‌ر ڤێ زانستێ ڤه‌كر كه‌ بڕێكا وێ ده‌لیڤه‌یه‌ك بیتن بۆ به‌رهه‌م و داهینانێن نوی. به‌لێ ئه‌وا پێدڤیه‌ بهێته‌ گۆتن ئه‌وه‌ كه‌ زانستێ سایكۆلۆژی گرێدایه‌ ب مرۆڤی ڤه‌ و هه‌ر جهه‌ك مرۆڤ لێ هه‌بیتن و بچیته‌ وێرێ ئه‌ڤ زانسته‌ ژی دێ دگه‌لدا بیتن، به‌لكۆ ژی گه‌له‌ك ژ به‌رهه‌م و داهینانێن مرۆڤی و پێشكه‌فتنێن شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ قه‌رداری ڤێ زانستێ نه‌، كه‌ زانایا بنه‌ما و پره‌نسیپ و یاسایێن وێ بۆ پێشڤه‌چوَنا زانستی و مرۆڤایه‌تیێ بكار ئیناین. له‌وما هه‌ر بابه‌ته‌كێ بسپۆرێن سایكۆلۆژی ڤه‌دكۆلن و دنڤێسن، بابه‌تێ ره‌فتارێ بخۆ ڤه‌دگریتن و زانستێن مرۆڤایه‌تی چ جاران نه‌شێن خۆ ژ ڤێ تێگه‌هێ قۆرتالبكه‌ن.
لێ یا فه‌ر ئه‌وه‌ ئه‌ڤ زانسته‌ ڕۆژه‌كێ بگه‌هیته‌ ئاسته‌كێ پێشكه‌فتنێ بشێتن وان ئه‌گه‌رێن بۆماوه‌یی یێن كۆ دبنه‌ ئه‌گه‌رێ تووندوتیژی، ده‌مارگیریێ، خۆپه‌رێستی و گه‌له‌ك ساخله‌تێن كۆ بۆ ماوێ هزاران سالانه‌ ژ زیانێ پێڤه‌تر مفایه‌ك نه‌گه‌هاندیه‌ مرۆڤایه‌تیێ ژناڤ ببه‌تن و نه‌هێلیتن ئه‌ڤ هه‌می مالوێرانیه‌ ل جیهانێ رووی بده‌تن یاكۆ دۆماهیك نموونا وێ ل جیهانێ شه‌پۆلا ته‌وژما تیرۆریزمێ و نه‌خاسمه‌ ده‌وله‌تا داعشه‌.

دگه‌ل ڕابوونا هه‌ر تاكه‌كی د ناڤ جڤاكه‌كێ دا، ل دویڤ سروشتێ جڤاكی، رامیاری، ئابووری و ئایینی و كه‌لتووریێ وی جڤاكێ و هه‌ر وه‌سا تایبه‌تمه‌ندیێن خێزانێ، ئه‌ڤ تاكه‌ دهێته‌ په‌روه‌رده‌كرن و پێدگه‌هیتن و دبیته‌ خۆدانێ هژماره‌كا بهایێن تایبه‌ت بخوَ، كو جیاوازییا وان لنك وی و كه‌سێن دیتر یێن جڤاك و خێزانا وی ته‌نها یا د رێزبه‌ندیێ و قۆناغه‌كا دیرۆكی جیاوازیێن خۆ یێن هه‌ین د ڕێزبه‌ندییا ڤان بهایا دا.
ل بیرا مه‌یه‌ د شۆرشێن ئه‌یلول و گۆلانێ دا، هزاران پێشمه‌رگه‌هێن فیداكار و مێرخاس د سیسته‌مێ بهایێ خۆ دا، بهایێ نیشتمانپه‌روه‌ری و ئازادییا كورد و كوردستانێ كربوویه‌ بهایه‌كێ سه‌ره‌كیێ ژیانێ و یێ ئاماده‌ بی ژ پێخه‌مه‌ت ڤی بهایێ ژ هه‌می خۆشیه‌كێ و به‌لكۆ ژی ژیانا خوه‌ ده‌ستا بشۆتن، لێ بۆ هنده‌كێن دیتر به‌رۆڤاژی خزمه‌تا دوژمن و نه‌یارێن كورد و كوردستانێ، بهایه‌ك مه‌زن بوو و وانا ژی ژ پێخه‌مه‌ت ڤی بهایێ به‌رنه‌كه‌فتی، قۆربانی ب ژیانا خۆ و خه‌لكێ دیتر ددا.
ب هه‌مان شێوه‌، مرۆڤ لسه‌ر ده‌مێن جیاوازدا، به‌رده‌وام یێ د ململانێیا سایكۆ-سۆسیۆلۆژی دا بووی، كه‌ ئێك ژ ئه‌گه‌رێن وێ یێن سه‌ره‌كی بۆ جیاوازییا ڕێزبه‌ندییا بهایێن وی بوویه‌ د چوارچووڤێ سیسته‌مێ بهایێ ( VALUE SYSTEM ) وی دا. ته‌نانه‌ت ژی ئێك ژ ئه‌گه‌رێن گه‌له‌ك ژ ململانێ و كێشمه‌كێشێن خێزانی و په‌روه‌رده‌ و جڤاكی و هه‌تا كۆ ڕامیاری و كه‌لتووری ل ئاستێن بلند وه‌كی وه‌لات و هه‌رێم و جیهانێ ژی بۆ جیاوازی و تێكنه‌كرنا ڤان سیسته‌مێن بهایی لنك لایه‌نێن جیاواز دزڤڕیتن.
د خێزانێ دا، ده‌یباب، خۆدانێ په‌روه‌رده‌یه‌كا تایبه‌ت د قۆناغه‌كا جیاوازا ژیانێ و دیرۆكه‌كا جیاواز و ئه‌زموونه‌كا جیاوازیێن بووینه‌ خۆدانێ ئه‌زموونه‌كا جیاواز، كو خۆ د سیسته‌مێ بهایێ وان و ل دویڤدا ژی هزر و بیرو باوه‌رێن وان و ل دۆماهیكێ ژی ره‌فتارێن وان دا، نیشان د ده‌تن، كو گه‌له‌ك جیاوازن د گه‌ل یێن زارۆكێن وان، كو په‌روه‌رده‌كری یێن سه‌رده‌مێ نوی و چاخێ ده‌ركه‌فتنا ئه‌نترنێت و مۆبایل و ترۆمبێل و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێن، یێن نوی نه‌، و ئه‌ڤ بهایه‌ دگه‌ل بهایێن ده‌یبابێن وان ناگۆنجن، و ژ ڤێ چه‌ندێ به‌رده‌وام مه‌ گۆه ل گله‌یی و گازنده‌یێن ده‌یبابان دبیتن، كو تێدا ب ئاشكرایی دهێته‌ تێبینی كرن كو زارۆیێن وان نه‌ گۆهدارن، پویته‌ی ب مه‌زنان و خواندن و خۆ ڕه‌وشنبیركرنێ و ژیانه‌كا كه‌تواری ناده‌ن.
