ڕێبازا سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كاری یاكۆ فرۆیدێ به‌رنیاس سه‌ركاروانیا وێ دكه‌ت د داهینانێن خوه‌ ل دۆر شرۆڤه‌كرنا لایه‌نێ ده‌روونیێ مرۆڤی كۆمه‌كا تێگه‌هان زێده‌كرینه‌ سه‌ر فه‌رهه‌نگۆكا ڤی زانستی، كو ئێك ژ وان حاشالێكرنه‌ (الانكار یان Denial) كو ڕامانا وێ یا سایكۆلۆژیكانه‌ ره‌تكرنا دانپێدانێیه‌ ب لایه‌نه‌كێ دیاركری ژ وی كه‌توارێ كه‌ په‌یوه‌ندی ب تاكیڤه‌ هه‌ی. مه‌به‌ستا سه‌ره‌كی ژ بكارئینانا میكانیزمێن به‌رگریكرنا سایكۆلۆژیك خۆپاراستنه‌ ژ روودانا نیگه‌رانیێ و په‌ریشانیێ ژ وی تشتی، ئانكو ئه‌ڤ تشته‌ د بنه‌ڕه‌تدا بۆ وی تاكی ژێده‌رێ جۆره‌ك سه‌رئێشیێ یه‌، له‌و ما تاكی دڤێت ب ڕێیا حاشالێكرنێ ژ ڤێ ره‌وشێ و ئازار و ئێشانا سایكۆلۆژیك قورتال بكه‌ت. هه‌ر چه‌نده‌ ب دیتنا سایكۆلۆژیێ بكارئینانا ڤان میكانیزمان، كه‌ هژمارا وان خوه‌ ل زێده‌تر ژ ده‌هان دده‌ت، هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ بۆ خۆ گۆنجاندنێ ب مفانه‌، لێ ل هه‌مان ده‌مدا ژی بكارئینانا وان پتر ژ ئاسته‌كێ پێدڤی و گۆنجای نیشانه‌كه‌ ژ جۆره‌ك په‌ریشانیێ و تێكچۆنه‌كا سایكۆلۆژیك و نه‌مانا باوه‌ری بخوه‌بوونێ ل نك وی تاكی و هه‌ستكرن ب گونه‌هباریێ و نه‌مانا ئارامیا ده‌روونی ل نك وی. ئه‌ڤ میكانیزمه‌ ژ لایه‌نێ “من ” كه‌ساتیێ ڤه‌ دهێته‌ دروستكرن و وه‌ك دیاره‌ كه‌ ئه‌ڤ پشكا گرنگ ژ ستراكچه‌رێ كه‌ساتیا مرۆڤی هژماره‌كا كارێن سه‌ره‌كی وه‌كی هزركرنێ، تێگه‌هشتن ژ تشتی و چاره‌سه‌ركرنا ئاریشه‌یا ب ستۆیێ خوه‌ڤه‌ دگریت. هه‌كه‌ ده‌مه‌كێ دوور و درێژ و به‌رده‌وام ” من ” د بزاڤا بكارئینانا فرت و فێل و میكانیزمێن به‌رگریا ده‌روونی دا بیت، ده‌لیڤه‌ بۆ ئه‌نجامدانا كارێن سه‌ره‌كیێن خوه‌ نابیت.
