د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*

ئاخ و خاك بها و تشته‌ك پیرۆزه‌، ئه‌ڤ پیرۆزیه‌ هینگى كفش و ئاشكرا دبت ده‌مێ دبینین نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك كوردان و گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیترێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا وێ هزاران شه‌هیدان پێشكێشى ئاخ و وه‌لاتێ خوه‌ دكه‌ن و كوردستانى پیشه‌نگن و د ڤێ چه‌ندێ دا سه‌ركاروانیا مرۆڤاتیێ دكه‌ن. **** پێناسه‌یا سایكۆلۆژى بۆ تێگه‌هێ هه‌رێمداریێ (territoriality): پێكهاتیه‌ ژ هه‌ر ره‌فتاره‌ك و كریاره‌كا تاك یان گرۆپه‌ك ل سه‌ر بنه‌مایێ خووه‌دانبوونێ و ل دووڤ ئاستێ تێگه‌هشتنا خوه‌ ل دۆر جهه‌كێ نیشادده‌ن. زانایێن وه‌ك ئالتمان و چێمرس (Altman, I. and Chemrs, M., 1980) د به‌رهه‌مێ خوه‌ ب ناڤێ” ژینگه‌ و فه‌رهه‌نگ“ سێ جۆرێن هه‌رێمان دیاردكه‌ن: جۆرێ ئێكه‌م، جۆرێ دویێ، جۆرێ گشتى. جوداهیا د ناڤبه‌را واندا بۆ ئاستێ گرنگیا وێ هه‌رێمێ ل نك تاكى یا گرۆپه‌كێ دزڤڕت و نه‌خاسمه‌ گرنگیا گرێدایى ب ژیانێ ڤه‌. هه‌ستا هه‌رێمداریێ بۆ ئاڤاهیه‌كى و خانى زۆر یا ب هێزه‌ و هه‌رێمداریا جۆرێ دیتر و دویێ تێدا هند یا گرنگ نینه‌، چونكى كۆنترۆلا وێ هنده‌ هندى ده‌لیڤه‌ بۆ بكارئینان و مفا ژێوه‌رگرتنا وێ هه‌بت. بۆ نموونه‌ پۆلا خواندنێ یان ژۆرا فه‌رمانبه‌ره‌كێ. هه‌رێمداریا گشتى بۆ تاكه‌كێ وه‌كى هه‌ر تاكه‌كێ دیتر ژ مه‌لیۆنان كه‌سانه‌ و كۆنترۆلا وێ گه‌له‌ك ب زه‌حمه‌ته‌، بۆ نموونه‌ بكارئینانا ده‌ریایى ل وه‌لاته‌كێ. هه‌رێم(territory) د ژیانا مرۆڤ ( و به‌لكو گیانه‌وه‌ران دا) گرنگیه‌ك تایبه‌ت یا هه‌ى، و دهێته‌ دیتن و حه‌تا راده‌كێ نه‌ گوهۆره‌ و مه‌زنتره‌ ژ ڤالاتیا كه‌سۆكى (personal space) كو سنوور و توخیبه‌كێ نه‌ ل به‌ر چاڤێ ده‌ورووبه‌رێ مرۆڤه‌كی یه‌، نابیت كه‌سه‌ك دیتر بێى ره‌زامه‌ندیا وى كه‌سى بێته‌ ناڤدا. بۆ نموونه‌ ده‌مێ كه‌سه‌ك بیانى یان نه‌حه‌ز بۆ سلاڤێ یان گرتنا مرۆڤى دهێته‌ ناڤ بازنه‌یێ ڤالاهیا كه‌سۆكى كارڤه‌دانێن مرۆڤان ل دووڤ كه‌سایتیا وان و په‌روه‌رده‌ و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وى به‌رامبه‌ر كه‌سێ دیتر جودایه‌. مه‌ودایێ دو كه‌سێن هه‌ڤال و هۆگر یان ئه‌ڤیندار د ڤالاهیا تایبه‌ت و كه‌سۆكى دا گه‌له‌ك كێمتره‌ ژ كه‌سێن دیتر. ئه‌م ره‌رفتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ د هنده‌ك كاودانان دا ب چاڤ د بینین:”پارككرنا ترومبێلان ل ڤێ گۆڕه‌پانێ قه‌ده‌غه‌یه‌”، یان “نابت كه‌س گلێشێ خوه‌ بكته‌ ڤى جهى”، … هتد. مه‌زنترین فاكته‌رێن حه‌ز و ئاره‌زۆیا خوه‌ ب خودانێ تشته‌كێ و جهه‌كێ زانین بۆ پێدڤیاتى و پالده‌رێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى دزڤڕن. ئه‌ڤ هه‌ر دو فاكته‌ره‌ نه‌كو دبنه‌ ده‌رگه‌ه حه‌تا كه‌سه‌ك بزاڤێ بكه‌ت جهه‌كێ كۆنترۆل بكه‌ت. هه‌تا كو ل ناڤ گیانه‌وه‌ران دا ئه‌ڤ ره‌فتاره‌ دهێته‌ دیتن. سه‌گه‌ك ب پێداكرنا میزێ ب به‌ر یان ستوون یان دیواران سنوور و توخیبێ هه‌رێمداریا خوه‌ ده‌سنیشان دكه‌ت. هنده‌ك زانا وه‌سا دبینن ره‌فتارێن گرێدایى ب هه‌رێمداریێ ل نك مرۆڤان، وه‌ك گیانه‌وه‌ران ده‌مه‌كى و بۆ ماوه‌یه‌. ژ ڤان زانایا لۆره‌نز، كو وه‌سا هزر دكه‌ت مرۆڤ و گیانه‌وه‌ر توخیبێن هه‌رێمداریا خوه‌ ژ پێخه‌مه‌ت دوورخستنا یێن دیتر ده‌ستنیشان دكه‌ن و د پارێزن. تیۆریێن فێربوونى (learning theories) ڤێ ره‌فتارێ ب به‌رهه‌مێ كارتێكرنا جڤاكى و داب و نه‌ریت و ره‌وشت و تیتال و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ وێ جڤاكێ د زڤڕینن. مرۆڤ، ل دووڤ ڤێ تیۆرێ ب جڤاكیبوونێ (socialization) فێردبن كا چاوا ل دووڤ هنده‌ك قانوونان ببنه‌ خودانێ هنده‌ك جهان. گرۆپه‌ك دیتر ژ زانایا هه‌ردو فاكته‌رێن بۆ ده‌مى و فێربوونێ ب گرنگ د زانن، وه‌كى (Bell, et al, 1990). دیاره‌ هه‌ر ده‌مێ توخیبێن هه‌رێمداریا كه‌س و گرۆپ و (هه‌تا كو گیانه‌وه‌ره‌كى) كه‌ تبن گه‌فێن كه‌س یان گرۆپه‌ك دیتر، كارڤه‌دانێن جودا یێن هه‌ین، و به‌لكو بگه‌هته‌ ئاستێ توندوتیژیێ ژى، مرۆڤ ب گشتى و ل دووڤ ئه‌و ئه‌قل و مه‌ژیێ هه‌ى گه‌له‌ك پترتر د تۆخیبێن هه‌رێمداریا یێن دیتر د گه‌هن و زووى ب زووى خوه‌ لێناده‌ن تنێ ئه‌و نه‌بت یێ دوژمن یان ده‌مارگیر و ریسكگه‌را نه‌بت. مرۆڤ ل بن رۆناهیا ئه‌قلى بۆ چاره‌سه‌ریا ڤان ئاریشان په‌نایێ بۆ قانوونێن ناڤخوه‌یى یان ناڤده‌وله‌تى دبه‌ن. تنێ وه‌لات و نه‌ته‌وه‌ و گرۆپه‌ك داگیركه‌ر یان تیرۆرست نه‌بیت كو گوهداریا چو قانوون و بنه‌مایه‌كێ مرۆڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى ناكه‌ن و دبینین ئاستێ توندوتیژیێ هنده‌ك جاران خوه‌ ل هزاران و ملیۆنه‌ها كه‌سان دده‌ت، وه‌ك ئه‌وا ل گه‌ل نه‌ته‌وێ كورد یان گه‌له‌ك نه‌ته‌وێن دیتر یێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ هاتیه‌كرن، و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنا حه‌له‌بچه‌ و جینۆسایدا شنگال و ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ پشكه‌كن ژ ده‌ربازكرنا توخیبێن هه‌رێمداریا نه‌ته‌وه‌ێن كورد و یێن دیتر ل كوردستانێ. هه‌كه‌ر ئه‌م باش هزرێ تێدا بكین و خوه‌ لێ ل گێلى نه‌دین ئه‌ڤ كاره‌ جۆره‌ك ژ ئه‌نفاله‌كا خوه‌ بخوه‌یه‌.  ل سه‌ر ئاستێ بچووك ژى ئه‌ڤ ئاریشه‌ دهێنه‌ دیتن. ئه‌ڤێن خوارێ مۆدێلێ كه‌ڤنێ ژێستاندنا گوند و مولكێ خه‌لكى بوو. بۆ سه‌دان ساله‌ ل كوردستانێ مالبات و ئویجاخ و گوندى و خودانێن ده‌ڤه‌ر و گوندێن خوه‌نه‌، لێ هنده‌ك جاران هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ئه‌و توخیبێن پێدڤى بوویه‌ ل به‌رچاڤوه‌رگرن، ب زۆردارى و زاڵمانه‌ ده‌ربازكرینه‌ و بینه‌ ئه‌گه‌رێ داگیركرنا وى گوندى و وێ ده‌ڤه‌رێ، و تێكدانا وێ و كوشتن و كۆچپێكرنا ئاكنجیێن وێ و هه‌ر ده‌نگه‌كێ نه‌رازى ل سه‌ر ڤێ كریارا دڕندانه‌. جاران ئه‌ڤ داگیركه‌ره‌ ب ڕه‌نگێ پلاندارشتى یان ژ نیشكه‌كێڤه‌ ئه‌ڤ كاره‌ دكر. ب سه‌ر وى گوندی دا دگرت و هه‌مى دكوشتن یان ب جۆته‌كێ كێلانێ جاره‌ك دو جاران خودانێ وێ یێ سه‌ره‌كى د جه‌ڕباند هه‌كه‌ر كه‌سه‌كێ زۆردار و بێبه‌خت بایه‌ دبیت خودانێ گودانى ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا گیانێ خوه‌ ده‌ست ژ وى جهى و زه‌ڤى و شۆڤێ به‌ردابایه‌، و هه‌كه‌ ده‌نگ كربایه‌، دبیت ئه‌ڤێ داگیركه‌ر یان گه‌فێن خوه‌ زێده‌تر بكه‌ت و كوشتنێ بكه‌ت یان هه‌كه‌ر كۆلافه‌ و ترسنۆك بایه‌ ب هێجه‌تان خوه‌ ژ وێ ئاریشێ دابایه‌ پاش، یان وه‌كى مه‌زن دبێژن:”هه‌كه‌ر دیت ئه‌زم هه‌كه‌ر نه‌دیت دزم”! و یان گه‌له‌ك جاران ئه‌و زه‌ڤى ب بهایه‌ك كێم یان ب خورتى ژ خودانێن وان ستاندینه‌ و گه‌له‌ك ژ وان ژى فه‌له‌یێن خوه‌جهى بینه‌ كه‌ كوردێن ره‌سه‌نن و ل دووڤ ژێده‌ران تنێ ئایینێ وان مه‌سیحیه‌. هه‌تاكو نوكه‌ ژى دوینده‌هێن وان دان ب هندێ ناده‌ن كو ئه‌و زه‌ڤى و گوند نه‌ یێ بابۆكالێن وانن به‌لكو یێن ژ خه‌لكێ هاتینه‌ ستاندن و دزانن ژى خه‌لكێ خودانێ وى عه‌ردى یێ ل سه‌ر ده‌ستێ مرۆڤێن وى و بابێ وى هاتینه‌ كوشتن و ده‌ربه‌ده‌ركرن لێ نه‌ك ده‌ستان ژێ به‌رناده‌ن، به‌لكو هنده‌ك ژ وان ژ بابۆكالێن خوه‌ زالمتر ده‌ركه‌تینه‌ و نوكه‌ هه‌مان هزرێ ب ناڤێ قانوونى و سیاسى ئه‌نجامدده‌ن. راستى ژ لایه‌كیڤه‌ گریا مرۆڤى بۆ خوه‌ و خه‌لكێ خوه‌ دهێت ژ به‌ر ڤان زۆرداران و ژلایه‌ك دیترڤه‌ كه‌نیا مرۆڤى ب ئاقلێ وان دهێت و بیرا مرۆڤى ل هندێ دهێت ڤى ئه‌ردى و ئاخێ هزاران مه‌لیۆن ساله‌ هزاران هزارێن وه‌كى وان داعویراین و بۆ كه‌سێ نه‌مایه‌ و هێشتا ئه‌ڤ توخمه‌كه‌سه‌ بۆ خوه‌ وانه‌ى وه‌رناگرن و دبت بۆ بۆسته‌كا ئاخێ و زه‌ڤییه‌كا كۆ نه‌ مافێ وى و نه‌ مایێ وى تێدچت كه‌سانه‌كێ ژى ب نه‌مه‌ردى بكوژت. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه‌ بى و چاوا ژ (عه‌زابا وژدانا) خوه‌ قۆرتال بى. به‌دبه‌خت تو بۆ كێ وى كارى دكى؟   یان مۆدێله‌ك دیتر ئه‌وبى دا ل سنوورێ وى گۆندى كوتانه‌كێ بخواستن یان هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت دروست كه‌ت و پشتى چه‌ند سالان چه‌ند دیده‌ڤان خوه‌ ل ئاقارێ وى گوندى و پاشى ده‌ست ده‌ینانه‌ سه‌ر یان بناڤێ چه‌رێ و ب هێجه‌تا نه‌بینا چه‌رێ و ژ ده‌ستدانا ته‌رشوته‌والێ خوه‌ و چه‌راندنا په‌زى. و ره‌شه‌كێن خوه‌ لخوه‌ كۆم كه‌ت و خوه‌ كه‌ته‌ خودانێ وى جهى. نموونه‌ بۆ ڤێ داگیركرنا هه‌رێمداریێ ل هه‌رێما كوردستانێ هند گه‌له‌كن كۆ دبیت هه‌كه‌ر پشتى گه‌فێن دوژمنى و داعش و به‌عسێ ب مه‌زنترین دربێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ ڤێ هه‌رێمێ بهێته‌ هژماركرن. ل سه‌ر ده‌مێ به‌عسێ، وه‌كى سال و چه‌رخێن به‌رێ، كو قانوونێن دارستانێ ب سه‌ر هه‌رێمێدا زال بى، ئه‌ڤ دیارده‌ د مه‌زنترین ئاستێ خوه‌ دا بوویه‌. نوكه‌ هزاران كوشتى، به‌رزه‌، ئاواره‌، په‌ریشان و نه‌ساخ و هزاران گوندێن چۆل و وێران ل هه‌رێما كوردستانێ هه‌نه‌، نه‌ چونكى هێز و گه‌ریلایێن په‌كه‌كێ و جه‌ندرمێن تورك یان سۆپایێ پاسداران ل وى جهى شه‌رى دكه‌ن یان ل بن ده‌ستێن داعشێ و… هتد، دانه‌، به‌لكو چونكى هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ب زۆردارى ئه‌و كاره‌ساته‌ ئافراندینه‌ و كه‌س نینه‌ د هه‌وارا وان كه‌سێن بووینه‌ قوربانى بچن. چونكى زۆرداران هه‌رده‌م هنده‌ك ره‌شه‌كێن د ناڤ داموده‌زگه‌هێن میرى و سیاسى و حزبى و قانوونى دا یێن بۆ خوه‌ راكێشاین دا ل ده‌مێن زۆرداریا وان بۆ وان پنى بكن و ڤه‌شێرن یان پشتا وان بگرن. ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین زیانا سیسته‌مێ جڤاكیا مه‌یه‌ و مه‌زنترین گورزه‌ ل په‌یكه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ و مافێن مرۆڤاتیێ و به‌ر ب جڤاكه‌كێ دامه‌زراوه‌یى چونێ یه‌. دلێ هزاران كه‌سان ژ ده‌سهه‌لاتا سیاسى شكایه‌ چونكى داگیركه‌رێن گوند و وارێن وان نوكه‌ ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتێ د بلندترین ئاستێ ده‌ستهه‌لاتێ دایه‌. گه‌له‌ك ژ وان پشكداریا سیاسى د هه‌لبژارتن و بزاڤێن دیترێن سیاسى، ئه‌وێن ب هێڤێنێ دیمۆكراسیه‌تێ ل هه‌رێمێ دهێنه‌ هژمارتن، ناكه‌ن ژبه‌ر ڤێ ئه‌گه‌را ل سه‌رى هاتیه‌ گۆتن. وه‌ك ڤه‌كۆلینێن بسپۆرێن ده‌روونناسیێ ل هه‌رێما كورستانێ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیێ ده‌رخستى دویره‌په‌رێزیا سیاسى ل نك گه‌له‌ك كه‌سان ژ ئه‌گه‌رێن هه‌بوونا فاكته‌رێن وه‌كى نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆردارى و نه‌یه‌كسانیێ و گه‌نده‌لیێ بوویه‌ و ئه‌ڤ داگیركرنا هه‌رێمداریا هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن و گوندان ل سه‌ر ده‌ستێ هنده‌ك داگیركه‌رێن ناڤخوه‌یى ل ده‌ڤه‌رێ پشكه‌كه‌ ژ وێ گه‌نده‌لیێ. هزاران كۆڕێن ژ ڤى بابه‌تى ل شه‌رێ دژى داعش و به‌عسێ، و بۆ پاراستنا ئاخا كوردستانێ خوه‌ كرییه‌ قوربانى، لده‌مه‌كێ گۆندێ وى بخوه‌ ل بن ده‌ستێ نیمچه‌ داعش و به‌عسیه‌ك دیتره‌، یێ سه‌رده‌مه‌كى بابۆكالێن وى و ئه‌و بخوه‌ ژ به‌ر ده‌ستێن وان ره‌ڤین و به‌لكو بزاڤا كوشتنا وى هاتبته‌كرن و وه‌ك سه‌دان كادرێن ب ڤى ره‌نگى هاتینه‌ شه‌هیدكرن و هه‌تا نوكه‌ ژى مافێ وان نه‌هاتیه‌ ستاندن. یا فه‌ره‌ و پێدڤیه‌ ده‌ستهه‌لاتا سیاسیا هه‌رێما كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ كابینه‌یا نوى یا حوكمه‌تێ، كو جهێ ئومێدا گه‌له‌ك كه‌سانه‌، د پرۆگرام و هه‌وا چاكسازیا خوه‌ دا ئاڤره‌كێ ل ڤى بابه‌تى بده‌ت و بدووماهیئینان ب ڤان جۆره‌ داگیركرنا زۆردارانه‌، متمانه‌ و باوه‌ریێ بۆ هزاران كه‌سێن كو مافێ وان ل سه‌ر ده‌ستێ چه‌ند ده‌ه كه‌سان هاتیه‌ خوارن، بزڤرینن. ب پشتگرێدان ب قانوون و نه‌خشه‌یێن جوگرافیایى یێن كه‌ڤن و سه‌رده‌مێ ئێكه‌م سالێن دابه‌شكرنا گوند و وار و چیا و نهالێن ده‌ڤه‌رێ و كه‌سێن ره سپى و باوه‌رپێكرى و لیژنه‌یێن تایبه‌ت و دوور ژ بنه‌مایێن عه‌شایرى و خزمخزمانێ و و به‌رژه‌وه‌ندیێن بچووك و به‌رته‌نگ و كورت مه‌ودا، و دوور ژ هه‌ر یارى و فرت و فێلێن قانوونى و عه‌شایرى و هۆز و ئویجاخكانێ، و ل بن سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا ده‌ستهه‌لات و حوكمه‌تا هه‌رێمێ دشێت دووماهی ب گه‌له‌ك ژ ڤان ره‌فتارێن داگیركه‌رانه‌ بهێت ئینان و نه‌خاسمه‌ ل سالێن داهاتى و ژ ئه‌گه‌رێ باشتربینا كاودانێن سیاسى و جێگریا وێ و پاشڤه‌كێشانا هێزێن داگیركه‌رێن په‌كه‌كێ و تورك و بیانى و بلندبوونا بهایێ فێقى و به‌رهه‌مێن خومالى و كشتوكالى، خه‌لكه‌ك زێده‌تر ژ جاران دێ ل گوندێن خوه‌ زڤڕن و ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئاریشه‌ هۆسا نه‌چاره‌سه‌ركرى بمینن دوور نینه‌ كاره‌ساتێن وێ ژ ئه‌نفال و داعش و… هتد، كێمتر نه‌بن. چونكى ئاخ و وار ل نك تاكێ كوردستانێ پیرۆزه‌ و چ هێز و كه‌سێن داگیركه‌ر قه‌بوول ناكه‌ت، و ئه‌ڤه‌ دزییه‌ك مه‌زنه‌ و دژى بها و بنه‌مایێن كورده‌واریه‌ و وه‌ك جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى د فه‌رمووت “پێدڤیه‌ بهایێن ره‌سه‌ن بزڤڕن”. ئه‌و بهایێن ره‌سه‌ن ئه‌ون یێن رێبازا بارزان ل سه‌ر هاتیه‌ ئاڤاكرن و پێكهاتیه‌ ژ پاراستنا وان مرۆڤێن خوه‌ دایه‌ به‌ر سیبه‌را دادپه‌روه‌ریا دانوستاندنا مافێ وانه‌ ژ زۆرداران و قوتابخانا بارزان د ڤێ چه‌ندێ دا یا پێگۆتی یه‌. ئه‌ڤ كاره‌ ژى تنێ ب رێیا ده‌سته‌یا ده‌سپاكیێ یان كۆمیسیۆنه‌كا تایبه‌ت و نهێنى و باوه‌رپێكرى و وێره‌ك و بێلایه‌ن دهێته‌ بجهئینان، حه‌تا ڤان جۆره‌ ئاریشه‌ و زێده‌گاڤیا په‌یدا و ئاشكرا بكت و دووڤداچوون و چاره‌سه‌رى بۆ بهێته‌كرن. *بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژیك ل زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كه‌ ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه‌ دكه‌ڤنه‌ د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه‌ كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه‌ ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه‌، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه‌: میدیایى، و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه‌ نیاسین، كه‌ ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و ل نك ڕووبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه‌ و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه‌ زانین، و ئه‌و جهه‌ یێ كۆ ڕۆسى نۆكه‌ وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه‌ زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كۆ كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه‌ ژى یێن ماین ( به‌ردعێ یان بردۆا ) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه‌ و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه‌ عه‌ره‌بكریه‌ (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه‌ كه‌ ” ئاران ” ب ناڤه‌كێ وه‌كى ” ئاسى ” دهێته‌ شوبهاندن، كه‌ وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى ” هۆزێن بیابانى بووینه‌ ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریاینه‌. چونكى هه‌موو ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نڤشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه‌ ل ده‌ڤه‌را ” خۆته‌ن ” و ” توومه‌شق” و قه‌فقاسییا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانییان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى ” ییا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه‌ گرێداى، یێن كو وێژه‌ و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه‌. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێ دا، پشكه‌ك بى ش ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه‌ ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن و به‌رده‌وام ل گه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه‌ د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه‌ ل رۆمیان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانیا پاره‌یێ ب ناڤێ خوه‌ ل خۆراسانا نۆكه‌ به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس(Kurs) هه‌تا یێ هاتیه‌ كوردستانا نۆكه‌ و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكۆ عه‌بدۆلعه‌زیم ره‌زائى بسپۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه‌ یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نوكه‌ ب ناڤێ سیستان دهێته‌ نیاسین ئێك ژ وان جهانه‌ د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دوویێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زایینێ، سكائى چوونه‌ وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هات گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنۆرێ خوه‌ ڤه‌گۆهاستنه‌ ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه‌ ئاڤاكرن و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه‌ ئه‌و ” ئاس” نوكه‌ ب ناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه‌ نیاسین كه‌ ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه‌ و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه‌ ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه‌ و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه‌. دهێته‌ گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه‌ ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕووبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان ب ڕێیا وى گه‌لى دڕێژنه‌ زێیێ بچووك و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه‌ ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه‌ دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جۆهى (یوسفۆس فلافیۆس )( 37 ـ 101 ز. ) ڤه‌دگێڕیتن كه‌ ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمیان دكرن، و هنگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشۆرێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه‌ و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیت زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، و كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكو زمانێ جۆهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسییا) دكه‌ڤیته‌ د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كۆ ئه‌و ژى د ڕاستایا خوه‌ دا یێن د گرووپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا ( 3: 67 ). ئه‌ڤ كۆرتیا مه‌ ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه‌ دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه‌ ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كو پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه‌ رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه‌ یا مه‌ ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه‌ ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه‌ و هه‌تا نوكه‌ ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه‌ و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه‌ ڤه‌گوهاستن. هه‌تاكو دهێته‌ گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نوكه‌ هاتینه‌، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه‌ دهژمێریت. له‌وما پێدڤییه‌ مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته‌ وانه‌ و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه‌ بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه‌ و ب دووروویێ خوه‌ بكه‌ته‌ خوه‌دانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه‌ بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایان ل جوداهیان بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته‌ پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه‌ بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه‌ سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خوه‌ یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده‌ و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته‌ ئاڤاكرن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ئارمانجه‌ یا سه‌ركرده‌ و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆ، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نوكه‌ پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن و هه‌ر مرۆڤ، بچووك و مه‌زن، یان سه‌ركرده‌ و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه‌، ب هه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئایینى و…هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته‌ ئاسته‌نگ ل به‌رده‌م ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه‌ و چ جاران ناهێته‌ به‌خشین و لێبۆردن. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه‌. هه‌ر نه‌ته‌وه‌ و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه‌ “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه‌ بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستیا وان مرۆڤێ ئێخستیه‌ د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێ دا. ها ئه‌ڤه‌ هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه‌ و هند مه‌زنه‌ دێ پریشكێن وێ ب سه‌ر مه‌ دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفنبلندیێ هێدى كار گه‌هانده‌ هندێ مرۆڤى بهایێ خوه‌ نه‌مایه‌. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ژ كیڤه‌ هاتیه‌. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ژ ڤان هه‌موو شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه‌ و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئایینى بگره‌ هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زووتر یێ دیتر ژناڤ ببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه‌ بێ بهاترین تشت. ل ڤێ دنیا خرابینى َهنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خۆنه‌. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه‌ تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1-( بووره‌كه‌یى) صفى زاده‌، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله‌ ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله‌ ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه‌، جامعه‌ بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه‌ فی حچارات الشرق القدیم، القاهره‌.