ل به‌ر چاڤگرتن و ل هه‌مان ده‌مدا ڕێزگرتن ل بهایێن هه‌ڤدۆ و پاراستنا سنوورێن ئازادی و كه‌ساتیا به‌رامبه‌ر و به‌رژه‌وه‌ندیێن دوو لایه‌نه‌، و بریندار نه‌كرنا هه‌ست و سۆزێن ئێكدیتر، و كاركرن بۆ لێك تێگه‌هشتنێ و نێزیكتركرنا بیروباوه‌رێن جیاواز باشترین ده‌رمان و چاره‌سه‌رییه‌ بۆ نه‌هێلانا وان هه‌می ئێش و ئازارێن ده‌روونی و جڤاكی یێن كۆ جیهان بده‌ست وانڤه‌ دنالینیتن و به‌رهه‌مێ وێ هزاران قۆربانی و ئاواره‌بوونه‌ و هه‌روه‌سا ژی، هیچ نه‌بیتن، بنبڕكرنا تووند و تیژیێ و ڕه و ڕیشالێن بوویه‌رێن وه‌كی تیرۆریزمێ و كێمكرنا ئاستێ ڤێ ململانێ یا بهایی یه‌ ل ناڤ نڤشێن جیاواز دا، و نه‌خاسمه‌ ژی ده‌یباب و زارۆكێن وان د ناڤ خێزانێ و نه‌ته‌وه‌ و گرووپ و وه‌لاتێن جیاوازه‌ لسه‌ر ئاستێن بلندتر وه‌كی وه‌لات و جیهانێ یه‌.
*بسپوَری پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

وینستۆن چرچیل( 1874-1965) سه‌رۆك وه‌زیرێن به‌ریتانیایا مه‌زن پشتی بدۆماهیك هاتنا جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م ئاخفتنه‌ك یا هه‌ی دبێژیتن:” ئه‌ڤ جه‌نگه‌ نۆكه‌ ب دۆماهیك هاتی ده‌ستپێكا جه‌نگه‌ك دیتره‌ كو دژوارتره‌، و ئه‌و ژی جه‌نگێ نه‌هێلانا نیشانێن جه‌نگێ ب چه‌كانه‌. .. “. گۆتنه‌ك مه‌زن و پێدڤی ب شرۆڤه‌كرنه‌ك مه‌زنتره‌. چ گۆمان تێدا نینه‌ كو گه‌له‌ك جاران ئه‌م دبینین كو زارۆكێن مه‌ ل ڤێرێ و وێراهه‌ یارییه‌كێ دكه‌ن كو دبیتن هنده‌ك ڕامانێن خه‌یالی بخۆڤه‌ دگرن و تێدا زارۆك بزاڤێ دكه‌تن كو هنده‌ك ژ ئه‌وان ململانێ و كێشمه‌كێشێن سایكۆلۆژی یێن لنك خۆ بڤی ره‌نگی ده‌رببڕیتن، و ئه‌و جه‌نگ جیاوازن ژ وی جه‌نگێ تیرۆریست بڕێڤه‌ دبه‌ن و جه‌نگه‌ك راسته‌قینه‌ و دژوار و خویناوی و مالوێرانكه‌ره‌ و كاره‌ساتێن ئابووری و جڤاكی و یا ژ هه‌میا ژی گرنگتر سایكۆلۆژی دهێنه‌ هژمارتن و به‌رهه‌مێ وێ هزاران قۆربانیه‌ یێن كۆ ب ڕه‌نگێن گیانی و جڤاكی و سایكۆلۆژی دبنه‌ قۆربانیێن وێ و ئاسه‌وار و ده‌وسێن وێ نه‌ك تنێ د ماوه‌یێ جه‌نگی دا، به‌لكۆ ب ده‌هان سال و نڤشان پشتی هنگی ژی ناهێنه‌ ڤه‌بڕین و چاره‌سه‌ركرن.
جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م وانه‌یه‌ك مه‌زن بوو بۆ مرۆڤایه‌تیێ، و شرۆڤه‌كارێن جڤاكی و ده‌روونی ب سه‌دان ڤه‌كۆلینێن زانستی ل دۆر ئه‌نجامێن وێ نڤێسین. دبیتن ئه‌گه‌ر ژی ئه‌و بیتن كو بدرێژاهییا دیرۆكێ هیچ جه‌نگه‌كی هندی وێ قۆربانی نه‌داینه‌ و دهێته‌ گۆتن هژمارا قۆربانییان نێزیكی پێنجی و پێنج مه‌لیۆن كه‌سان بوون كو تنێ هژمارا كۆشتی یێن رۆسیایێ بیست ملیۆن بووینه‌.
برسیاتی، ژ ئێك جۆدابوون و لێك به‌رزه‌بوونا كه‌س و كاران، پارچه‌پارچه‌بوونا خێزانێ و جڤاكێ، نه‌مانا بۆهایێن ئه‌خلاقی و جڤاكی، زێده‌بوونا ڕێژه‌یا تاوانان ژ ئه‌گه‌رێ گرفتێن ئابووری و ژیارێ، به‌لاڤبوونا دیارده‌یا بازرگانیكرن ب ده‌رمانێن بێهۆشكه‌ر، و دروستبوونا گرووپێن مافیایی د ڕه‌ڤاندنا مرۆڤان و دزیكرن و تالان و كوشتنێ دا و. .. هتد، هه‌می به‌رهه‌مێن وی جه‌نگی نه‌ كو كه‌س و لایه‌ن و گرووپێن جۆداجۆدا و ژ وان ژی تیرۆریستی دبنه‌ سه‌ده‌مێ دروستبوونا وان.
ئه‌ڤه‌یه‌ رامانا جه‌نگی ل نك تیرۆریستان، كو ڤی ئاگری ژ پێخه‌مه‌ت هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندی یێن ته‌سك و تایبه‌ت خۆش دكه‌ن، كو پشكه‌ك مه‌زن ژ ئاگرێ وێ به‌ر زارۆكان دكه‌ڤیتن و هه‌میشه‌ وان د ده‌ریایه‌ك ژ دوو دلی و ترس و له‌رز و فۆبیا و دیتنا خه‌ونێن ترسناك و نه‌خۆش، و نه‌مانا ئاره‌زوویا خوارن و ڤه‌خوارنێ و نڤستنێ، و هه‌ستا زێده‌یا ماندیبوونێ و بخۆڤه‌ میزكرنا بێ ده‌ستی، و ژانه‌ سه‌رێن به‌رده‌وام، و شه‌پرزه‌یی و بێهن ته‌نگی، ده‌مده‌مه‌كی لێهاتنا وان ژ لایه‌نێ ویژدانی و هه‌لچۆنی، و گه‌له‌ك جاران ژی خه‌مۆكی و دیپرێسه‌كا تووند و دژوار، و هه‌ستكرن ب ته‌نهایی و بێكه‌سیێ و بێخۆدانیێ و زۆری لێكرنێ، ژ ده‌ستدانا ناسنامه‌یا سایكۆلۆژی و جڤاكی یا خۆ، و گۆشه‌گیری و ره‌شبینی، زووی تووره‌بوون، به‌رزبوونا حه‌زا تۆلڤه‌كرنێ لنك وان، ب كه‌رب و كینه‌ لێهاتنا وان، و ره‌فتارێن نه‌ئاسایی ئه‌نجامدان، و نه‌مانا شیانا سه‌رنجدانا هویر و درێژماوه‌، ژبه‌ر ئێك چۆنا سایكۆلۆژی و. .. هتد، هژماره‌كن ژ گه‌له‌ك نیشانێن وان ئێش و ئازارێن زارۆكێ جه‌نگی بده‌ست وانڤه‌ دنالینیتن، و تنێ هنده‌ك ژ وان بدیتنا رۆژانه‌یا بوویه‌ر و ره‌فتارێن شه‌ڕكه‌ران د كه‌نالێن ته‌له‌فزیۆنی دا هنده‌ك چاڤ ل وان دكه‌ن و بكریارێن هاوشێوه‌ خۆ ڤاله‌ دكه‌ن، و ئه‌ڤه‌یه‌ رامانا جه‌نگی لنك زارۆكان كه‌ جیاوازه‌ ژ رامانا وێ لنك تیرۆریستێن مافیایێن جه‌نگ و خوینڕشتنێ ، یێن كۆ هزر دكه‌ن ب تیرۆرێ دێ ل به‌هشتا به‌رین جهه‌كی بۆ خۆ خۆش كه‌ن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