ئه‌ڤ جۆرێ میكانیزمێن سایكۆلۆژی نه‌ك ته‌نها ل سه‌ر ئاستێ تاكی به‌لكۆ د سیاسه‌تێ دا ژی دهێته‌ دیت. دۆزا گه‌لێ كورد ژ ڤی بابه‌تییه‌. نه‌ته‌وه‌یێ كوردی یێ خودان كه‌توار و كه‌لتوور و زمان و هه‌می سالۆخه‌تێن دیمۆگرافیێن نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بۆ ده‌مه‌كێ دوور و درێژه‌ ب ڤێ میكانیزما سایكۆلۆژیك، به‌لێ ل سه‌ر ئاسته‌ك مه‌زنتر و سیاسی و ده‌ڤه‌رێ سه‌ره‌ده‌ری د گه‌لدا دهێته‌ كرن و كه‌فتیه‌ به‌ر هێڕشێن نكۆلی لێكرنێ و حاشالێكرنا ڤی نه‌ته‌وه‌ی یا بوویه‌ قاچكێ ده‌ڤێ وان لایه‌ن و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن دژایه‌تیا وێ دكه‌ن. وان دوژمنێن نه‌ته‌وه‌یی هه‌ر ده‌مه‌كێ به‌ر پێیێن خوه‌ دیتبن ب هه‌می ڕه‌نگه‌كی دژایه‌تی و دوژمناتیا مه‌ یا كری و نه‌هێلایه‌ ئاڤا خۆش ب گه‌وریا مه‌ دا بچیته‌ خوارێ و بكارئینانا به‌رده‌وام یا ڤێ میكانیزمێ هزرا چاره‌سه‌ركرن و سه‌ره‌ده‌ریه‌كا كه‌تواری و راسته‌قینه‌ ل گه‌ل ڤێ دۆزا ره‌وا ل به‌ر به‌رزه‌كری. داویترین جۆرێن ڤه‌شارتیێن ڤێ میكانیزمێ خوه‌ د هێڕشێن رێكخراوه‌كا تیرۆریستی دا دیت كو ب ناڤێ ده‌وله‌ته‌كا خه‌یالی خیڤه‌تێن خوه‌ ئینان و ل ڕه‌خ مالا مه‌ دانان و چاوا ده‌نگۆیێ ده‌وله‌تا كوردی گه‌هشته‌ دوژمنێن مه‌ وان ده‌ست ب پفدانا ڤان تیرۆریستا كرن و ب هاریكاریا هژماره‌كا خه‌لكێن ده‌ڤه‌رێ كه‌ د بنه‌ڕه‌تدا ئاكنجیێن ڕه‌سه‌نێن كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ نینن و ل سه‌رده‌مێن جۆدا و نه‌خاسمه‌ قووناغا ده‌ستهه‌لاتا به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ به‌ گۆڕ هاتینه‌ ناڤ كوردان، په‌لاماری كوردستانێ دده‌ن و ب سه‌دان هزار كه‌سان ب دڕندایه‌تی و دویر ژ هه‌می پیڤه‌رێن مرۆڤاتیێ تالان دكه‌ن و دكۆژن و دڕه‌ڤینن و ئاواره‌ و ده‌ربه‌ده‌ری كوردستانێ و جیهانێ دكه‌ن تنێ ژ به‌ر هندێ كه‌ ژ ئه‌گه‌رێ قۆرتالبوون ژ زۆرداریێ به‌حسێ سه‌ربخوه‌یێ و ده‌وله‌تبوونێ دكرن و چونكی كوردن.
ژێـــده‌ر:1- بیشكچی، ئیسماعیل ( 2014). كۆمارا توركیا چ دا كوردان؟ گۆڤارا مه‌تین، ژ. 224، ل. 4-11.
2- صالح، قاسم حسین . (2011)الشخصیه‌ العراقیه‌ المڤهر و الجوهر- تحلیلات سیكوسوسیولوجیه‌، گ. 2.