به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
(سایكۆلۆژیایا پیشه‌یى و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
مانشیت
(دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێن دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن)
هه‌رچه‌نده‌ ڤه‌كۆلینێن زانستى و بیردۆزێن هه‌لبژارتنا پیشه‌یى یێن وه‌ك ئان رۆى (Ann Roy)، جۆن هۆلاند (John Holland)، و جینزبێرگ، دۆناڵد سۆپێر، فرانك پارسۆنز، ڤیلیامسۆن و سترۆنگ و كیۆدۆر و …هتد و تیۆرێن سایكۆلۆژیێ یێن ماسلۆ، رۆجێرز، فرانكل، و …هتد، تاكێ مرۆڤى و كه‌ساتیا وى د ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژیانا پیشه‌یى و كاریدا ب گرنگ دبینن و رۆلێ وێ، هه‌ر ژ زارۆكینى حه‌تا پشتى هنگى ژى بۆ سه‌ركه‌فتنێ ب فه‌ر دزانن، لێ پا تشتێ هه‌ى نه‌د ده‌ستێ مرۆڤیدایه‌، به‌لكۆ كه‌سێن دیتر كۆنترۆل دكه‌ن. پاله‌ چه‌ندێ رژد و پاقژ و دلساف بیت، به‌لێ كه‌سه‌ك و هێزه‌ك دیتر وى ڤاڕێ و ڤاژێله‌دكه‌ن.
[راسته‌ ئه‌ڤ گۆتاره‌ نه‌ بۆ مه‌تحۆكیێ ژ ڤى پرۆگرامى هاتیه‌ ته‌رخانكرن، لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ ده‌ستخۆشى لێ بێته‌كرن و ل وێ كۆما ل دووماهی به‌رنامێ وێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا گه‌له‌ك راستى داینه‌دیاركرن و گازندێن وان ژ هه‌مى لایه‌كیڤه‌ و نه‌خاسمه‌ پووته‌دان ب كه‌رتێ تایبه‌ت و ئاڤه‌دانكرنا پرتووكخانه‌یێن گشتى، فاكۆلتیه‌ك سه‌ر ب زانینگه‌هه‌كا وه‌ك زاخۆ یان دهۆك یان هیچ نه‌بت په‌یمانگه‌هه‌ك، ڤه‌كرنا كارگه‌هه‌ك بۆ كۆمپووتكرنا فێقیێ ده‌ڤه‌رێ و رێگریكرن ل رزینا وى فێقیێ هند زه‌حف و مشه‌ لبنێ دارا، و …هتد، ژ پێخه‌مه‌ت راكێشانا گه‌نجان جهێ ئافه‌رینێ و ده‌ستخۆشیێ یه‌] لێ ئه‌وا سه‌رنجڕاكێش بى راشكاوبوونا خۆدانێ پرۆگرامى بى دڤیا وێره‌كیێ بدته‌ وێ كۆمێ و ب پرسیارا ” پێدڤیه‌ چى بێته‌كرن؟” ئه‌و پالددان به‌رسڤه‌كێ بده‌نه‌ وى و ب ڕێیا وى به‌رنامه‌ى و كه‌ناڵى بگه‌هیننه‌ گوهێن لایه‌نێن به‌رپرسیار. به‌رسڤ هه‌مى باش بین. به‌لێ پێدڤى بوو پرسیار نه‌ ب وى ره‌نگى بایه‌، به‌لكۆ هۆسا بایه‌:”پێدڤیه‌ چ نه‌هێته‌كرن؟”
بۆ هندێ رۆهنتر ببیت دبیت ئه‌ڤ نموونه‌ یا گۆنجاى بیت. كه‌سه‌كێ نێزیكى وێ ده‌ڤه‌رێ، ئیبراهیم حه‌جى محه‌مه‌د نه‌رمكى، ژ زارده‌ڤێ خوه‌دانێ ڤێ روودانێ ڤه‌دگێڕت ساله‌كێ خزمه‌كێ وى ژ گۆندێ “چه‌لكێ”، ژ وان كه‌سێن چۆینه‌ وه‌لاتێن رۆژئاڤا، ده‌لیڤه‌كى دبینت و خوه‌ دگه‌هینته‌ كوردستانێ دا هزره‌كا پاقژ بكته‌ پرۆژه‌كێ خێرێ بۆ وێ ده‌ڤه‌رێ، و بۆ هه‌مان مه‌به‌ستا سه‌رى كۆمپانیه‌ك و كارگه‌هه‌كا كۆمپووتا ل وێرێ ڤه‌كه‌ت. فه‌رمانبه‌ره‌كێ ئاست بلند ل ده‌زگه‌هه‌كێ میرى یێ په‌یوه‌ندار ل به‌ر وى دبیته‌ ئاسته‌نگ، تنێ رێك ئه‌و بى وى كه‌سى بكه‌ته‌ هه‌ڤپشكێ خوه‌، بێى هندێ ئه‌ڤ كه‌سه‌ هیچ پشكداریه‌كا دارایى بكه‌ت! خودانێ پرۆژه‌ى ب ڤێ چه‌ندێ دلگران دبیت و خوه‌ ڤه‌دكێشت و رێیا خوه‌ دگرت و دچته‌ هه‌نده‌ران و ل وێرێ كۆچا داویێ دكه‌ت. خه‌ونا وى یا پیرۆز ژبه‌ر زێده‌خوازیه‌كا نه‌دادپه‌روه‌رانه‌ و نه‌ره‌وا دهێته‌بنئاخكرن، بێگۆمان سامانێ وى ژى بۆ رۆژئاڤایان ما، و ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا نه‌بى كارگه‌هه‌ك سه‌دان ده‌رچوویێن گه‌نج بێخیته‌ د كاریدا و ب هه‌بینا وى پیشه‌ى، بشێن پاشه‌رۆژا خوه‌ و ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ و جیهانێ گه‌ش بكه‌ن، به‌لكو دبت هنده‌كا به‌رێ خوه‌ دابت ده‌رڤه‌ و به‌لكۆ ژى هنده‌ك ل ده‌ریایێن وێ خه‌ندقیبن.
زێده‌خوازیا هنده‌ك مرۆڤان، ل بن هه‌ر ناڤونیشانه‌ك، ب ناڤێ ئاینیى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، …هتد، هه‌رده‌م ئاسته‌نگێن پێشكه‌فتنا ده‌ڤه‌ر و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتان بوویه‌. وان ده‌لیڤه‌ بۆ پت پت و گازنده‌یێن بێسنوور خوه‌شكر. ئه‌و ساخله‌تێ ناوازه‌ د ژیانا گشتى و سیاسى و ئایینى و … هتد، دا ژێده‌رێ نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆرداریێ و په‌یدابوونا مرۆڤێن لاداى و سایكۆپات و هۆڤ و دڕنده‌ بوویه‌، چونكو ب وێ نه‌دادپه‌روه‌ریا ئه‌و كه‌سێن زێده‌خواز، دروست دكه‌ن بێزارى، ره‌شبینى، نامۆبوون و خه‌ریبییا سایكۆلۆژى و جڤاكى، … هتد، د ناڤ تاكێن جڤاكی دا په‌یدا و به‌لاڤ دبت و ب سه‌دان كه‌س بۆ تۆلڤه‌كرنێ ژى بت په‌یوه‌ندیێ ب رێكخراوێن توندهاژۆ و تیرۆریست و ئۆپۆزسیۆنێن ئاژاوه‌گێڕ و به‌رهه‌لستكار دكه‌ن. به‌رهه‌لایى زێده‌ دبت. ئارمانجێن نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌یى دكه‌ڤنه‌ د مه‌ترسیێ دا. خه‌لك و نه‌ته‌وه‌ و دوژمن ب سه‌ر مه‌دا زال دبن، كاره‌سات و ئه‌نفال و شنگال و حه‌له‌بچه‌ و گه‌رمیان و 16 ئۆكتۆبه‌ر و …هتد، دروست دبن. بلا ڤه‌كۆلین بێنه‌كرن كا چه‌ند ئه‌و كاره‌سات به‌رهه‌مێ ڤان جۆر ره‌فتار و كریارێن كۆژه‌ك بووینه‌ یان نه‌.
ئه‌ڤ ره‌فتارێن زێده‌خوازى لنك ڤان مرۆڤان تێر نابن، و ئه‌و ل بن ناڤێن دیمۆكراسیه‌تێ و ئازادیێ رێكێ ل ئازادیا مرۆڤان دگرن و قانوون و بنه‌مایێن دیمۆكراسیه‌تێ پێشێل و بنپێ دكن، و هزاران پرۆژه‌یێن هۆسا یێن گرنگ و فه‌ر دكه‌نه‌ قۆربانیێ حه‌زێن تێرنه‌بوویێن خوه‌، هزاران كه‌سان به‌ر پێیێن خوه‌ دا دده‌ن و بێگۆمان سروشت گه‌له‌ك دادپه‌روه‌ره‌ و” یا ڤى ده‌ستى ل وى ده‌ستى ناهێت” و بۆ كه‌س ش مه‌ نامینیت. هه‌تا هه‌كه‌ر سه‌ركرده‌یێ وى نه‌ته‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و دلسۆز، به‌لكۆ فریشته‌ ژى بیت، به‌لێ ئه‌و “نه‌ تاڤه‌ بدته‌ ئۆممه‌تێ”، پێدڤییه‌ هه‌ر كه‌سه‌ك ل هه‌ر پله‌ و پایه‌ و جهه‌كى كار بكه‌ت، هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ ب ستۆیێ خوه‌ ڤه‌بگرت.