پشتی هه‌ر دوو جه‌نگێن جیهانیێ ئێكوم و دووهه‌م و لسالا ( 1948 ) ده‌مێ مرۆڤایه‌تی جاره‌ك دیتر ل خۆ زڤڕی و هنده‌ك كویرتر د مرۆڤاتیێ دا هزر كری و ده‌رگه‌هه‌ك ڤه‌بوو كو بڕێكا راگه‌هاندنا جاڕنامه‌یا مافێ مرۆڤی ڤیا جاره‌ك دیتر پرستیژ و شكۆیا بنپێكرییا مرۆڤی لێ بزڤڕینیتن و ب به‌ندێن كۆ تێدا ڕێز ل ماف و ئازادی و ژیان و كوساتییا وی گرتی ڤیا دیسانێ مۆهره‌كێ ل ده‌ست و تپلێن وان كوسان بده‌تن یێن كۆ بدرێژاهییا دیرۆكێ هه‌می جاران بووینه‌ ئه‌گه‌رێ ده‌ستپێكا جه‌نگێن دژوار یێن كو خوینا هزاران مرۆڤێن بێگۆنه‌ه و سیڤیل دایه‌ڕشتن و سه‌دان و هزاران گۆند و باژێڕ داینه‌ خرابكرن. هه‌كو ئه‌ڤ په‌یمانه‌ ژ لایێ مرۆڤایه‌تیڤه‌ ڕێز لێهاتبایه‌ گرتن دبیتن گه‌له‌ك ئه‌و كه‌سێن نوكه‌ نه‌ ل سه‌ر دارێ جیهانێ دناڤ مه‌ دا بانه‌ و به‌ره‌ك ژ به‌رێن ئاڤاكرنا ئاڤاهیێ شارستانیه‌تێ ده‌یناندبایه‌، به‌لێ جهێ داخێ یه‌ هه‌ر ماوه‌یه‌كێ دیرۆكی هنده‌ك خوینمێژ ب به‌هانه‌یێن جۆدا و ل بن ئالایێن جۆراوجۆر به‌ر دبنه‌ گیانێ مرۆڤایه‌تیێ و دبنه‌ ئه‌گه‌رێ ژناڤچۆنا هزاران كه‌سان و ئاواره‌ و ده‌ربده‌ربوونا هزارانێن دیتر.
هێشتان ئه‌م د چارێكا ئێكێ یا سه‌ده‌یێ بیست و ئێكێ داین كو دگه‌ل هه‌ڕفتنا كۆچك و ته‌لارێن چه‌ندین دكتاتۆرێن ده‌ڤه‌رێ، یێن كۆ ئه‌و ژی ب دروستی نه‌هاتینه‌ قۆلپاندن و تێكدان، هزر و ئایدیۆلۆژییا هشك و كه‌ڤنه‌په‌رێستیێ ژ هنده‌ك مرۆڤان كه‌ساتیه‌ك وه‌سا ئینانده‌ گۆڕێ كو د داڤ داڤێن سایكۆلۆژیایا خۆ دا هیچ ئێك ژ پێكهاته‌یێن سروشتی یێن كه‌ساتییه‌كێ ئاسایی و ده‌روون دوروست تێدا ناهێته‌ دیتن و هه‌ر ئه‌ڤان مرۆڤێن دۆگماتی و خۆپه‌رێست، ژبلی هندێ كو چ ئه‌لترناتیڤه‌ك بۆ پێشڤه‌برنا شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ پێ نینه‌ هند ژی ئه‌و چه‌ندا ژ دارێ ئاڤاهیێ ل ده‌ڤه‌رێ مای ژی تێك دا.
تیرۆرێ، بێی هندێ هیچ ڕێز و بۆهایه‌ك بۆ به‌ندێن جاڕنامه‌یا مافێ مرۆڤایه‌تیێ هه‌بیتن، جاره‌ك دیتر شلقانه‌ك مه‌زن ئێخسته‌ ده‌ڤه‌رێ و ئالایێ ره‌شێ خۆ وه‌ك چه‌تره‌كا تاری بسه‌ر گۆل و گیایێن ده‌ڤه‌رێ دا كێشاند و بییه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ جاره‌ك دیتر خلۆلاهی د ستراكتوورێ كه‌ساتییا مرۆڤێ ده‌ڤه‌رێ دا په‌یدا ببیتن و ئه‌و هه‌ڤسه‌نگییا پێدڤی بوو بۆ ساخله‌میا ده‌روونی یا وی هه‌بیتن دیسانێ شێواند و بارێ ئارامی و ته‌ناهی و ئاسایشا ده‌روونی و جڤاكی و ئابووری و سیاسییا ڤی تاكی ئێخسته‌ به‌ر پرسیارێ و ئاستێ باوه‌ری بخۆ بوونێ لنك وی لاواز كر و ئه‌و نه‌چاركر هنده‌ك بڕیارێن له‌زگین بده‌تن كو هنده‌ك جاران كاره‌سات ژێ دروست دبن و دۆماهیك بڕیار ژی ده‌ست به‌رداربوونا وی تاكی یه‌ ژ هه‌می هه‌یی و نه‌هه‌یێ خۆ و گرتنه‌به‌را ڕێكا مان و نه‌مانێ و خۆ ئێخستنه‌ ده‌ستێ قه‌ده‌رێ و مه‌ دیت كا چه‌وا قه‌ده‌رێ چ دگه‌ل هنده‌كا كر و چه‌وا كولواشێ فریشته‌یه‌ك و گه‌له‌ك فریشته‌یێن وه‌كی ” ئالانێ كوردی” لبه‌ر لێڤا ئاڤێن ده‌ریایه‌كێ غه‌ریب، بوونه‌ هێمایه‌ك ژ نامرۆڤایانه‌بوونا تیرۆریزمێ و خیانه‌تا وێ دگه‌ل شارستانیه‌تێ و لبن هه‌ر ناڤ و نیشان و لۆگۆ و ئالایه‌كێ هه‌بیتن. ڤێ ئه‌زموونێ نیشاندا هه‌كور ڕێز ل مرۆڤایه‌تیێ و بۆهایێن وێ نه‌هێته‌ گرتن چاره‌نڤیسا مه‌لیۆنه‌ها مرۆڤان دێ وه‌ك یا ئالانێ كوردی بیتن و تیرۆر بدرێژاهییا دیرۆكێ دێ شه‌همه‌زاری تراژێدیا مرنا وان بیتن چونكی نه‌ك تنێ نه‌شیایه‌ خزمه‌ته‌كێ بگه‌هینیته‌ كاروانێ مرۆڤایه‌تیێ هه‌روه‌سا ژی بووینه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كو ببنه‌ ئاسته‌نگ لبه‌ر خزمه‌تا گه‌له‌ك كه‌سێن كۆ دڤێتن خزمه‌تا مرۆڤایه‌تیێ بكون.