*بسپۆری پێداگۆگیا و سایكۆلۆژی / به‌شی ده‌روونزانی / زانستگه‌ی زاخۆ

د فه‌رهه‌نگا سایكۆلۆژیێ دا هژماره‌كا تێكچوونێن ره‌فتاری و كه‌ساتی یێن هه‌ین كو ڕاسته‌وخوه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر كه‌ساتیا تاكی دكه‌ت و ئه‌و جۆرێ هزركرنێ و ره‌فتارێ كو ئه‌ڤ كه‌سه‌ پێ ڕادبیت،نه‌ئاسایینه‌ بگره‌ گه‌له‌ك زیان بۆ خۆدێ وی و خێزانێ و جڤاكێ و بگره‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كی ژی دروست دبیت. ئێك ژ ڤان جۆرێن تێكچوونێن ره‌فتاری لادانێن سایكۆسۆ سیۆپه‌تیه‌ كو زانایێن ده‌روونناسیێ، جاران وان ژ ئێكدوتر جودانه‌ دكه‌ن و ب دو جۆرێن سایكۆپه‌تی و سۆسیۆپه‌تی دده‌نه‌نیاسین. سایكۆپه‌تی ئه‌و كه‌سه‌ یێ كو ئاراسته‌یا دژایه‌تیا وی دژی جڤاكێ و تاكێن وێ نه‌راسته‌وخوه‌یه‌ و ب ڕێیا لادان ژ یاسا و بنه‌ما و پیڤه‌ر و بهایێن جڤاكی روودده‌ت وه‌ك گوهنه‌دان ب ڕێنمایێن قانوونی و هاتنوچوونێ و بابه‌تێن ژ ڤی جۆرێ و گرێدای ب قانوونێ ڤه‌ و هنده‌ك ڕێنمایێن فه‌رمی یێن ل فه‌رمانگه‌ه و ده‌زگه‌هه‌كێ میری ده‌ردچیتن. لێ دژایه‌تیكرن و لادانێن جۆرێ سۆسیۆپاتی راسته‌وخوه‌ ئاراسته‌ی جڤاكی و تاكێن وێ دبیت، بۆ نموونه‌ ئێشاندن و ئازارێن فیزیكی و سایكۆلۆژیك و گه‌هاندنا زیانێن جۆراوجۆر ب خه‌لكێ وه‌ك تالانكرن و دزین و تێكدانا ره‌وشا ژیانا جڤاكی و تاكێن وێ. ل گۆنده‌كی دبیت كه‌سه‌كێ سۆسیۆپه‌تی بچیت و ئاگری به‌رده‌ته‌ بێده‌ره‌كێ یان ئاڤێ به‌رده‌ته‌ سه‌ر زه‌ڤیا كه‌سه‌كێ بۆ هندێ زیان ڤێ بكه‌ڤیت. هه‌كه‌ بهێت هنده‌ك هوورتر ته‌ماشه‌ی كه‌ساتیا تیرۆریسته‌كی بكه‌ین دێ هێته‌ تێبینیكرن كو گه‌له‌ك سالوخێن مرۆڤه‌كێ سایكۆسۆسیۆپاتیك یێن ل نك هه‌ین. وه‌ك لادان ژ یاسا و پیڤه‌رێن جڤاكی و بها و بنه‌مایێن مرۆڤاتی و ئایینی، كۆشتنا بێ تاوانان و تالانكرنا خه‌لكێ سیڤیل و بێگۆنه‌ه و شه‌لاندنا مالان و گه‌هاندنا ئێش و ئازارێن فیزیكی و سایكۆلۆژیك ب شێوازێن جودا و دڕندانه‌ و دژی مرۆڤاتیێ كو د چو ئایین و مه‌زهه‌ب و رێباز و فه‌لسه‌فه‌كا مرۆڤ دوستدا نه‌هاتیه‌. ئه‌ڤ جۆره‌ كه‌سه‌ ژ بلی ڤان سالوخه‌تان، ژ لایه‌نێ هه‌لچوونێڤه‌ لاواز و سارن و چو دلۆڤانیه‌ك د دلێ واندا نینه‌ و گوهێ خوه‌ ناده‌نه‌ تشتی و ئێش و ئازارێن خه‌لكی ل نك وان چ ڕامانا خوه‌ نینه‌ بگره‌ یاریان ژی پێدكه‌ن و دلێ وان بۆ كه‌سه‌كێ ناسۆژیت. هژماره‌كا وان ژ لایه‌نێ هۆشیڤه‌ د ئاستێن بلندانه‌ و ڤێ زیره‌كیێ ل ئاراسته‌ و لادانا خوه‌ یا سایكۆسۆسیۆلۆژی دا دمه‌زێخن و هه‌ر چڕكه‌ و خوله‌كا خوه‌ بكاردئینن بۆ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن دژایه‌تیكه‌رانه‌. ژ لایه‌نێ په‌یوه‌ندیێن جڤاكی ڤه‌ گه‌له‌ك لاوازن و شیانا گرێدانا په‌یوه‌ندیێن ئاسایی ل گه‌ل ده‌وروبه‌ر و خه‌لكی دا ل نك وان لاواز و سسته‌ و تێدا سه‌ركه‌فتی نینه‌. له‌وما دبینی ئه‌ڤ كه‌سه‌ گۆشه‌گیر و كز و بێده‌نگن و تێكه‌لیا وان كێمه‌ یان تنێ ل گه‌ل وان كه‌سێن وه‌كی خوه‌ دگه‌ڕهن و تێكه‌لیێ دكه‌ن.