به‌لێ پێدڤى بوو پرۆدیووسه‌رى ب ڤى ره‌نگى پسیار كربایه‌، نه‌ك وه‌كى وى كرى. دادپه‌روه‌رى سه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ یه‌. ئه‌ڤرۆ جیهان یا ل بن گه‌فێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بنئاڤ دبیت. هه‌مى جیهان یا بوویه‌ پێخوارنا هنده‌ك نه‌دادپه‌روه‌رێن خۆپه‌رێست، كو بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ل بن ناڤێن جودا، هنده‌ دێ سه‌رێ مرۆڤاتیێ و شارستانیه‌تێ خۆن. هوون بۆچى ناچن و شوونا هند ده‌م كۆشتن ب نه‌دادپه‌روه‌ریێ، دیرۆكێ بخوینن دا ببینن هزاران شاه و پاشا و مه‌لیك و قه‌یسه‌ر و شاهینشاه و تزار و دووك و …هتد، ب وان هه‌مى زێڕ و زیڤ و شكۆ و مه‌زناهیێ و …هتد، كیڤه‌چوون و چى دگه‌ل خوه‌ بر؟
ده‌ڤه‌ر و كوردستان، ئه‌و به‌هشته‌ یا دشێت ل داهاتوو، چه‌نده‌ها مه‌لیۆن مرۆڤان ژ هه‌مى نه‌ته‌وه‌ و ئۆل و نه‌ژاد و ره‌نگ و زمان و باوه‌ر و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ خودان بكه‌ت و نانه‌كێ بده‌ته‌ زكێ برسیێ هه‌میان، ب مه‌رجه‌كى دادپه‌روه‌رى سه‌روه‌ر بیت نه‌ك یاسا. دادپه‌روه‌رى و ئه‌ز و تو و یێ دى قانوونێ دده‌ینین، نه‌ك كه‌سه‌ك و جهه‌ك و ژێده‌ره‌ك دیتر. بۆچى مرۆڤایه‌تى نه‌شێت خوه‌ ژ خورافاتێ و زێده‌خوازى و زێده‌گاڤیێ قۆرتال بكه‌ت، و بگه‌هیته‌ وى ئاستى بزانت یه‌زدانێ مه‌زن و سروشتى عه‌قل و هه‌ست و سۆزێن داینه‌ مرۆڤى، دا ژ گیانه‌وه‌ران بێته‌جۆداكرن. ئه‌ڤه‌ هزاران ساله‌ په‌یامبه‌ر و رێبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانا ڤێ دكن و دبێژن دا “بكه‌نه‌ گۆهارك و بكه‌نه‌ گۆهێن خوه‌”، به‌لێ چ رۆژا وێڤه‌تره‌ كمباختره‌. ل ڤێ ململانێیا نه‌ سه‌ر دیار و نه‌ بن، د ناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێز ل ده‌ڤه‌رێ، باشه‌ هه‌كه‌ر هێشتا هنده‌ك ب ڤان ئاسته‌نگێن سه‌رى مه‌ تێببه‌ن، دێ حالێ مه‌ و زارۆیێن مه‌ چ بیت؟ چاوا دێ شێین خوه‌ ل به‌ر بگرین؟ كى دێ فریادره‌سێ ئه‌ڤێ خه‌لكێ بیت؟ پێشمه‌رگێ كوردستانێ، پشتى هزاران شه‌هید و برینداران چ ل سه‌ر خوه‌ نه‌هێلا و جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر ریفراندۆمێ بۆ تاپۆكرنا ئازادیا ڤى نیشتمانى و هه‌مى ئاكنجیێن وێ بێى جوداهیا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و سیاسى، شیا به‌رهه‌نگارى حه‌زێن نه‌حه‌زان ببیت و دبیت كه‌سه‌كى پشتى هنگى نه‌شیابایه‌ وى كارى و بڕیارا زه‌حمه‌ت بجه بینیت و خه‌لكه‌كێ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا ئازادیا خوه‌ و زارۆیێن خوه‌ ژ دل ده‌نگ دا” به‌لێ”، ڤێجا دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێ دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن. پێدڤیه‌ ئه‌و ده‌ستان ژ وێ ره‌فتارێ به‌رده‌ن، دا خه‌لك زێده‌تر ئازارێ نه‌كێشت و بشێن خوه‌ ل به‌ر ڤێ تیڤانا مه‌زن بگرن یاكو ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابووى و هه‌مى جیهانێ شه‌ڕێ مان و نه‌مانا خوه‌ ئینایه‌ سه‌ر گۆهێن مه‌، هه‌تا كو راوستت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

مریێن ساخ و ساخێن مرى
( سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كاریا فرۆیدى)
د.نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
رێباز و قوتابخانێن ده‌روونناسیێ مرۆڤان ل دووڤ ساخله‌تێن ده‌روونى، جه‌سته‌یى، وژدانى، هه‌لچوونى و ب جۆر و ره‌نگێن جودا دابه‌ش و پۆلین دكه‌ن. ل تیۆره‌كا وه‌ك ئێنیگرام (Enneagram theory) دا، نۆشدارێ ده‌روونیێ ئه‌مریكى، كلۆدیۆ نارنجۆ ل دۆر گه‌له‌ك جۆرێن كه‌ساتیێ دكه‌ت، بۆ نموونه‌ كه‌ساتیا چاكساز و بۆ نموونه‌ ئاماژه‌ى (وۆلت بێرك رائۆل)، كه‌ساتیێ جوهى دكه‌ت یێ مال و سامانێ خوه‌ هێلاى و خزمه‌تا وان جۆهیان دكر ئه‌وێن ژ ده‌ستێ نازیا قۆرتالبووى، و مه‌هاتما گاندى، ئه‌وێ بۆ سه‌ربخۆیا هندستانێ، خێزانا خوه‌ هێلاى. خودانێ ڤێ كه‌ساتیێ شیانا كۆنتۆلا خوه‌ یا هه‌ى، نموونه‌ینه‌، حه‌ز ژ باشتركرنا ره‌وشا ژیانا خه‌لكى دكن، رێكخستى دژین، هه‌ستیارن، زانا و كه‌توارن، ل سه‌ر پره‌نسیپێن جێگیر ره‌فتار دكه‌ن. سه‌ركردێن كوردان ب ڤى ره‌نگى هه‌بینه‌. شێخ عه‌بدولسه‌لام و بارزانیێ نه‌مر بۆ گه‌هاندنا ده‌نگێ نه‌ته‌وێ خوه‌ رێیا مانونه‌مانێ هه‌لبژارت و هزاران كیلۆمتر رێك ده‌ربازكرن. سایكۆلۆژى سه‌دان ساله‌ بزاڤا پۆلینكرنا كه‌ساتیا مرۆڤان ددت. زێده‌گۆتن نینه‌ هه‌كه‌ر بێژین زه‌رده‌شتێ میدى، پیشه‌نگێ ڤێ كاروانێ یه‌، چونكى وه‌ك فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، فریدریك نیچه‌، دبێژت:” ئێكه‌م ده‌روونناسێ جیهانێ یه‌”. پۆلینكرنا دووانیا زه‌رده‌شتێ ئه‌شوویێ سپیتمان، به‌رى پترتر ژ 2500 سالان، هێڤێنێ گه‌له‌ك ژ پۆلینكرنێن نوكه‌یه‌. ئه‌ڤ هه‌مى جۆره‌ پۆلینكرنه‌ نیشادده‌ن هه‌ر گرۆپه‌ك د هنده‌ك ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیا وه‌كهه‌ڤن. دبیت ئه‌ڤه‌ ده‌رگه‌هه‌ك بیت مرۆڤان ب ڤى ره‌نگى ب سه‌ر دو گرۆپان دابه‌ش بكه‌ین:
1ـ گرۆپێ ئێكه‌م یێ دشێت ناڤێ “مریێن ساخ” بۆ وان گونجاى بت.
2ـ گرۆپێ دوویه‌م هه‌ژى ناڤێ “ساخێن مرینه‌”.
گرۆپێ ئێكێ یێن ژپێخه‌مه‌ت مرۆڤاتیێ قوربانیێ بخوه‌ ددن. پێغه‌مبه‌ر و هنده‌ك، فه‌یله‌سۆف و زانا و سه‌ركرده‌ دكه‌ڤنه‌ د ڤى ده‌ستكیدا. عه‌لى وه‌ردى د پرتووكا خوه‌ یا بناڤۆده‌نگ (مه‌هزه‌لا عه‌قلێ مرۆڤان)، به‌رپه‌رێ 158، پشتا خوه‌ ب قۆرئانا پیرۆزڤه‌ گرێددت، و وه‌سا دبینت سوقرات پێغه‌مبه‌ره‌كێ یه‌ونانیه‌، خوه‌ گۆرى مرۆڤ و نه‌ته‌وه‌ و مرۆڤاتیێ كر. مرۆڤێن گرۆپێ دوویێ چ جاران نه‌شێن وى كارى بكه‌ن و نه‌ڤێت ژى. هه‌لبه‌ت نه‌گرنگه‌ بێته‌ سه‌لماندن ئه‌و په‌یمبه‌ره‌ یان نه‌ به‌لكو گرنگ ئه‌و خوانده‌ڤان بزانیت په‌یامبه‌ر دكه‌ڤنه‌ د گرۆپێ ئێكه‌م و خزمه‌ت و ڤیانا مرۆڤان ل نك وان به‌ر هه‌ر تشته‌ك بى نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندى و تاج و ته‌خت. له‌وما دبینین وان چ تشته‌ك نه‌بى و دلێ نه‌دبره‌ تشتێ خه‌لكێ و خه‌لك قوربانى خوه‌ نه‌دكر، به‌لكو خوه‌ قوربانى مرۆڤاتیێ كرن.
له‌وما ناڤێ ڤان مرۆڤێن وژدان ساخ، ساخێن مرینه‌، و دژین و ساخن، به‌لێ دزانن ئه‌و هه‌ر بێهنه‌كێ دڤیا بۆ مرۆڤاتیێ و نه‌ته‌وه‌ و نیشتمانێ خوه‌ مرنێ ب چاڤێت خوه‌ ببینن. هه‌رده‌م ئاماده‌ و به‌رهه‌ڤن مرنێ ل هه‌مبێزا خوه‌ بگرن دا مرن ژ نیشتمان و خه‌لكێ دوور بكه‌ڤت. ئه‌و ب هه‌مى وێره‌كیڤه‌ خوه‌ ب مرى دبینن، به‌لێ پا د ساخن و د خه‌باتێدانه‌. پێشمه‌رگێ كوردستانێ، به‌رگریكه‌رێ جڤاك و جیهانێ، دكه‌ڤنه‌ د ڤى گرۆپی دا. ئه‌وێن دلسۆز و پاقژ د كارێ خوه‌ دا ئه‌ڤ گرۆپه‌نه‌. جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر بڕێڤه‌چوونا ریفراندۆمێ نیشان دا هێدى دۆزا كوردستانیان ب خوینێ و كوشتار و ئه‌نفالا ناگه‌هیته‌ چ جهان به‌لكو دیمۆكراسیه‌ت پێدڤیه‌ چاره‌سه‌ره‌كا دروست بیت. ئه‌ڤه‌ ئه‌زموونه‌كه‌ د ڤى ژیدا بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ په‌یدا نابیت. هنده‌ك یێن ل به‌ر مرنێ به‌لێ تا نۆكه‌ ژى تێنیێت خوینڕشتنێنه‌.
لێ گرۆپێ دووهه‌مێ مرۆڤان خودان تایبه‌تمه‌ندیێن به‌روڤاژى ئێكه‌م ده‌سته‌كێنه‌. تێكده‌رێن بزاڤ و قه‌نجى و خه‌بات و كار و درووشم و هزر و ئارمانج و شۆلێ جوینێ ئێكه‌من. ب چاڤ ساخ و زیندینه‌. دلڤن و ” سه‌ر ره‌شن”، به‌لێ د راستی دا ” بێ كه‌له‌شن”، چونكى وژدان مرینه‌، و یێ وژدانێ وى مرى بت بخوه‌ مرى دهێته‌ هژماركرن. مریه‌كێ نه‌ڤه‌شارتى. ئه‌ڤ مرۆڤه‌ ئه‌ون یێن دڤێت بگه‌هته‌ هنده‌ك تشتان و جها، نه‌ چونكى هه‌ژى وانه‌ به‌لكو چونكى تنێ دلێ وى دچت بۆ وى بن و بۆ كه‌سێن دیتر نه‌بت. له‌وما بۆ ڤێ چه‌ندێ خه‌لكا دیتر وه‌ك پێستركه‌كێ بۆ خوه‌ بكاردئێنت و به‌رپێن خوه‌ داددت دا بگه‌هته‌ یا وى دڤێت، و بۆ وى نه‌خه‌مه‌ ب خیانه‌تكرن ل هه‌ڤال و دوست و كه‌سان چه‌ند كه‌س بنه‌ قۆربانى. ل دووڤ باوه‌رێن ده‌روونناسان كاكلا حه‌سیدیێ و زێده‌خوازیێ هه‌ر ئه‌ڤه‌یه‌. بزاڤێ دكت ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت بگه‌هته‌ وان، گرنگ گه‌هشتنه‌ نه‌ك چاوانیا گه‌هشتنێ. قانوونا و بهایێن مرڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى گرنگ نینن. بۆ ڤى كارى ئاماده‌نه‌ هه‌ر رێكه‌كێ بجه‌ڕبینن، چ ب خیانه‌ت ل مرۆڤاتیێ، و زمانلوسى و مه‌لاقى و دووروویێ و ل بن هه‌ر ناڤه‌كێ و هزر و درووشمه‌كى بت، ئاینى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و …هتد، بت، یان ب دره‌و و فرت و فێل و خاپاندن و ژناڤبرنا كه‌سه‌كى یان هزاران كه‌سان، چ ئه‌وێن ده‌وروبه‌رى خوه‌ و هاریكارییا وى كرین و باوه‌رى پێ هه‌ى و چ یێن دوور، چ ب وێرانكرن هزاران گۆند و باژیران بت یان ب كۆشتن و ئه‌نفالكرنێ، یان ب هه‌ر رێكه‌كا د پیڤه‌رێ وژدانى دا نه‌ یێ راست و نه‌ ژى ره‌وایه‌. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه‌ بى و چى؟ یێن به‌رى ته‌ چ بر بن ئاخێ؟ كۆروشێ مه‌زنه‌ شاهینشاهێ ساسانیێ ب بنیات كورد، ئه‌ڤ جیهانه‌ هه‌مى ل به‌ر ده‌ستا بى، د دووماهیك وه‌سیه‌تا خوه‌ گه‌له‌ك تشتان دبێژت و نه‌خاسمه‌ ژى دبێژت:”…من ب زێڕ و زیڤڤه‌ ڤه‌نه‌شێرن و نه‌كن بن ئاخێ. من وه‌كى خوه‌ بكن د وێ ئاخا ئه‌ز ژێ په‌یدا بیم…”. ئه‌ڤ جۆرێ دووهه‌م ژ مرۆڤان، هه‌رده‌م و نه‌خاسمه‌ نوكه‌ گه‌فن ب سه‌ر مرۆڤاتیێ، چونكى ب سانه‌هى و بێ وژدانانه‌ خوه‌ دگوهۆڕن و ل سه‌ر ئێك رێباز و سۆزێ نینن، و هژمارا وان رۆژ ل دووڤ رۆژێ زێده‌ دبت. ئه‌و بۆ دل و (نه‌فسا) خوه‌، یێن مرى دشێن هه‌ر تشت و كه‌سه‌كى بكنه‌ پێخوارن و قۆربانى. د زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئه‌ڤ مرۆڤه‌ نه‌ك ل سه‌ر جڤاكێ به‌لكۆ لسه‌ر ژۆ ژى ب مه‌ترسیدار دهێنه‌ هژمارتن. ڤه‌كۆلینێن زانستى دره‌وكرنێ بۆ لایه‌نێ ده‌روونى ب زیاندار دهژمێرن. به‌لك ژیێ كه‌سه‌كى 30 سال بیت به‌لێ پێداگرى ل سه‌ر دره‌و و خیانه‌ت و ره‌فتارێن وه‌سا وى وه‌ك پیره‌مێره‌ك 60ـ70 سالى نیشا بده‌ن. چونكى ئه‌و د ده‌روونێ خوه‌ دا نه‌یێ گۆنجاى و ناكۆكه‌ و ئه‌ڤه‌ كارتێكرنێ ل سه‌ر جه‌ستێ وى دكه‌ت.
فرۆید وه‌سا دبینت ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رهه‌مێت قووناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه‌ 5 ـ 6 سالێن ئێكه‌من، تێ دا گرۆپێ ئێكه‌م ب پرۆسێسه‌ك دروستا په‌روه‌ردیی دا ده‌رباز بین، و به‌لێ گرۆپێ دووهه‌م ئه‌ون یێن ل بن گه‌فێن ژیانا وێ قووناغا ژیانێ ژ گه‌له‌ك پێدڤیاتیێن سۆزداریێ و نه‌خاسمه‌ دلۆڤانیا ده‌یبابا بێبه‌هر بین، و ئه‌ڤ نه‌دلۆڤانیه‌ بیه‌ پشكه‌ك ژ كه‌ساتیا وان و هه‌مى ئه‌ڤ ره‌فتارێن تژى بێوژدانى د نۆكه‌دا به‌رهه‌مێ هنگینه‌ و تۆلڤه‌كرنه‌كه‌ ژ وێ شه‌پرزه‌یا ده‌روونیا ئه‌و تێدا دژیت.
مرۆڤاتى و خێزان و جڤاك و وه‌لات و په‌روه‌رده‌ و زانست ئه‌ڤرۆكه‌ پێدڤى هندێنه‌ دلۆڤانیێ بكنه‌ پشكه‌ك ژ پرۆگرامێ ژیانێ و خواندن و فێركرنێ، به‌لكۆ ب ڤى كارى و ره‌فتارا جوان و یا كو د مرۆڤێ جوینێ ئێكه‌مدا هه‌ى چه‌ند مده‌هه‌كى ب سه‌ر ژیان و شارستانیه‌تا مرۆڤاتیێ زێده‌ ببت. ژبلى هندێ پێدڤیه‌ تاكێن جڤاكێ هشیار بن و جوینێ ئێكه‌م بكه‌نه‌ سیمبۆلێ ژیان و كار و خه‌بات و سیاسه‌تێ، و جوینێ دوویێ ب ده‌نگ و ره‌نگ و هزرێت خوه‌ سزا بده‌ن، هه‌تا هه‌كه‌ برایێ مرۆڤى بت، دا كه‌سه‌ك دیتر ئه‌و وێره‌كى ل ده‌ڤ په‌یدا نه‌بت ب ڤان ره‌فتاران زیانێ بگه‌هینته‌ جڤاكێ.

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كو ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه‌ دكه‌ڤنه‌ د ئاسیا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه‌ كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه‌ ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه‌، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه‌: میدیایى و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه‌ نیاسین، كه‌ ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و لنك ڕویبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه‌ و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه‌ زانین، و ئه‌و جهه‌ یێ كۆ ڕۆسى نۆكه‌ وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه‌ زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كو كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه‌ ژى یێن ماین (به‌ردعێ یان بردۆا) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه‌ و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه‌ ته‌عریبكریه‌ (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه‌ كه‌ “ئاران” بناڤه‌كێ وه‌كى “ئاسى” دهێته‌ شۆبهاندن، كه‌ وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى” هۆزێن بیابانى بووینه‌ ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریایینه‌. چونكى هه‌مى ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نفشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه‌ ل ده‌ڤه‌را “خۆته‌ن” و “توومه‌شق” و قه‌فقاسیا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانیان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى” یا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه‌ گرێداى، یێن كو وێژه‌ و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه‌. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێدا، پشكه‌ك بى ژ ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه‌ ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن، و به‌رده‌وام دگه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه‌ د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه‌ ل رۆمییان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانییا پاره‌یێ بناڤێ خوه‌ ل خۆراسانا نوكه‌ به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس (Kurs) هه‌تا یێ هاتیه‌ كوردستانا نوكه‌ و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكو عه‌بدولعه‌زیم ره‌زائى بسۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه‌ یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نۆكه‌ بناڤێ سیستان دهێته‌ نیاسین ئێك ژ وان جهانه‌ د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دووه‌مێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زاینێ، سكائى چوونه‌ وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هاته‌ گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنوورێ خوه‌ ڤه‌گۆهاستنه‌ ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه‌ ئاڤاكرن، و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه‌ ئه‌و ” ئاس” نۆكه‌ بناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه‌ نیاسین كه‌ ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه‌، و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه‌ ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه‌ و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه‌. دهێته‌ گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه‌ ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕویبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان بڕێكا وى گه‌لى دڕێژنه‌ زێیێ بچویك، و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه‌ ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه‌ دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جوهى (یوسفۆس فلافیۆس)( 37 ـ 101 ز.) ڤه‌دگێڕیتن كه‌ ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن، و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتیا ڕۆمیان دكرن، هینگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشورێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه‌ و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیتن زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكۆ زمانێ جوهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسیا) دكه‌ڤیته‌ د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كو ئه‌و ژى د ڕاستایا خۆ دا یێن د گرۆپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا (3: 67). ئه‌ڤ كۆرتیا مه‌ ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه‌ دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه‌ ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كۆ پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ، و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه‌ رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه‌ یا مه‌ ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه‌ ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه‌ و هه‌تا نۆكه‌ ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه‌ و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه‌ ڤه‌گۆهاستن. هه‌تاكو دهێته‌گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نۆكه‌ هاتینه‌، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه‌ دهژمێریت. له‌وما پێدڤیه‌ مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته‌ وانه‌ و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه‌ بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه‌ و ب دووروویێ خۆ بكه‌ته‌ خودانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه‌ بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایا ل جۆداهییا بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته‌ پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه‌ر بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه‌ سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خو یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده‌ و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته‌ئاڤاكرن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ئارمانجه‌ یا سه‌ركرده‌ و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆكه‌، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م، و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نۆكه‌ پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن، و هه‌ر مرۆڤ، بچویك و مه‌زن، یان سه‌ركرده‌ و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه‌، بهه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئاینى و …هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته‌ ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌ر ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه‌ و چ جاران ناهێته‌به‌خشین و لێبۆرین. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه‌. هه‌ر نه‌ته‌وه‌ و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه‌ “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه‌ بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستییا وان مرۆڤێ ئێخستیه‌ د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێدا. ها ئه‌ڤه‌ هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه‌ و هند مه‌زنه‌ دێ پریشكێن وێ بسه‌ر مه‌ دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفن بلندیێ هێدى كار گه‌هانده‌ هندێ مرۆڤى بهایێ خوه‌ نه‌مایه‌. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ش كیڤه‌ هاتیه‌. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ش ڤان هه‌مى شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه‌ و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئاینى بگره‌ هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زوویتر یێ دیتر ژناڤببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه‌ بێ بهاترین تشت. لڤێ دنیا خرابینێ هنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خوه‌نه‌. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه‌ تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1ـ (بووره‌كه‌یى) صفى زاده‌، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله‌ ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله‌ ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه‌، جامعه‌ بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه‌ فی حچارات الشرق القدیم، القاهره‌.

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
گه‌له‌ك جاران مه‌ گۆهلێدبت فلان مالبات مێینه‌یه‌، و ئه‌ڤه‌ ب تشته‌ك كێماسى دهێته‌هژمارتن. ئانكۆ تۆڤێ وێ مالێ و پتر ژى مه‌به‌ست زه‌لامه‌، تۆڤه‌ك مێیه‌. ئه‌ڤه‌ جاران ره‌نگڤه‌دانێ ل سه‌ر په‌یوه‌ندیا وێ مالباتێ دكه‌ت، بۆ نموونه‌ ئه‌وێن نیاس زووى ب زووى خوه‌ ل ژنئینان ژ وێ مالباتێ ناده‌ن، تنێ كه‌سه‌ك دوور نه‌بت یان كه‌سه‌كێ هند گوهێ خوه‌ نه‌ده‌ته‌ ڤى بابه‌تى. راستى بابه‌تێن هۆسا و ژ ئه‌گه‌ر بلندبوونا ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و تێگه‌هشتنا خه‌لكى و ڤه‌بوونا چاڤێن خه‌لكێ و نه‌مانا هنده‌ك هزرێن كرێت بۆ دیتنا ژن و ره‌گه‌زێ مێ وه‌ك كێماسیه‌ك و خۆرافاته‌كا كو ژ كلتووره‌كێ بیانى و سه‌رده‌مێ (جاهلیه‌تێ) هاتیه‌ ناڤ مه‌ و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دیتر یا كێم دبیت، لێ هێشتا شوونووارێن وێ ل نك هنده‌ك مال و كه‌سان مایه‌. هه‌رده‌م و نها ژى ژن د جڤاكێ كورده‌واری دا خودان جه و پله‌ و پایه‌ك جڤاكى و رێزه‌كا تایبه‌ت بوویه‌.
د راستیدا ئه‌ڤ بابه‌ته‌ وه‌ك زانست دبینت وه‌سا نینه‌ وه‌ك خه‌لك تێدگه‌هت. زانست گه‌له‌ك یێ پێشكه‌فتى و هه‌كه‌ بازرگانێن بێ وژدان و گه‌نده‌ل و فرۆشیارێن مرۆڤاتیێ بهێلن دێ زانست ده‌رمانێن وه‌سا په‌یدا كت مرۆڤ مه‌نده‌هۆش ببن، به‌لێ پا پاره‌په‌رست رێگرن.
ل دووڤ ئه‌زموونا كه‌سێن شه‌هره‌زا و جه‌ڕباندى، هندى زارۆ ببته‌ كچ یان كوڕ، یا د ده‌ستێ مرۆڤى و نه‌خاسمه‌ زه‌لامی دا، هند ب سروشتى و فاكته‌رێن دیتر ڤه‌ گرێداى نینه‌. د ناڤ ئاڤا زه‌لامى دا، زیندك (حه‌یمن) یێن ژ هه‌ردو جۆرێن نێر و مێ بوونا خوه‌ یا هه‌ى. یێن نیر لڤۆك و بزۆكه‌ و زیره‌كترن، به‌لێ ژیێ وان كۆرتتره‌. به‌لێ یێن مێ سست و خاڤن، نه‌لڤۆكن و كێم بزاكه‌رن، به‌س پا ژیێ وان درێژتره‌ و هه‌تا 48 ده‌مژمێران ژى دژین و دمیننه‌ ساخ د هه‌ڤالبچویكى دا. راستى هژمارا یێن زه‌لامى ب به‌راورد ل گه‌ل هێكا ژنێ كو تنێ ئێك یان چه‌ند هێكه‌كن، گه‌له‌كن و دگه‌هنه‌ چه‌ند مه‌لیۆنان و ئه‌ڤ تۆڤه‌ هه‌ر ده‌ژمێره‌كێ چه‌ند مه‌لیۆنا دروست دكه‌ت یان یێن هاتینه‌ چێكرن و تێدا كۆم دبن. له‌وما به‌رده‌وام دگه‌هنه‌ جهێ پێدڤى و د گونا دا، د تێهنه‌كا كێمتر ژ تێهنا له‌شى دهێنه‌ پاراستن هه‌تا ده‌مێ ده‌ركه‌تنا وان دئێت. كۆمبوونا وان د ناڤ گونا دا هنده‌ك نووچه‌یێن ئه‌لكترۆ ـ كیمیاوى دده‌نه‌ مه‌ژیێ زه‌لامى و گڤاشتنه‌كێ ل سه‌ر وى په‌یدا دكه‌ن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ خوه‌ ل هه‌مى وان جه و لایه‌نێن په‌یوه‌ندار دده‌ت، وه‌كى چاڤا، گوهى یان له‌شێ زه‌لامى و ئالاڤێ وى یێ سێكسى و هه‌مى ئه‌و گڤاشتن وى تووشى شه‌پرزه‌یه‌كا ده‌روونى دكه‌ن و وى پال دده‌ن بۆ ڤه‌دیتنا رێكه‌كێ بۆ ده‌رئێخستنا وان چه‌ند مه‌لیۆن زیندك و تۆڤى. ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ هندێ دا به‌لانسه‌كا كیمیاوى و ده‌روونى ل نك وى په‌یدا ببت. ئه‌و سه‌ركوتكرنا فرۆید ب زیانه‌ك مه‌زن بۆ مرۆڤى دبینت، د هه‌مى بیاڤان دا، نه‌خاسمه‌ لایه‌نێ سێكسى، ب ئێك ژ فاكته‌رێن كۆژه‌ك دهێته‌ زانین و كارتێكرنێن نه‌رێنى یێن ل سه‌ر مرۆڤى هه‌ین و پێدڤى ب ڤاله‌كرنێ هه‌ى و نه‌خاسمه‌ ل نك زه‌لامان ئاستێ وێ بلندتر و گڤاشتنێن وێ ژى پترن ژ یا ژنا.