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ل ماوێ دۆماهیكێ ئاشكرا بوو كه‌ رۆسیایێ رۆله‌كێ به‌رچاڤێ لۆجستیكی و له‌شكه‌ری یێ هه‌بووی و دێ هه‌بیت د هاریكارییا رژێما سوریایێ. بۆ تێگه‌هشتن د ئه‌گه‌ر و بناسێن ره‌فتاره‌كا هۆسا دا یا فه‌ره‌ مرۆڤ د سایكۆلۆژیایا ده‌ستهه‌لاتدارییا سه‌ركردایه‌تییا رۆسی بگه‌هیتن. وه‌ك پشكه‌ك ژ پالنه‌رێن مرۆڤی بۆ خاوه‌نداره‌تیێ (حب التملك) ده‌ستهه‌لاتدارێن رۆسی ژی هه‌ر ژ ده‌ستپێكا دامه‌زراندنا ئیمپراتۆریه‌تا خۆ و نه‌خاسمه‌ ل سه‌رده‌مێ پێترێ مه‌زن، كه‌ ب ئه‌ندازیارێ رۆسیایا مه‌زن دهێته‌ هژمارتن، هه‌می ده‌مه‌كی یا ڤیای كه‌ ده‌ستهه‌لاتا خۆ ل وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ر زێده‌تر بكه‌تن و د وان پرۆژه‌یێن كۆ به‌رهه‌مێ هزر و بیرێن پێترێ مه‌زنن، ژ هه‌می لایه‌كیڤه‌ په‌لاماری ده‌وروبه‌ری خۆ بده‌تن و یا ڤیای ڤێ ئاره‌زوویا ده‌روونی لنك خۆ تێر بكه‌تن و بالێ ده‌ستهه‌لاتا خۆ بسه‌ر وان وه‌لاتان دا بكێشیتن و ڤێ هێزا ده‌روونی ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن دیرۆكی وه‌كی پالده‌ره‌كێ سایكۆلۆلژی ئه‌وێن پالداین چ ل ئه‌مریكایا باكوور، و چ ل ئاسیایا ناڤین و ده‌وربه‌ری ده‌ریایێ قه‌زوین و ده‌ڤه‌را بالكان و رۆژهه‌لاتا دویر، و هه‌تاكۆ باكووری ئه‌ورۆپایێ و وه‌لاتێن ده‌وربه‌ری ده‌ریایێ بالتیكێ لدویڤ به‌لاڤكرنا سنوورێ وه‌لات و ئێمپراتۆریه‌تا خۆ بن و كار بگه‌هیته‌ هندێ ل هنده‌ك قۆناغێن دیرۆكی سنوورێ جۆگرافیایێ وێ خۆ ل پترتری ( 25 ) مه‌لیۆن كیلۆمه‌ترێن چارگۆشه‌ بده‌تن و ئه‌ڤه‌ و ژ بلی هندێ كو د هژماره‌كا گه‌له‌ك وه‌لاتێن ئه‌ورۆپایا رۆژهه‌لات پارتێن ده‌سنیشانكری ژ لایێ روَسیانڤه‌( سۆڤیه‌تا جاران ) ده‌ستهه‌لات و حكۆمه‌تا بده‌ست خۆڤه‌ بگرن. لێ ئه‌و خه‌یال د دۆماهیكا ده‌ستهه‌لاتا گۆرباچێڤی بووه‌ تارماییه‌ك كه‌ گه‌فێ ل ڤی وه‌لاتی دكه‌تن و به‌رهه‌مێ وێ ژی ئه‌و ژبه‌رئێكچۆن بی یاكۆ ل سالا ( 1991) چه‌ندین وه‌لات ژ په‌یكه‌رێ مه‌زنێ ئێمپراتۆریه‌تا ڤێ هۆزا ژ نه‌ژادێ ئسلاڤی، جۆدا كری و بوویه‌ ئه‌گه‌رێ دروستبوونا گرێ یه‌كا ده‌روونی و سایكۆسۆسیۆلۆژی كه‌ هه‌تا نۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیتن به‌روبه‌رسینگێن ده‌ستهه‌لاتدارێن رۆسیایا فیدرال به‌رنه‌دایه‌ و به‌ر ژی ناده‌تن.
په‌یدابوونا ڤێ گرێیا ده‌روونی بناسێن د جهێ خۆ دا هه‌ین و به‌لگه‌ ژی هه‌می ئه‌و ئاریشه‌یێن ئابووری و سیاسی و كه‌لتووری نه‌ كه‌ د هنده‌ك نموونه‌یێن وه‌كی ململانێیا رۆسیایێ دگه‌ل گۆرجستانێ و ئۆكراین و گه‌له‌كێن دیتر دا خۆ نیشان داین و دده‌تن. ئه‌ڤ گرێیا ده‌روونی یاكۆ دشێتن ناڤێ وێ ببیته‌ ” گرێ یا گۆرباچێڤی ” كارتێكرنه‌كا هند نه‌رینی یا لسه‌ر سایكۆلۆژیایا تاكێ سه‌ركرداتییا رۆسیایێ هه‌بووی كه‌ بزاڤێ دكه‌تن بهه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بیتن رێكێ ل دووباره‌بوونا وێ تراژێدیایا سیاسی د سنوورێ خۆ دا بگریتن. لێ دگه‌ل هندێ دا كه‌ خۆدێ ئه‌و وه‌لات یێن د سیاسه‌تا رۆسیان گه‌هشتین و بزاڤێ دكه‌ن وه‌سا بسانه‌هی نه‌كه‌ڤن بن كارتێكرنا وێ و نموونه‌یا هه‌ره‌ دیار ژی خۆ د ململانێیا رۆسیا و ئۆكرانیا دا دبینیتن كه‌ خۆ ناده‌ن به‌ر هه‌ژموون و ده‌سته‌هلاتا مۆسكۆ، لێ د جه‌مسه‌رێ ئه‌ورۆپا و ئه‌مریكا ژی د ڤێ راستێدا پشكه‌كن ژ ده‌ینامۆیێ پالدانا ڤان وه‌لاتان و هه‌تاكۆ گه‌له‌ك پێكهاته‌یێن نه‌ته‌وه‌یی د دیمۆگرافیایا رۆسیایا فیدرال، و ئه‌ڤه‌ ژی بۆ لاوازكرنا رۆسیایێ و هه‌ژموونا وێ بسه‌ر ده‌ڤه‌ر و وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ری وێ و ئه‌ورۆپایێ. نه‌خاسمه‌ كۆ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ ژ نێزیكی سه‌دان نه‌ته‌وه‌یان پێك دهێتن كه‌ سه‌رباری هندێ هنده‌ك ژ وان خۆدان نیمچه‌ سه‌ربخۆییا كارگێڕی یا ناڤخۆیینه‌ و په‌رله‌مان و سه‌رۆكێن خۆ یێن هه‌ین، لێ بزاڤ و لایه‌نێن هه‌ین تێدا هه‌ولا جۆدابوونێ دده‌ن و نه‌خاسمه‌ ژی مۆسلمانێن ڤی وه‌لاتی ب تایبه‌ت ژی ئه‌نگۆشی و چیچانی و به‌لكۆ ژی ته‌ته‌ر و یێن دیتر، و هه‌ر ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كه‌ د كاودانێن وه‌كی نۆكه‌دا رۆسیایا فیدرال بزاڤێ دكه‌تن كه‌ ئێكگرتووییا خۆ ب زۆری ژی بیتن بپارێزیتن و ژلایه‌ك دیتر ئه‌و بزاڤێن ل ده‌ڤه‌رێن جۆداجۆدایێن جیهانی بۆ په‌رته‌وازه‌بوون و دابه‌شبوونا وه‌لاتان دهێته‌بڕێڤه‌چۆن، پشته‌ڤانی نه‌كه‌تن، و بگره‌ به‌رۆڤاژی بزاڤێ بۆ ئێكگرتووییا وان بده‌تن، و نموونه‌یا هه‌ره‌ دۆماهیك ژی ئه‌وا دگه‌ل كاودانێن جه‌نگێ سوریایێ ل دژی تیرۆرێ و لایه‌نێن ئیسلامی دهێته‌دیتن كه‌ رۆسیا وه‌ك پشته‌ڤانه‌كێ رژێمێ خۆ نیشان دده‌تن و ئه‌و ژی ژ ترسی هندێ ئه‌زموونا پارچه‌پارچه‌بوونا وێ وه‌ك نساخیه‌كا ڤه‌گر تووشی جهێن دیتر ببیتن و هه‌كه‌ر ئه‌ڤ دیتنگه‌هه‌ دگه‌ل عێراقێ نینه‌ یان لاوازه‌ و ئاشكرا و رۆهن نینه‌ بۆ هندێ دزڤڕیتن كه‌ ل ڤی وه‌لاتی په‌رته‌وازه‌یی یا بوویه‌ كه‌تواره‌ك و ناهێته‌ نكۆلیلێكرن. ئه‌زموون و وانه‌وه‌رگرتنا رۆسیایێ ژ گرێ یا گۆرباچێڤی به‌رسڤه‌كه‌ بۆ وان بزاڤێن سیاسی و ئابووری یێن كۆ دڤێتن ڤی وه‌لاتی پارچه‌پارچه‌ بكه‌ن و خۆ ژ گه‌له‌ك مه‌ترسیێن درێژخایه‌نێن وێ بپارێزن، چونكی ئه‌ورۆپایێ ئه‌زموونه‌كا ته‌حل یا هه‌ی دگه‌ل له‌شكه‌رێ رۆسیایێ و نه‌خاسمه‌ لسه‌رده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م دا.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ مرۆڤایه‌تی د سه‌رده‌مانه‌كی دا جڤاكه‌ك كشتوكالی و ل سه‌ر بنه‌مایێ نێچیرێ دژیا، ل سه‌رده‌مێ ئه‌ڤرۆكه‌دا یێ د قۆناغه‌كا دیرۆكی دا دژیتن كه‌ ناڤێ وێ جیهانیبوونه‌. زانست وه‌كی كه‌له‌كێن به‌ری یێن ڕه‌زه‌كی رۆژ ل په‌ی رۆژێ یێ بلندتر لێدهێتن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ له‌زگینیێ دخوازیتن د فێربوون و زانینیێ دا. هه‌كه‌ر ل سه‌رده‌مێن كه‌ڤن كار و پیشه‌ كێم و سنوورداربوون، لێ بجیهانیبوونێ هزاران پیشه‌ و كارێن ده‌رئێخستین كه‌ نه‌ هێدی بشێوه‌یه‌كێ كلاسیكی و وه‌كی جاران ب ده‌ست و پلا بڕێڤه‌ دچیتن و ب ملا دهاته‌ بڕێڤه‌برن، به‌لكۆ ئه‌ڤرۆكه‌ مێنتالیته‌ ( ئه‌قل ) سه‌رپشكێ هه‌می كار و پیشه‌یانه‌. یا وه‌لێهاتی ئه‌و ماوه‌یێ بۆ خواندنێ د ژیانێ دا بۆ مرۆڤی هاتیه‌ ده‌ستنیشانكرن تێرا كۆمكرنا هه‌می وان زانیاری و داتا و پێدایان ناكه‌تن، چونكی زانست و ته‌كنه‌لۆژیا وه‌كی بریسیێ یا له‌زگین لێهاتی. وه‌رار و گه‌شه‌یا مرۆڤی ل سه‌رده‌مێ بجیهانیبوونێ یا بوویه‌ ئێك ژ ساخله‌تێن جیهانی و ” هه‌لی بابێ وی ” خۆ د ڤێ ڕاستێ دا پێش بئێخیتن. ئارمانجا په‌روه‌رده‌ و فێركرنێ ل سه‌رده‌مێ نۆكه‌دا ژ هه‌ر سه‌رده‌مه‌كی زێده‌تر پێدڤیاتی یا ب پێگه‌هاندن و گه‌شاندنا كه‌ساتی یا مرۆڤی هه‌ی. وه‌رار و گه‌شه‌یه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێ دروستكرنا ویستا به‌رده‌واما فێربوون و فێرخوازیێ ل نك مرۆڤان، و هه‌ستكرن ب ده‌می و ڕێزگرتن ل وێ وه‌ك هێما و نیشانه‌ك ژ له‌زگینیا گۆهۆڕینا جڤاكی و جیهانی، و هه‌ستكرن ب هاونیشتمانیبوون د جڤاكا لۆكالی و جیهانیدا، و پێگه‌هشتن لسه‌ر بنه‌مایێ روانگه‌هه‌ك كویر و هویر بۆ بابه‌تان و پیڤانا وان ب پێڤه‌رێن مێنتالی و بابه‌تیانه‌ و دروست و لۆژیكانه‌، و به‌رز و بلندكرنا ئاستێ باوه‌ری بخۆدێ خۆ هه‌بوون وه‌ك بنه‌مایه‌كێ پێشكه‌فتنێ و د هه‌مان ده‌مدا ڕێزگرتن ل خۆد و خۆدێن دیتر و بۆهایێ وان وه‌ك بنه‌مایه‌كێ كه‌لتوورێ بجیهانیبوونێ، و دیتنا رۆله‌كێ دیار د ئاڤاكرنا نۆكه‌ و ئایینده‌ دا و لسه‌ر بناغێ رابردووی، و باوه‌ری ب كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ جیهانی هه‌بوون و دژایه‌تیكرنا هه‌ر بیروباوه‌ر و ئایدیۆلۆژییایه‌كا رادیكالی و كه‌ڤنه‌په‌رێست و هانده‌ر بۆ خۆپه‌رێستیێ و ده‌مارگیریێ و تووندره‌وی و دكتاتۆرییه‌تێ و دۆگماتیزم و مه‌ژی هشكیێ و دژایه‌تیكرنه‌كا بێ بنه‌ما. ئه‌ڤه‌ و لده‌مه‌كی كه‌ جیهان ل هێڤیێ یه‌ په‌روه‌رده‌ و فێركرن مرۆڤایه‌تیێ لسه‌ر ڤان بنه‌مایا په‌ره‌وه‌رده‌ بكه‌تن و پێبگه‌هینیتن تیرۆرێزما جیهانی تازه‌ ب تازه‌ یا به‌رێ خۆ دده‌ته‌ هندێ زارۆكێن جیهانێ لسه‌ر بنه‌مایێن نه‌دروستێن په‌روه‌رده‌یی فێری بێزه‌ڤه‌رترین كریارێن مرۆڤایانه‌ بكه‌تن و وان وه‌كی رۆبۆته‌كێ ده‌ستكرد په‌روه‌رده‌ بكه‌تن بۆ مه‌ره‌مێن پیس و كرێتێن خۆ و میمۆریێ پاقژێ وان ب میمۆرییه‌كێ ته‌ژی كه‌رب و كینه‌ و دوژمنكاریانه‌ و ترسناك پڕبكه‌تن و بگۆهۆڕیتن تا ل ئایینده‌یدا ب بۆهایێن وه‌كی خۆ په‌قاندن و سه‌ربڕین و كۆشتن و هه‌ڕفاندن و وێرانكرن و زینده‌ب چالكرنا مرۆڤان و تاوانێن سێكسی ئاڤ بده‌تن. ئه‌ڤه‌یه‌ ئه‌و قوتابخانه‌یا تیرۆریزمێ دڤێتن زارۆكێ سه‌رده‌مێ بجیهانیببونێ تێدا په‌روه‌رده‌ بكه‌تن و ئاگرێ شه‌ڕی ل ده‌ڤه‌رێ هندا دیتر خۆش بكه‌تن و بهێلیتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