ژێده‌ر و ڤه‌كۆلینێن زانستی ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌ن كو هه‌ر چه‌نده‌ فاكته‌رێ بۆ ده‌می و فیزیكی ڕۆله‌كێ مه‌زن د په‌یدابوونا وێ دا دگێڕیت، به‌لێ ل هه‌مان ده‌م دا ژی په‌روه‌رده‌یا خێزانی یا كو تێدا زۆرداری و سته‌مه‌كا زێده‌ ل زارۆی دهێته‌كرن یان دایك و باب گه‌له‌ك دگه‌ل زارۆیێن خوه‌ دا توندن یان ژی هیچ پووته‌ی پێ ناده‌ن و خه‌مساریێ د په‌روه‌رده‌كرنا وان دا دكه‌ن ئێكه‌ ژ ئه‌گه‌رێن سه‌رهلدانا ڤان جۆره‌ لادانان و ئه‌ڤ جۆره‌ كه‌ساتیه‌ ل خێزانیێن هه‌ژار و زه‌نگین په‌یدا دبن. ب شێوه‌یه‌كێ گشتی ئه‌ڤ بناس و فاكته‌ره‌ دبنه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كو زارۆك د فێربوونا پیڤه‌رێن جڤاكی و بوها و یاسایێن گشتیدا سه‌ركه‌فتی نه‌بیت و جۆره‌كێ لاوازیێ د پێكهاته‌یا كه‌ساتیا وی دا دروست ببیت، نه‌خاسمه‌ ژی د وێ پشكا ب ” منێ بلند” دهێته‌ نیاسین و هه‌لگرێ ئالایێ وان ره‌فتارێن مرۆڤینه‌ ئه‌وێن گرێدای ب وژدانێ و ره‌وشتی ڤه‌نه‌، له‌وما ئه‌ڤ كه‌سه‌ د كۆنترۆلا تێركرنا پێداویستیێن خوه‌ دا لاوازن و نه‌شێن ب سه‌ر دا زال ببن و چه‌ند بزاڤێ ژی بكه‌ن، تێدا سه‌ركه‌فتی نابن و دێ بینی د تێركرنا پێدڤیێن خوه‌ دا ل سه‌ر بنه‌مایێ پیڤه‌ر و بها و یاسایێن جڤاكی به‌رده‌وام شكستێ دهینن و نه‌چاردبن ب وان كریارێن دژایه‌تیكه‌رانه‌ ڕابن وه‌ك جۆره‌ك ره‌نگڤه‌دان و كاردانه‌وه‌یا ده‌روونی و ئه‌و ژی بۆ مه‌به‌ستێ زیانگه‌هاندن ب وان كه‌سی و لایه‌نێن ئه‌و وان ب ژێده‌رێ ئێش و ئازارێن خوه‌ دزانیت.
پووته‌كرنا باش ژ لایه‌نێ جڤاكی و چاره‌سه‌ریێن ده‌روونی هنده‌ك جاران كارتێكه‌رن و پشكه‌ك ژ ڤان سالۆخه‌تێن دژی جڤاكی لنك وان كه‌سان كێم دكه‌ت، نه‌خاسمه‌ هه‌كه‌ جۆره‌ ئاره‌زوویه‌ك ل جه‌م وان كه‌سان بۆ مه‌به‌ستی خوه‌گهۆڕینێ په‌یداببیت.