ده‌مێ ئاڤسبینێ ل نك ژنێ تنێ حه‌فت رۆژن، نه‌ك پتر و نه‌ كێمتر. ئه‌ڤ حه‌فت رۆژه‌ دكه‌ڤنه‌ د رۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 و 14 و 15 و 16 هه‌یڤێ، ژ ده‌مێ ئه‌و رۆژا ژن ژ سووڕا هه‌یڤانه‌ (عادێ) بدووماهی دئێت. فه‌ره‌ بهێته‌ زانین ئه‌و هه‌یڤ و رۆژ چ په‌یوه‌ندى ب رۆژ و هه‌ڤیا ئاسایا ئه‌م د سالناما دا دبینین نینه‌، به‌لكو ئه‌وه‌ یا ژ خوینێ دبینت و به‌لكۆ نیڤا هه‌یڤێ یان سه‌رێ هه‌یڤێ یان هه‌ر ده‌مه‌ك دیتر ژ هه‌یڤا ئاسایى بت. هه‌یڤا ژنكێ ب دیتن و راوستانا خوینێ و جارا دیتر هه‌ر یا وێ چه‌ندێ 28 رۆژن نه‌ك هه‌یڤه‌ك ته‌واو. له‌وما دابه‌شى سه‌ر سێ پشكا دبت: یا ئێكه‌م ژ رۆژا ئێكێ یا پشتى سه‌كنینا خوینێ ده‌ستپێدكه‌ت، هه‌تا رۆژا نه‌ه و پشكا دیتر دكه‌ڤته‌ پشتى هینگى و ژ رۆژا 10 و هه‌تا 16 هه‌یڤێ (هه‌یڤا ژنكێ) به‌رده‌وام دبت، وه‌كى ل سه‌رى هاتى. ئه‌ڤ قووناغه‌ قووناغا هه‌رى گۆنجاى و تێدا رۆژا 14 1ژ هه‌میان هه‌ستیارتر و ده‌مه‌كێ گۆنجایه‌ بۆ به‌رگرتنێ (خصوبێ). چونكى د رۆژا 14 ژ هه‌یڤا ژنكێ دا، هێكا ژنكێ ژ هێكدانێ ده‌ردكه‌ڤت و قه‌ستا هه‌ڤالبچیكى دكت دا تێدا ل هیڤییا تۆڤێ زه‌لامى بمینت.
ئه‌ڤَجا رۆژا 14 رۆژه‌كا گرنگه‌ دا تێدا دیار ببت ئه‌ڤ زارۆیه‌ ببت كچ یان ده‌ركه‌ڤت كوڕ، چاوا؟ هه‌كه‌ خودانێن مالێ ل به‌ر بت یان ل به‌ر نه‌بت، هه‌كه‌ ب زانین بت یان نه‌ زانین، ده‌مێ د رۆژێن گۆنجاى بۆ جۆتبوونا ژن و زه‌لامى ل رۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 دا، وان ڤیا جۆت ببن، بێگومان تۆڤێ زه‌لامى دێ رشت ناڤ له‌شێ ژنێ. دیاره‌ وى ده‌مى یێن نێر دێ زوویا مرن، چونكى ژیێ وان كورته‌، به‌رى رۆژا 14، ئه‌وا مه‌ ل سه‌رى گۆتى و رۆژه‌كا گرنگه‌، چونكى هێكا ژنكێ هینگى ده‌ردكه‌ڤت، و وى ده‌مى زیندكێن نێر یێت مرین و ناگه‌هنه‌ هێكا ژنكێ. چونكى ئه‌و سێ چار رۆژێن بسه‌رڤه‌ چووین، هه‌كه‌ جۆتبین ل رۆژا 10 یان 11 بێته‌كرن. هه‌تاكۆ جۆتبوون ل 13 ژى ببت زیندكێن نێر ناگه‌هنه‌ رۆژا پاشتر و 14 هه‌یڤێ یاكۆ هێك ده‌كه‌تى. به‌لێ زیندكێن مێ، ئه‌وێن ل گه‌ل یێن نێر ژ ناڤ تۆڤێ زه‌لامى هه‌ین و ده‌ركه‌تین و ژیدرێژن هه‌تا هینگى یێن ماینه‌ ساخ و رۆژا 14 و رۆژا هێكێ یه‌ و دكه‌ڤنه‌ د هه‌ڤالبچیكیدا و ل گه‌ل هێكا ژنكێ ئێكدگرن. ل ڤى ده‌مى زارۆ دێ كچ بت.
به‌لێ هه‌كه‌ خودان مالێ بڤێن زلرۆكێ وان كۆڕك بیت، نابت رۆژا 10 و 11 و 12 و 13 جۆتبوونێ ئه‌نجام بده‌ن. چونكى وه‌كى مه‌ ل سه‌رى گۆتى زیندكێن نێر هه‌تا رۆژا 14 مرن. به‌لێ باشتره‌ رۆژا 14 جۆتبوون بێته‌كرن. چونكى وێ رۆژێ تۆڤێ نێر، یێ لڤۆك و زیره‌ك، دێ زووى زووى خوه‌ گه‌هیننه‌ تۆڤ یان هێكا ژنكێ، یاكو ژنوى و وێ رۆژێ ده‌ركه‌تى. ئه‌و دێ به‌رى زیندكێن مێ ئه‌وێن ل گه‌ل زیندكێن نێر و د ناڤ تۆڤێ زه‌لامى و پێكڤه‌ ده‌ركه‌تین، و زیندكێن مێ سست و خاڤن، خوه‌ گه‌هیننه‌ هێكا ژنكێ و یاكو هاتیه‌ د هه‌ڤالبچیكى دا. گاڤا ئه‌ڤ زیندكێن نێر و هێكا ژنكێ گه‌هشتن ئێك زارۆ نێره‌.
لێ پێدڤیه‌ رۆژێن خویندیتن (عادێ) باش و هوور و دروست بێنه‌ تۆماركرن و خه‌له‌تى تێدا چێنه‌بن و چه‌ند رۆژه‌كا پێش و پاش نه‌كه‌ڤت، چونكى دێ شۆل خه‌له‌ت ده‌ركه‌ڤن. هنده‌ك و به‌لكو گه‌له‌ك جاران وه‌سا چێدبت ژ ئه‌گه‌رێ هندێ هه‌ڤالبچیكێ هنده‌ك ژنكا هه‌مى ده‌ما ڤه‌كریه‌، له‌وما زینكێن نێر و مێ یێن تۆڤێ زه‌لامى پێكڤه‌ و ل گه‌ل ئێك ده‌ردكه‌ڤن و به‌ر ب هێكێ و هه‌ڤالبچیكى رێكه‌ڤن. پا یێن نێر لڤۆكن زووى خوه‌ دگه‌هینن هێكێ و یێن مێ سستن زوو ناگه‌هنێ. هه‌تاكو هنده‌ك جاران به‌رى زه‌لام ئاڤا خوه‌ به‌ربدت ئه‌و زیندك دگه‌ل بزاڤ و لڤین و ل گه‌ل وێ ئاڤا به‌رى ئاڤا تۆڤى، یاكو بۆ رێخۆشكرنا كارێ سێكسى دئێته‌ رشتن و ژ له‌شێ زه‌لامى ده‌ردكه‌ڤت و رێكێ ته‌ڕ دكه‌ت، دئێنه‌ خارێ و دوور نینه‌ دگه‌ل هێكێ تێكل ببن و ببنه‌ زارۆكه‌ك. بۆ ڤێ قووناغێ دێ مینت ل سه‌ر لایه‌نێن سێكس و جۆتبوونێ، و ئه‌و دێ بڕیارێ ده‌ن. به‌لێ پا یا باش ئه‌وه‌ زه‌لام به‌رى ئاڤا خوه‌ به‌ردت (قه‌زف)، له‌شێ خوه‌ و ئالاڤێ خوه‌ یێ سێكسى ڤه‌كێشت دا پشتى ڤاله‌كرنا ئاڤ یان تۆڤێ خوه‌، زیندكێت نێر و مێ به‌ریكانێ (مسابقێ) بكن و یێ زوویتر بگه‌هته‌ هێكا ژنكێ دێ زارۆك وه‌سا ده‌ركه‌ڤت كچ یان كۆڕ.
جۆتبوون، كریاره‌كا ده‌روونى و سایكۆلۆژییه‌، به‌لێ ب لایه‌نه‌كێ جه‌سته‌یى دهێته‌ ئه‌نجامدان و ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن به‌رده‌وامیا ژیانێ، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یێن كچكێن خوه‌ بن ئاخ و زیندى ب چال دكرن ئه‌وان كار بۆ ژناڤبرنا نڤشێ خوه‌ دكرن. سێكس ب ئێك ژ هونه‌رێن ژیانێ و د هه‌مان ده‌م دا شیانا یه‌زدانێ مه‌زن و جوانیا كارێ وى و سروشتى دهێته‌ زانین، لاوازى تێدا ب ئێك ژ مه‌زنترین ئاریشێن ژیانێ و گه‌له‌ك خێزانان دهێته‌ زانین، و سه‌ركه‌تن تێدا ب ئێك ژ كارتێكه‌رێن خۆشكرنا ژیانێ دهێته‌ هژمارتن.
مفایێ ژ ڤى ژێده‌رى هاتیه‌ وه‌رگرتن: د ئیبراهیم ره‌مه‌زان نه‌جار (2010): دێ چه‌وا پیریێ پاش ئێخى؟ چ.1، چاپخانا زانا، دهۆك.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
كوردستانى ئێستا
بابۆكالێن مه‌ ب خوین و ماندیبوونا خۆه‌، و ل بن رێنمایێن زه‌رده‌شتێن خوه‌ ئه‌و وه‌لات ئاڤادكرن و زه‌رده‌شت تنێ كه‌سه‌ك و ناڤه‌ك نینه‌، به‌لكو وه‌كى گه‌له‌ك خه‌لك و نازناڤ و پاشاتى و زنجیره‌كه‌ ژ كه‌سێن ب ڤى ناڤى دهاتنه‌ نیاسن و كارێ وان ئاراسته‌كرنا نه‌ته‌وه‌یێن ئاریایى بوویه‌ و پترتر ئاراسته‌ك ئاینى بوویه‌، چونكى ئه‌و قۆناغ قۆناغا وه‌رارا ئاستێ هزریا مرۆڤى و قورتالبوون ژ خورافات و دره‌وا بوویه‌ به‌ر ب بابه‌تێن ئاینى و رۆحى، یێن بۆ وێ قۆناغێ پێدڤى و بوویه‌ یاسایێن برێڤه‌برنا ژیانا مرۆڤان، و دووماهی زه‌رده‌شت ژى سپیتمانێ میدى بوویه‌، ل سالا (660) هه‌تا (583) سالێن پێشى زاینێ ژیایه‌، د ژیێ (72) سالیێ ل سه‌رده‌ستێ داگیركه‌ران شه‌هید دبیت.
وه‌لاته‌كێ وه‌كى كوردستانێ، ئه‌و وه‌لاتێ زه‌نگینێ، ئاكنجیێن وێ مرۆڤێن رێنجبه‌ر و شۆلكه‌ر و كه‌د ـ حه‌لال، بۆ بنیاتنانا ئه‌ڤرۆیا جیهانێ قوربانى ب ژیانا خوه‌ دان و بۆ مه‌ وه‌لاته‌ك مه‌زن بجه هێلا و ده‌مێ ئه‌و د گوپیتكا خوه‌شیێ و تێرخوارى، خه‌لكێ نان نه‌بى و بۆ پارییه‌كێ نانى ئێكدو دخوارن و كه‌لتوورێ وان ب ئه‌گه‌رێ برسێ و هه‌ژاریێ و نه‌داریێ ببیه‌ تالانكرن و كوشتن و ره‌ڤاندن و فرۆتنا مرۆڤان و نه‌خاسمه‌ ژن و زارۆ و بیابانێ زۆردار هه‌مى بهایێن مرۆڤاتیێ ژ وان ستاندبین، تنێ هاتنا ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) ئه‌و هنده‌ك كرنه‌ مرۆڤ و ل خوه‌زڤڕاندن.
ئه‌و ئه‌مانه‌ت ئه‌ڤرۆ یا كه‌تیه‌ سه‌ر به‌خت و ویژدانا مه‌. هه‌ر داگیركه‌ره‌كى پشكه‌كا ژ مه‌ ستاندى و ل ئێك ژ پارچێن وێ سال بۆ سالێ بناڤێ ئاینى هزاران گه‌نج بۆ چاڤترساندنا وى نه‌ته‌وه‌ى و ده‌ستبه‌ردان ژ سۆزا خوه‌ بۆ وى وه‌لاتى، دهێنه‌ سێداره‌دان، بێى هندێ كه‌س هه‌بیت پرسیاره‌كێ لێ بكه‌ت و خه‌ما وان هلگرت. وه‌لاتێن تڕۆهاتێن دیمۆكراسى هه‌ر جار خوه‌ ب ناڤێ هندێ ئه‌ڤه‌ بابه‌ته‌ك ناڤخوه‌یه‌ ژ چاره‌سه‌ركرنا وێ ڤه‌دزن. ل پارچه‌ك دیتر سه‌دان ساله‌ خه‌لكێ ماف نینه‌ بێژیت ئه‌ز كوردم، چونكى مه‌زنترین تاوانه‌. مه‌لا سه‌عیدێ هه‌مكى، یێ گۆنده‌كێ باكۆرى كوردستانێ یه‌ و ده‌هان ساله‌ ئاكنجیێ گوندێ نه‌رمكێ یه‌ ل كوردستانا باشوور و ئه‌م وه‌كى گۆندیه‌كى خوه‌ هژمار دكه‌ین، ڤه‌دگێڕت وى ده‌مێ ل سه‌رده‌مێ رژێمێن ئاتاتۆركیا وى وه‌لاتى (جه‌ندرمه‌) بى (بێگۆمان ب زۆرى)، رۆژه‌كێ مه‌زنێ وان ل جهێ جه‌ندرما وان رێزدكه‌ت و پرسیارا جهێ ژیار یان گوندێن وان دكه‌ت، و ده‌مێ دوور دگه‌هته‌ وى، ئه‌و ژى ب بسته‌هى و ب شانازیڤه‌ دبێژت ئه‌ز كوردم و خه‌لكێ فلان گ=وندى. دبێژت هێدى من خوه‌ نه‌دیت و تێر و پڕ هاتمه‌ قوتان، چونكى من دان ب كوردبوونا خوه‌ دا. ل پارچه‌كا دیتر، وه‌سا ل بن ناڤێ وه‌لاتى كوردبوون یا هاتیه‌ ژبیركرن و باشوورى كوردستانێ ژى ب هه‌مان ده‌رد و ژبلى وێ زۆرداریا ل سالێن بیستێ هه‌تا نۆكه‌ ب هه‌مى ته‌رزا لێ دهێته‌كرن، چ تشته‌ك نه‌ماى پێ نه‌هاتیه‌كرن، چه‌ندین جاران ئه‌نفال و تالان و كیمیابارانكرن و …هتد، كوردستانى تنێ پێپكێن راگرتنا ده‌ستهه‌لات و ئێكپارچه‌یا ئاخا پیرۆزا (نیشتمانێ عه‌ره‌بى یه‌)، نه‌ك تشته‌ك دیتر. حه‌چكۆ ئه‌و نیشتیمان پیرۆزه‌ به‌لێ خوینا هزاران شه‌هید و بریندار و رۆندكێن ده‌یك و سێوى و بیژن ژن و كچ و زارۆك و مرۆڤێن ئه‌نفال و كێمیابارنكرى و جینۆسایدكرى و فرۆتى و كریتكریێ كورد نه‌ پیرۆزه‌ و به‌ر نیشتیمانى عه‌ره‌بى ناكه‌ڤت.