سیسته‌مێ سه‌ربۆرا سیاسیا هه‌ر ولات و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بزاڤێ دكه‌تن بۆ مه‌به‌ستا پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی د كاودانێن ئاشتی یان جه‌نگی دا هنده‌ك بڕیاران بده‌تن كو گرێداینه‌ ب هنده‌ك فاكته‌رانڤه‌. ئێك ژ ڤان فاكته‌را بناسێن سایكۆلۆژینه‌ كه‌ ڕۆله‌كێ مه‌زن دگێڕن د ناڤه‌رۆكا په‌یوه‌ندیێن مرۆڤی د كاودان و هه‌لوێستێن سیاسیدا. چونكی جیاوازیا كۆ د بڕیارێن سیاسی دا رووی دده‌تن تا ڕاده‌یه‌كێ گه‌له‌ك په‌یوه‌ندییا هه‌ی د بیر و باوه‌رێن سیاسه‌تواڤاندا. ئه‌ڤ بیروباوه‌ره‌ بخۆ كارتێكرنێ ل سه‌ر جۆرێ تێگه‌هشتنا وان ژ كاودانێن سیاسی و ره‌هه‌ند و قۆناغێن دیارده‌یه‌كا سیاسی دكه‌تن، و ل دۆماهیكێ ژی هه‌ر ئه‌ڤ سیاسه‌توڤانه‌ كو بڕیارێ ل سه‌ر گه‌له‌ك بڕیارێن گرنگ و چاره‌نڤیس سازێن نه‌ته‌وه‌یی دده‌ن. ئه‌ڤ بیروباوه‌ر و ئاراسته‌ و بۆهایێن كۆ د ناڤه‌رۆكا تاكی و ستراكتوورێ كه‌ساتییا وی دا هه‌ین پێكڤه‌ كار دكه‌ن ل سه‌ر چه‌وانییا هه‌لسه‌نگاندنا وی بۆ ڤی كاودانی و هه‌لوێستێ سیاسی و پاشی ژی بڕیاردان ل سه‌ر وێ د به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وه‌ییدا یان ژی به‌رۆڤاژی دژی ڤان به‌رژه‌وه‌ندییا. بۆ نموونه‌ تێگه‌هشتن ژ هندێ كا بۆچی د ڤێ قۆناغێدا رۆژئاڤا هنده‌ خه‌مخۆرێ هاریكارییا گه‌لێ كوردستانێیه‌ كارتێكرنه‌كا مه‌زن یا لسه‌ر بڕیارێن سیاسی دا هه‌ی. رۆژئاڤا ژ ڤێ چه‌ندێ دڤێتن كۆمه‌كا به‌رژه‌وه‌ندییا ب پارێزیتن و بده‌ستخۆڤه‌ بینیتن و ڤان به‌رژه‌وه‌ندیی یا وه‌كی كریار و ره‌فتار و بڕیاره‌كا سیاسی ڕه‌وره‌وه‌یا دۆخێ هاریكارییا وان د به‌ره‌نگارییا تیرۆریزمێ و دیتنا وان بۆ كوردستانێ گۆهۆڕی. په‌یداكرنا بازاڕه‌كێ نوی و جیهانی و نێزیك ل رۆژهه‌لاتێ و نه‌خاسمه‌ ئه‌ورۆپایێ بۆ فرۆتنا كه‌ره‌سته‌ و كه‌ل و په‌لێن خۆ و نه‌خاسمه‌ ژی ته‌كنه‌لۆژیێن نوی و سه‌رده‌میانه‌، و په‌یداكرنا ژێده‌ره‌كێ په‌ترۆلێ وه‌ك كه‌ره‌سته‌یه‌كێ به‌راهی و خاڤ د هزاره‌یا سێهه‌مدا، و ده‌لیڤا هنارتنا هزاران كاركه‌ر و بسپۆرێن خۆ و ڤه‌كرنا سه‌دا كۆمپانیێن وه‌به‌رهێنان و به‌رهه‌مهینانێ ل كوردستانێ پشكه‌كن ژ ڤان به‌رژه‌وه‌ندییا. ژ لایه‌ك دیتر ڤه‌ مه‌ترسییا تووندڕه‌ویی و تیرۆریزمێ نه‌ك ته‌نها بۆ ئاسایێشا كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و بگره‌ ژی ل سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن وان ل ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ، و به‌لكۆ ژی ترس ژ به‌لاڤبوونا ڤێ ته‌وژمێ به‌ره‌ڤـ ئه‌وروپایێ و رۆژئاڤایێ و هه‌تاكۆ ئه‌مریكایێ بخۆ ژی ئه‌گه‌ره‌كه‌ بۆ هندێ پویته‌یه‌كێ پترتر ب هێزێن پێشمه‌رگه‌هی وه‌ك هێزه‌كا مێرخاس ل كوردستانێ بده‌ن وه‌ك ته‌نها هێزه‌ك كو دشێتن ئاست و ڕێژه‌یا ڤێ مه‌ترسیێ ل سه‌ر كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و رۆژئاڤا و به‌لكۆ ژی جیهانێ كێم بكه‌تن. ژ ئه‌گه‌رێن دیتر ژی ئه‌زموونا كوردستانێ د ماوێ ڤان چه‌ند سالێن بۆری و نه‌خاسمه‌ ژی پشتی بهارا عه‌ره‌بی و ئاواره‌بوونا هزاران و مه‌لیۆنه‌ها ئاواره‌یانه‌ كه‌ ژ ئۆل و نه‌ته‌وه‌یێن دیتر كه‌ ل كوردستانێ وه‌ك په‌ناگه‌هه‌كێ ئێمن و ته‌نا هاتینه‌ حه‌واندن، نیشانی رۆژئاڤایێ دا كه‌ كوردستان دشێتن ببیته‌ مۆلگه‌هه‌كێ هێمن و ئارام بۆ سه‌رجه‌م گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ و ئایین و مه‌زهه‌بان هه‌كه‌ر دوژمنێن گه‌لێ كوردستانێ بهێلن. ژلایه‌ك دیترڤه‌ نه‌مانا مه‌ترسییا بلۆكێ كۆمۆنیزمێ كه‌ وه‌لاته‌كێ وه‌كی توركیایێ بۆ ماوه‌ی زێده‌تر ژ پێنجی سالانه‌ ژ لایه‌نێ رۆژئاڤاڤه‌ وه‌كی چه‌په‌ره‌كێ لبه‌ر سینگێ وێ ته‌وژمێ سۆسیالیزمی هاتیه‌ بكارئینان و پشتگیری كرن، دا به‌لاڤ نه‌بیتن، یا بۆ رۆژئاڤایێ ل ڤێ ده‌ڤه‌را جۆگرافی هێجه‌ته‌ك خۆشكری كه‌ پترتر به‌رێ خۆ بده‌ته‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كێ وه‌كی كوردان و سه‌ره‌ده‌رییه‌كا دیتر و جیاواز ژ ئه‌وا ل قۆناغێن پشتی هه‌ڕفتنا ئیمپراتۆریه‌تا عۆسمانی و جه‌نگێن ئێكه‌م و دووهه‌مێن جیهانی دگه‌لدا هاتیه‌كرن، بهێته‌ كرن. بێگۆمان ئارمانجێن دیتر ژی بناسن بۆ پترتر ته‌كه‌زكرنا رۆژئاڤایێ و ب هێجه‌تێن جیاواز هاتنه‌ ناڤ ده‌ڤه‌رێن كه‌ پاراستنا هنده‌ك ژ هاوپه‌یمانێن خۆ یه‌ ل رۆژهه‌لاتا ناڤین ل دژی هنده‌ك ئالیانڤه‌.
ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كه‌ تێگه‌هشتنا سیاسه‌توانێ كورد د شرۆڤه‌كرنێن ژ ڤی بابه‌تی و تێگه‌هشتن ژ سیاسه‌ت و ڕێره‌وه‌ و چه‌وانییا زڤڕینا جیهانێ هاریكاره‌كێ باشه‌ د بڕیاردانێ لسه‌ر كاودان و به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی لڤێ قۆناغا جه‌نگ ل دژی تیرۆرێ كه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ وه‌كی سه‌رۆك بارزانی دفه‌رمووتن كورد پێش جیهانێ ڤه‌ شه‌ڕی دگه‌لدا دكه‌تن.
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانی / زانینگه‌ها زاخوَ

دبیتن دگه‌ل دیتنا ڤی ناڤوَنیشانی خوانده‌ڤان ئێكسه‌ر ڤێ پرسیارێ ژ خۆ بكه‌تن كه‌ ئایا نهێنی د چی دایه‌ كه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ وه‌لاته‌كێ وه‌كی ژاپۆنێ كۆ هه‌تا سالا( 1854) چ په‌یوه‌ندی دگه‌ل جیهانا ده‌رڤه‌ نه‌بوویه‌ و پشتی سالێن ( 1980) وه‌سا زووی پێشكه‌فت، تاراده‌یه‌كێ كۆ ئامارێن فه‌رمی نیشان دده‌ن ژ هه‌ر ده‌ه بانكێن به‌رنیاسێن جیهانێ چار بانك یێن ژاپۆنیانه‌ و شونیكا سێ یێن ئه‌مریكییا و ئێك یا فره‌نسیا و ئێك یا چینیانه‌، و ژاپۆن خۆدانا مه‌زنترین كه‌شتیێن جیهانێ یه‌ و ل ده‌مه‌كێ كۆ ئه‌لمانیا (2300) و ئه‌مریكییا (1450) كه‌شتیێن بازرگانیێن هه‌ین ژاپۆنیان بتنێ نێزیكی سێ هزار كه‌شتیێن بازرگانی یێن ل سه‌رتانسه‌ری جیهانێ هه‌ین، و پشتی هاتنا ترۆمبێلێن وان بازاڕێ ترۆمبێلێن ئه‌مریكییا یا لاواز بووی، ل ده‌مه‌كی كۆ پشتی جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م پترتری مه‌لیۆنه‌ك كۆشتیان هه‌بوو؟ به‌رسڤ ژی خۆ د هندێ دا دبینیتن كه‌ ڕێڤه‌برن د ژیانا كاری بگشتی و ژیانا گشتییا تاكێ ژاپۆنیدا رۆله‌ك مه‌زن دگێڕیتن كه‌ بۆ ڕێبازه‌كا تایبه‌ت بڤی وه‌لاتی دزڤڕیتن كه‌ ناڤێ وێ ڕێباز یان قوتابخانه‌یا ژاپۆنییه‌.
ڕێبازا ژاپۆنێ بوَ ڕێڤه‌برنێ پشتا خوَ یا ب هنده‌ك چه‌مك و تێگه‌هێن كارگێڕی و ڕێڤه‌برنێ و جڤاكی و ره‌فتاری ڤه‌ گرێ دای كوَ ژ ناڤ ڕه و ڕیشالێن جڤاكا ژاپوَنێ ڤه‌ سه‌رێ خوَ هه‌لدای. ڤێ ڕێبازێ باوه‌ری یا ب كارێ هه‌مه‌لایه‌نه‌ و گشتی و ب كوَمه‌ل هه‌ی یا كوَ پشتگرێدایه‌ ب بنه‌مایێن باوه‌ری و هه‌ماهه‌نگیێ د ناڤبه‌را كارمه‌ندێن د ده‌زگه‌ه و سه‌نته‌ره‌كی دا كار دكه‌ن. دگه‌ل هندێ كوَ كاروبارێ ڕێكخراوه‌كێ و كارگه‌هه‌كێ یان سه‌نته‌ره‌كێ ل ژاپوَن باوه‌ری یا ب كارێ گروپی ڤه‌ هه‌ی، لێ د گه‌ل هندێ دا ژی وان گرووپا هنده‌ك تاكێن تێدا كوَ پێدڤی یه‌ ل سه‌ركه‌فتنا ڤێ گروپێ دا ڕوله‌كێ به‌رچاڤ هه‌بیتن، بێ هندێ پوَستێ وی كارگێڕی یێ بلند و نزمییا وێ كارتێكرنێ لسه‌ر بیروباوه‌ر و ره‌فتار و بۆها و ئاراستێن وی بكه‌تن به‌رامبه‌ر ب كارێ وی د ڕیكخراوێ دا. ئه‌ڤ گروپه‌ و ئه‌ندامێن وێ پێكڤه‌ و مل ب ملێ ئێك د بزاڤێ دانه‌ بوَ پێشڤه‌برنا ڤێ رێكخراوێ و چاره‌سه‌ری یا وان ئاریشه‌ و ئاسته‌نگێن كوَ دكه‌ڤنه‌ د ڕێكا وێ دا و بلندكرنا ئاستێ به‌رهه‌مهینانا وێ. ئه‌ڤ گروپه‌ پێدڤی ب دروستكرنا كاودان و سه‌قایه‌كێ پڕ ژ هاریكاری و لێك نێزیكی و باوه‌ریێ د ناڤبه‌را كارمه‌ند و ئه‌ندامێن خوَ، و دروستكرنا پالنه‌رایه‌تیێ دناڤبه‌را وان دایه‌ بوَ كارێ ڕێكخراوێ و چێكرنا چاڤدێریه‌كا خوَیی ژ لایه‌نێ هه‌ر تاكه‌كێ ڤه‌ لسه‌ر كه‌سایه‌تی و بیروباوه‌ر و كارێ خوَ دا د ناڤ وی سه‌نته‌رێ كاری تێدا دكه‌تن، و ئه‌ڤ چاڤدێری یه‌ گه‌له‌ك ب هێزتر و سه‌ركه‌فتیتره‌ ژ وێ چاڤدێری یا ژلایه‌نێ ده‌زگه‌هێ ڤه‌ دهێته‌ ده‌یناندن بوَ بدویڤداچوَنا كاروبارێ رێكخراوێ. ڕێكخراو د ڕێبازا ژاپوَنێ یا دا بوَ كاروَبارێن ڕێڤه‌برن و كارگێریێ ، وه‌كی خانه‌كا جڤاكی یه‌ یا كوَ ئێكگرتی و پێكڤه‌ گرێدایه‌ وه‌كی خه‌له‌كێن زنجیرێ.