به‌لێ پا هێشتا كورد نڤستیی و نه‌یار دیاره‌ دێ كه‌نگى خه‌و رابت. به‌رى چه‌ند رۆژان ئێكێ جامێره‌كێ وه‌كى عه‌لى قه‌ره‌داغى هند خه‌ما وه‌لاتێ توركیا هلگرتبى دگۆت ئه‌مریكا یا ل پشت هاتنا خوارێ یا بهایێ لیرێ توركیایه‌. هه‌كه‌ وه‌سا یان نه‌وه‌سا، هێشتان هنده‌ك هند یێ د خه‌ما پاراستنا ئێكپارچه‌یا جیهانا عه‌ره‌بى و ئیسلامى، تو دێ بێژى ئه‌م كوردستانى د ناڤ وێ جیهانێ، یێ ل شاما شه‌ریف و چ جاران تاوانێن 16 ئۆكتۆبه‌ر و رۆبۆتسكى و قامیشلۆ و عه‌فرین و كه‌ركووك و شنگال و حه‌له‌بچه‌ و پاوه‌ و سه‌قز و شنۆ و نه‌غه‌ده‌ و مهاباد و …هتد، ل سه‌ر ده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتدارێن وان وه‌لاتان نه‌هاتینه‌ روودان و هه‌مى پیلانێن ئه‌مریكا و رۆسیا و ئسرائیلێ بووینه‌ و ئیسرائیل، ئه‌جنه‌ و هه‌ر شه‌ڤ دئێته‌ به‌ر خه‌ونا ئێك ئێكێ مه‌ كوردستانیان و دبێژته‌ مه‌ سوباهى داخوازا ده‌وله‌تێ بكه‌ن و ریفراندۆمێ بكه‌ن و پارتێن سیاسى ده‌ینن و هه‌ڕن ببنه‌ پێشمه‌رگه‌ و هه‌ڕن بچووكێن خوه‌ بهێلن و هه‌ڕن ل سه‌نگه‌ران ل سحێلا و پردێ و كه‌ركووك و قامیشلۆ و كۆبانێ و شنگالێ و … هتد، كۆم ببن ! ئه‌ڤه‌ كورد چه‌ند بێگانه‌په‌رسته‌ و حه‌ز ژ خوه‌ ناكه‌ت؟ كى د خه‌ما كوردایه‌، ل ده‌مه‌كى د یاسایا هه‌رێما كوردستانێ، و د ئاخفتنێن سه‌ركردێن وه‌كى سه‌رۆك بارزانی دا هه‌مى نه‌ته‌وه‌ و ئوول و ئایین و مرۆڤ تێدا برا و یه‌كسان و هه‌ڤپشكن، نه‌ته‌وه‌یێن برا بۆ قڕكرنا مه‌ و ژپێخه‌مه‌ت سه‌ره‌وه‌ریا خوه‌، ئاماده‌نه‌ ب هزاران رێكخراوێن وه‌ك داعشێ په‌روه‌رده‌ بكه‌ن و ڤڕێبكه‌نه‌ سه‌ر گۆهێن كوردستانیان و ئه‌م ژى بۆ وان خه‌ما بخۆین و تاوانا پاره‌ و ئاخ و سه‌روه‌ریا وان هلگرین. مخابن بۆ كوردستانیان.
ئه‌م بۆ پاراستنا خوه‌ یێن نه‌چار بووین هزاران قۆربانى و شه‌هید و ئه‌نفالان و برینداران پێشكش بكه‌ین، ئه‌و ئاماده‌نه‌ هه‌ر جار ب ناڤێ داعشێ و ناڤێن دیتر مه‌ وه‌ك كافر هژمار بكن و دووڤه‌لانكێن ئیسرائیل و ئه‌مریكا و … هتد، بده‌نه‌ نیاسین و ژبیرا خوه‌ ببه‌ن، ئه‌و بخوه‌ هه‌مى پێكڤه‌ و تێكرا بنده‌ستێن ڤان وه‌لاتانه‌ و سه‌فاره‌تێن وان ب ئالایێ وانڤه‌ دگه‌شت، و ئه‌و نه‌ كافرن و هه‌كه‌ ئه‌م ژ نه‌چارى و ژ زۆرداریا وان وه‌لاتێن ب ناڤ ئیسلامى هندى سه‌رێ ده‌رزیكه‌كێ ل وان وه‌لاتان نێزیك بین، كافرین و كوشتنا مه‌ (واجبه‌)، و گرتنا ژن و زارۆیێن مه‌ دروسته‌ و تالانكرنا تشتێ مه‌ و هه‌مى كه‌ره‌ستێ ناڤمالێ، دروسته‌، هه‌تاكو هه‌كه‌ ئه‌و مرۆڤ مامۆستایه‌كێ ئاینى بیت ل مزگه‌فته‌كا باژێڕێ عه‌فرینێ!
راستى سه‌یره‌ گاڤا ئه‌و ته‌نگاڤ دبن مه‌ ب كافر و ئیسرائیلى دده‌نه‌ نیاسین و ب ڤێ چه‌ندێ خه‌لكێ ژ شیشان و قرقیزستان و مالیزیا و ئه‌ندۆنیسیا و پاكستان و ئه‌فغانستانێ و وه‌لاتێن عه‌ره‌بى و رۆژهه‌لاتا ناڤین د هه‌وارا خوه‌ دئینن، دا وه‌لاتێ خوه‌ ژ بنده‌ستێ مه‌ بیننه‌ ده‌ر، حه‌چكۆ ئه‌و خۆدان مال و ئه‌م داگیركه‌ر.
مخابنێ بۆ كوردێن خه‌مخۆرێن وان و بۆ وان بخوه‌، كو نه‌وێرن ل دیرۆكێ بزڤڕن و چه‌ند به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێ هلبدن، دا راستیا بزانن، چونكى راستى ته‌حلن و ل گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیێن وان ناگونجن و بهێزترین چه‌كێ وان تنێ ب كافرناساندنا مه‌ و داروده‌ستێ ئیسرائیلێ زانینا مه‌یه‌ و هه‌تا نوكه‌ كه‌س نه‌هاته‌ د دیرۆكێ دا ببینت كا ئه‌ڤه‌ چیه‌ هه‌ر كه‌سێ وان كه‌رب ژێڤه‌ ببت بۆ هندێ بشێن وى بشكێنن ڤیابا وى ب كافر و جوهى به‌نه‌ نیاساندن. پێدڤیه‌ سایكۆلۆژیا كوورتر د ڤى بابه‌تیدا بچیته‌ خوارێ دا ڕه و ڕیشالێن تیرۆرێ ل ده‌ڤه‌رێ بهێته‌هشككرن، ئارامیا ده‌روونى و جڤاكى بزڤریته‌ ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ وه‌كى چه‌ند هزار سالێن بابۆكالێن مه‌ شانازیا مه‌زنترین شارستانیه‌تێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ هه‌ى و رێز ل مرۆڤاتیێ دگرت و به‌رێن بنیاتا وێ دادڕشتن و ب شان و ملێن خوه‌ خزمه‌تا هه‌میان دكر، بێى جوداهى، وه‌ك چاوا ئه‌ڤرۆ ژ وێ پارچا مه‌زن تنێ پیچووكه‌ك یا ماى و تێدا مه‌لیۆنه‌ها ئاواره‌ و ده‌ربده‌ر، ب ئارامى و ئاسووده‌یى و ل بن سیبه‌را پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان و سه‌رۆكه‌كێ مرۆڤدۆستێ وه‌ك بارزانى، بێى جۆداهیا نه‌ته‌وه‌یى و زمانى و ئاینى و هزرى و سه‌ربارى هه‌مى نه‌دارى و ئاریشێن ناڤخوه‌یى و گه‌فێن سه‌ر ئاسایشا كوردستانێ و هه‌بوونا تیرۆرێ، وه‌ك قه‌لایه‌كێ هاتینه‌ پاراستن و ئه‌ڤ هه‌رێما یا بۆ مه‌ هه‌میان بوویه‌ مناره‌ك دا ده‌نگێ سته‌ما ل كوردستانیان دهێته‌كرن بگه‌هینینیه‌ گوهێن جیهانێ. كوردستان یا ل به‌ندا ڤان پارێزه‌رێن خه‌مخۆر بۆ كوردستانێ، ئه‌و دلسۆزێن بشێن به‌رى خه‌ما دوژمنى بخۆن، خه‌ما وه‌لات و نیشتیمانێ خوه‌ هلگرن.
ژێده‌ر:خالید، شاخه‌وان (2017). ڕاگه‌یاندنى ده‌وڵه‌ت مافى ڕه‌واى گه‌لى كوردستانه‌، ڕۆژنامه‌ى خه‌بات، ژماره‌ (5212 ) له‌ ( 13/2/2017)، ل. (4).

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*

خیانه‌ت، چ بچووك و چ مه‌زن، هه‌كه‌ به‌رده‌وام و دوباره‌ ببت، پشكه‌كه‌ ژ كه‌ساتیه‌كێ لاداى و تژى ده‌رد ژ لایه‌نێ ده‌روونیڤه‌، یێ ژ ئه‌گه‌رێ ژیانه‌كا كێم سۆزدارى و تژى نه‌خوه‌شى و په‌روه‌رده‌كا نه‌دروست هاتیه‌ئاڤاكرن. ل دووڤ قه‌بارێ وێ دبیت چه‌ند كه‌س یان سه‌دان هزار زیانمه‌ند ببن. گه‌له‌ك ره‌فتار و كریارێن ل نك مه‌، ئاسایى بخوه‌ جۆره‌كن ژ خیانه‌تێ: گه‌نده‌لى، تیرۆر، دزى، بازرگانیا سه‌خته‌ و گرانفرۆشى، خۆرتیكرن ل خه‌لكێ، ستاندنا مولك و مالێ وان، دووروویى (منافقى)، و … هتد، به‌لێ ئه‌م وه‌سا نابینین. ئه‌وا ژ هه‌میان ته‌حلتر دووماهیا خیانه‌تێ یه‌، كو هه‌رده‌م تراژێدیك و نه‌خۆشه‌. ئه‌ڤا خوارێ ئێكه‌ ژ مه‌لیۆنها نه‌موونا:
دیرۆكنڤیسێن رۆمى دبێژن: ژبه‌ر ده‌ستدرێژیێن وى بۆ سه‌ر وه‌لاتێ ئاریان، شاهپوورێ ساسانێى، ب دوینده‌ه میدى و كورد، قه‌ستا گرتنا وى باژێڕكى كر، یێ وى ئه‌میرێ عه‌رب خوه‌، یێ ناڤێ وى “زیزه‌ن”، به‌لێ ژ به‌ر ده‌یكا وى دگۆتنێ “ئه‌بۆ جه‌هیله‌”، ژ ترسێن شاهى تێ دا ڤه‌شارتبوو. كه‌لهه‌كا قاهیم بوو. شاهى نه‌دشیا ب سانه‌هى بستینت. جاره‌ك ژ وان جارێن ئه‌و ل هه‌سپى سووار و لێ دزڤڕى دا ببینت كا دێ چ ڕێكه‌كێ بته‌ كارى، “نه‌زیرا”، كچا ئه‌میرێ وى باژێركى ل سه‌ر دیوارێن كه‌لهێ شاه دیت و كه‌ته‌ دلێ وێ، به‌رشڤ دا وى هه‌كه‌ر سۆزێ بده‌ت دێ وێ مه‌هر كت، ئه‌و دێ هاریكاریا وى كه‌ت وێرێ بستینت. شاه رازى بوو، كچكێ بابێ خوه‌ و سه‌ردار و مه‌زنێن سۆپایێ وى سه‌رخوه‌شكرن، و پاشى ده‌رگه‌ه ل له‌شكرێ شاهى ڤه‌كرن. ئه‌و جه هاته‌ ستاندن و شاهى سۆزا خوه‌ بجهئیناند و كچك ل خوه‌ مه‌هركر. دو سێ شه‌ڤێن ئێكه‌م وێ گازنده‌ ژ جهێن نڤستنا خوه‌ كر. شاهى گۆته‌ خزمه‌تكاران بزانن چیه‌. وان هنده‌ك چۆلى د ناڤ دا دیت، شاه ما حێبه‌تى. پسیارا وێ كر كا ئه‌ڤه‌ بابێ وێ چ ددایێ ئه‌و هنده‌ ناسك و نازداركرى. وێ ژى به‌حسێ بابێ خوه‌ كر كا چاوا هه‌ر تشته‌كێ وێ ڤیاى بۆ دئینا و چ خوارنه‌كا خوه‌ش ل جهه‌كى هه‌بایه‌ دا بۆ وێ په‌یدا كت و … هتد. شاه زیره‌ك بى. زووى د وێ گه‌هشت گۆته‌ وێ كا چاوا ئه‌و بۆ بابێ وه‌سا یێ باش نه‌بوویه‌ مال دێ چاوا بكێر من ئێى. وى گۆته‌ له‌شكرى وێ ببن و ب هه‌سپه‌كێ شه‌همۆزڤه‌ گرێده‌ن و به‌ردنه‌ بیابانى هه‌تا دسه‌كتت. هه‌سپ هینگى سه‌كنین گۆشتێ وێ ب دار و به‌ر و تڕاشا ڤه‌ ماى و مرى. ئه‌ڤ روودانا خیانه‌تكارانه‌ ل سالا 242 زاینى قه‌وما [1:728].