هه‌می كارمه‌ندێن وێ ڕێكخراوێ ڤێ راستیێ باش دزانن كوَ ئه‌ركێ سه‌ره‌كی یێ وان د ڤی ده‌زگه‌هی دا ئه‌وه‌ كوَ كار بكه‌تن بوَ سه‌ركه‌فتنا وێ و ئه‌ڤه‌ ژی چونكی ئه‌ڤ ده‌زگه‌هه‌ ژێده‌ر و سه‌رچاڤه‌یه‌كێ سه‌ره‌كی یه‌ بوَ دابینكرنا ژیانا وی و ئارامی و ته‌ناهی یا وی د ژیانێ دا، و نه‌گوَهۆڕی یا ئابووری و مادی و سایكوَلوَژی و جڤاكی، ڕامیاری و گشتی یا وی و وه‌لاتێ وی هه‌ر ب ڕێكا ڤێ ڕێكخراوێ و كوَما ڕێكخراوێن دیتر ڤه‌، به‌رهه‌ڤ دبیتن. ئه‌ڤ ڕێكخراوه‌یه‌ كوَ پێدڤیاتیێن وی تێر دكه‌تن و وی دگه‌هینێته‌ ئارمانجێین خوَ. له‌وما ژی پێدڤی یه‌ ڕێزگرتن و به‌رژه‌وه‌ندی یێن گشتی و هاوبه‌ش، و سه‌رپێبوون و ژێیاتی و لێك نێزیكی و ڤیان د ناڤبه‌را وان تاكا دا لسه‌ر هه‌می تشته‌كی ڕا بیتن، و هه‌می به‌رژه‌وه‌ندیێن تاكی گوَری به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتی ببیتن.
باوه‌را ڤێ قوتابخانێ و ڕێبازێ ئه‌وه‌ كوَ سه‌ركه‌فتنا گشتی پشتگرێدایه‌ ب هه‌بینا ئاسته‌كێ بلند ژ باوه‌ریێ د ناڤبه‌را كارمه‌ندێن ڕێكخراوێ د هه‌ر پوَست و پله‌كێ دابیتن. و لنك وان باوه‌ری ژی ژ ڕاستیێ و ڤه‌كری بین و دل پاقژی یا گشتی د ناڤبه‌را تاكێن ڤێ ڕێكخراوێ، و ڕێزگرتنا دوو لایه‌نه‌ یا وان دگه‌ل ئێك دا تێتن. ئه‌ڤ ڕێبازه‌ داكوَكیێ دكه‌تن لسه‌ر هندێ كوَ ئه‌و كه‌سێن د پله‌ و پوستێن بلندتر دا نه‌ بزاڤێ بكه‌ن كوَ د سه‌رده‌ری كرنا ڕوَژانه‌ دا دگه‌ل یێن به‌رده‌ستێن خوَ دا دادپه‌روه‌ر و بابه‌تیانه‌ بن. د باوه‌را وان دا ئه‌و كه‌سێ كار ناكه‌تن و هیچ به‌رهه‌مه‌ك نه‌بیتن جهێ وی د ناڤ ڤێ ده‌زگه‌هی دا نابیتن و پێدڤی یه‌ ئه‌و كه‌س و تاكه‌ ژ ناڤ ڕێكخراوێ دا بهێته‌ ده‌ركرن. بڕیاردان د ڤێ ڕێبازێ دا جهه‌كێ تایبه‌ت یێ هه‌ی. وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ ڕێبازه‌ پشتا خوَ ب كارێ هه‌مه‌ لایه‌نه‌ڤه‌ گرێ دده‌تن بوَ پێشكه‌فتن و سه‌ركه‌فتنا هه‌ر رێكخراوه‌كێ و سه‌نته‌ره‌كێ ، هه‌روه‌سا ژی باوه‌ری یا ب هندێ هه‌ی كوَ هه‌ر بڕیاره‌ك لسه‌ر بنه‌مایێ پشكداریه‌كا هه‌مه‌ لایه‌نه‌ و تاك تاكێ كارمه‌ندێن، ڤێ ڕێكخراوێ بهێته‌ دان.
ئه‌ڤ جوَرێ پشكداریێ یا هه‌مه‌ لایه‌نه‌ یا هه‌ر تاكه‌كێ دێ ڤێ ڕاستیێ بوَ وان دیار كه‌تن كوَ ڕێكخراو خوَدانێ فه‌لسه‌فه‌كا ڕاسته‌قینه‌یه‌ د كارێ خوَ یێ ب كوَمه‌له‌، نه‌ك گوَتنه‌ك یان پرَۆپاگه‌ندیه‌ك. هه‌ر ڕێكخراوه‌ك ل ژاپوَن هه‌ول دده‌تن و بزاڤێ دكه‌تن توَڤێ ڤیان و سه‌رپێبون و خوَ پێڤه‌ گرێدانێ لنك تاك تاكێن كارمه‌ندێن ڤی ده‌زگه‌هی دروست بكه‌تن بوَ وێ ڕێكخراوێ و ترسیان و خه‌مخوَری ژ داهاتوو و به‌رژه‌وه‌ندی و به‌رهه‌مێ وێ. ئه‌ڤ بیروباوه‌ره‌ دێ وان پال ده‌تن بوَ هندێ پترتر و باشتر كار بكه‌ن د هه‌ر جهه‌كێ ئه‌و د ناڤ ڕێكخراو و ڤێ ده‌زگه‌هی دا كاردكه‌ن.
كاركرن لسه‌ر بنه‌مایێ ڤان بهایێن جڤاكی ومروڤایه‌تیێ، تاكێ ژاپونێ یێ گه‌هاندیه‌ ئاسته‌كی كوَ دناڤ رێكخراو وده‌زگه‌هێن میری ونه‌میری یێن ڤی وه‌ڵاتی دا هه‌ست ب هندێ بكه‌تن كوَ ئه‌و خوَدانێ ڤی ده‌زگه‌هی یه‌ و هه‌ر مفایه‌ك كوَ ژ ڤێ رێكخراوێ بگه‌هیته‌ وه‌ڵاتی یان هه‌ر زیانه‌كا كوَ پێ بكه‌فتین، پشكا وی ژی یا تێدا هه‌ی. ئه‌ڤ تاكه‌ د ناڤ تاكێن دیتر دا به‌رزه‌ دبیتن، ل هه‌ر پله‌ و پایه‌یه‌كی دا بیتن هه‌كه‌ر ده‌رگه‌هبانه‌ك یان ژی كارمه‌نده‌كێ ساده‌ یان ژی به‌رپرس و سه‌روَكێ ڤێ ڕێكخراوێ بیتن.
یا دیاره‌ كوَ هه‌كه‌ر فه‌لسه‌فه‌یا ژیانا تاكێ مروڤی و دیتن و ئایدیۆلۆژیا و بوَچوَنا وی بوَ وه‌لات، كار، ئه‌رك و ژیانێ بگشتی لسه‌ر بنه‌مایێ ڤان بۆهایا بیتن، دێ ئه‌و وه‌ڵات گه‌هیته‌ چ ئاسته‌كێ بلندێ پێشكه‌فتنێ، و پێشكه‌فتنا وه‌ڵاتێ ژاپونێ ژی به‌رهه‌مێ ڤێ فه‌لسه‌فێ یه‌ دناڤ دل و ده‌روونێ تاكێ ژاپونێ دا.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی / بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