ئانكۆ هه‌مى مرۆڤ، بێ جوداهیا ئایینى، نه‌ته‌وه‌یى، عه‌شیره‌ت، باوه‌رى، و …هتد، نه‌خاسمه‌ مرۆڤێن نێزیك بهادارن و نابت بۆ تشته‌كێ كێم مرۆڤ وى كارى دگه‌لدا بكت. ئه‌وێ بۆ مرۆڤى ببنه‌ مال تنێ دێ ئه‌و بن. هه‌كه‌ تو نه‌شێى قه‌نجیێ ل وان بكى بزاڤێ نه‌كه‌ خیانه‌تێ ل وان بكى. چونكى به‌رناكه‌ڤت و كه‌سێ باوه‌رى ب ته‌ نامینت و دووماهیا ته‌ دێ نه‌ش یا “نه‌زیرا”یێ جوانتر بت. ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین وانه‌نه‌ “مامۆستایه‌كێ” راستگۆ یێ ئه‌م بناڤێ ” دیرۆك” دنیاسین دده‌ته‌ مه‌، و ب كێر هه‌ر مرۆڤه‌كى د هه‌ر پله‌ و پایه‌ و پۆسته‌كى یان ژى مرۆڤه‌كێ ساده‌ و ئاسایى ژى دئێت. سروشت بۆ هه‌میان وه‌ك ئێكه‌. سروشت نابینت ئه‌وێ هه‌ شاهه‌ یان گه‌دا، تنێ كریارێن وى دبینت و دپیڤت و سزاددت یان پاداشت دكت. ژێده‌ر:[1] د. صدیق صفى زاده‌ (بووره‌كه‌یى) (1385): تاریخ 5 هزار ساله‌ ایران، انتشارات ێرون، جلد(1).

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
دهێته‌گۆتن كه‌ر گیانه‌وه‌ره‌ك نه‌زانه‌، لێ ئه‌ڤ گیانه‌وه‌ره‌ جاره‌كا دیتر ب سه‌ر وى جهێ ناكه‌ڤت یێ تێدا ب زه‌حمه‌ت بكه‌ڤت و ئێشه‌ك ژ كه‌س یان جه یان پره‌كێ دیتبت، چ جار ژبیرناكت.
د پرتووكا خوه‌ یا ب ناڤێ “كوردێن عیراقێ” (the Kurds of Iraq) ئۆفرا بێنگیۆ (Ofra Bengio)، جاره‌كا دیتر بیرا مه‌ ل هه‌مى وان ته‌حلى و زه‌حمه‌تا خه‌لكێ مه‌ ل سه‌رده‌مێ رژێما سه‌دامێ گۆڕبگۆڕ دیتى، دئینت. سالێن هه‌شتێیان “جه‌هنه‌ما كوردان” دهێته‌ هژمارتن.
وێ رژێمێ نه‌ك تنێ دوژمن، به‌لكو كوردێ خزمه‌تا وى ژى ب چاڤێ نه‌یار ددیت و ب سه‌دان ژ وان ل سێدارێ دان، و ژ وان ژى برایێ جه‌لال تاله‌بانى و گه‌له‌ك ژ ئه‌ندامێن پارتا وى، ل ده‌مه‌كى وان رۆژا هه‌ڤپه‌یمانى ل گه‌ل هه‌بى. ئه‌وێن ئه‌ڤرۆ پشتا خوه‌ ب یێن ئه‌ڤرۆ ل به‌غدایێ گرێداین، نزانن ئه‌و هه‌ر ئه‌وێن دهێنه‌ به‌س ناڤێت وان نه‌وه‌ك ئێكن، به‌لێ هزر و دیتنا وان بۆ مه‌ كوردستانیان هه‌ر ئه‌وه‌ یا به‌عسیان هه‌بى، و به‌لگه‌ ژى ره‌فتارێن وانه‌ ل گه‌ل مه‌.
ده‌مێ مرۆڤ ڤێ پرتووكێ دخوینت، یاكو پشتا خوه‌ ب به‌لگه‌نامه‌یێن بده‌ست ئه‌مریكیان كه‌فتین گرێداى، تو دێ بێژى نه‌ به‌رى 20 ـ 30 سالان، به‌لكو دوهى و پار و پێراره‌. كا چاوا بۆ شكاندنا كوردان، و تێكنه‌چوونا نه‌خشا “وه‌ته‌ن عه‌ره‌بى” وه‌لاتێن عه‌ره‌بى پشته‌ڤانى لێدكر، و كا چاوا توركیا هاریكاریا وێ دكر، و چاوا بناڤێ ئاینى ئه‌نفال دكرن و چاوا وان نه‌ك تنێ سه‌رباز (جێش) و ئیستخباراتێن خوه‌ تێگه‌هاندین، به‌لكو (250 هزار) جه‌حشك یان “فه‌وجێن به‌رگریا نیشتمانى” ژى وه‌سا تێگه‌هاندبین كو ” پێشمه‌رگه‌ كافرن و دڤیا وه‌ك كافر سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل دا بێته‌كرن و هه‌ر تشتێ وان، هه‌تاكو ژنێن وان بۆ وان حه‌لاله‌”.
هه‌تاكو نوكه‌ و به‌رى چه‌ند هه‌یڤا ژى هه‌مان ئه‌و هه‌لسوكه‌فت ژ وان میلیشیایان هاته‌دیتن، چ داعش و چ ئه‌وێن پشتى وان، هێڕشى كوردستانێ كرین. د دیتنا وان دا كوردستانى كافرن و بزاڤا ڤه‌قه‌تاندنا خوه‌ ژ ڤى “وه‌ته‌ن عه‌ره‌بیێ” پیرۆز دده‌ن و پێدڤیه‌ جیهانا ئیسلامى ل دژى ڤێ چه‌ندێ بسه‌كنیت.
دوهى پێر كۆمكارا عه‌ره‌بى بۆ شه‌هیدبوونا چه‌ند كه‌س ژ گه‌نجێن بێتاوانێن نه‌ته‌وێ نه‌عه‌ره‌بى ل فه‌له‌ستینى ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌ربازێن توندرۆیێن ئیسرائیلێ، وه‌كى سه‌دان جاران كۆمبووینه‌، لێ هه‌ر وێ كۆمكارا خودانا “ناڤه‌ك گران و هۆزه‌ك وێران”، نه‌ سالێن هه‌شتیان و نه‌ دوهى و نه‌ ئه‌ڤرۆ، تنێ پێنج خوله‌كان ژى بۆ نه‌ته‌وێ كورد و سه‌دان هزار شه‌هیدێن ل سه‌ر ده‌ستێ وان هاتینه‌كوشتن، كۆمنه‌بین، و ئه‌ڤه‌ چ دگه‌هینیت؟
ده‌مێ مرۆڤ ڤێ پرتووكێ دخوینیت دزانیت یێ پشتا خوه‌ ب نه‌ته‌وه‌یێن “وه‌ته‌ن عه‌ربى” و هیڤى و قه‌نجیا وان گرێبدت، پالێ پویشییه‌، و ڤێجا نه‌خاسمه‌ ئه‌وێن بزاڤا ئێكگرتنا ئێراقێ ددن. تاوان ژ هندێ مه‌زنتر هه‌یه‌ تو وه‌سا هزر بكى ئێكگرتنا وه‌لاته‌كى هند پیرۆزه‌ دا تو ب هزاران مرۆڤێن ناخوازن تێدا بژین بناڤێن ئایینى جینۆساید بكى و سه‌د و بیست مه‌لیۆن ژ وى نه‌ته‌وه‌ى و مه‌لیاره‌ك ژ وى ئایینى خوه‌ ل وێ حه‌شامه‌تا كۆشتیان بێده‌نگ بكه‌ن.
پرتووك نیشادده‌ت كا سیاسه‌تا وان و ده‌مارگیرێن ناسیۆنالیستێن عه‌ره‌ب ل به‌غدایێ، هینگى و نوكه‌ بۆ ڤێ هزرا خوه‌ هه‌مى رێك و چه‌ك و هۆڤاتى ل كوردستانیان جه‌ڕباندین، و یا ژ هه‌میان سه‌یرتر كورده‌، یێ تێدا دلێ وى خوه‌شه‌ د وه‌لاته‌كى دا دێژیتن و چاڤێ وى ل مووچێ وێ و قه‌نجیا وێ یه‌، به‌لێ هه‌ر به‌ر و داره‌كا ڤێ ئاخێ خوینا شه‌هیده‌كێ كوردستانێ ژ هه‌مى ئایین و نه‌ته‌وه‌كى یێ پێڤه‌ و رحا وان شه‌هیدان ل ئه‌سمانى ژ وان سله‌ ئه‌وێن ژ بلى ئازادیێ و سه‌رخوه‌بوونێ خه‌یاله‌كا دیتر دكن، یاكو خاڤه‌ و خودانێ وێ هزرێ تنێ ” پالێ پویشى” یه‌.
سه‌رچاوه‌: بینیغو، أوفرا (2014): كُرد العراق: بنا‌و دوله‌ داخل دوله‌، گ.1، دار الساقی مع دار ێراس للنشر، أربیل: اقلیم كوردستان العراق، 432 ص.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ سایكۆلۆژییا په‌روه‌رده‌یى/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
گه‌هشتن ب مافێن ره‌وایێن خوه‌ یێن سروشتى و جڤاكى، مافێ هه‌ر مرۆڤه‌كی یه‌، ژ هه‌ر جڤاك و ل بن هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كێدا، ب مه‌رجه‌كى ره‌وشا جڤاكى و سیاسیا وى وه‌لاتى بهێته‌ل به‌رچاڤگرتن، و ل به‌رامبه‌ر ژى ده‌ستهه‌لات ژى دڤیا هه‌مان دیتن هه‌بیت و د كاودانێن ئاسایى و نه‌قه‌یراناوى دا مافێن ره‌وایێن خه‌لكێ خوه‌ بێى چو جوداهیه‌كا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و نه‌ژادى و هزرى و سیاسى بده‌ته‌ وان.
ره‌خنه‌گرتن و ئازادیا وێ ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن پیشكه‌فتنا هه‌ر وه‌لاته‌كى، ب مه‌رجه‌كى ئه‌و ره‌خنه‌ ئاڤاكه‌ر و بنیاتى و به‌رهه‌مێ ڤیانا وى كه‌س و لایه‌نى بیت بۆ نیشتمان و وه‌لات و نه‌ته‌وێ خوه‌، نه‌ك چاڤلێكرن و ل بن فشارێن لایه‌ن یان هنده‌ك فاكته‌رێن لاوه‌كى و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى یێن وان نه‌بن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتى به‌رهه‌مێن ره‌خنه‌ و ره‌خنه‌ژخۆگرتنێ و دیتنه‌كا خه‌مخۆرانه‌ بوویه‌ بۆ وه‌لات و خۆشگۆزه‌رانى و ئاڤاكرنێ.
ژێده‌رێن زانستى و رێكخراوێن تایبه‌ت ب ساخله‌مییا جه‌سته‌یى و ده‌روونى و ده‌رووندروستیێ ل هه‌مى جیهانێ وه‌سا دده‌نه‌ دیاركرن كه‌ ده‌مێ گله‌یێن تاكه‌كى ژ ره‌وشا خۆ یا جه‌سته‌یى و فیزیكى و ده‌روونى پترتر ژ ئاستێ پێدڤى بیت و پترتر ژ ئاستێ گازنده‌یێن كه‌سه‌كێ ئاسایى و سروشتى بیت و بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژتر ڤه‌كێشت، و ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رده‌وام ژ ره‌وشا خوه‌ یا جه‌سته‌یى و ده‌روونى ب گازنده‌ بیت و پترتر ژ ئاستێ پێدڤى ژ ئه‌نجامدانا كار و شۆله‌كى ماندى ببیت و بوه‌ستیت، و كه‌توارێ ژیانا خۆ لبه‌ر چاڤ نه‌گریت و نه‌بینت، ئاماژه‌نه‌ بۆ هندێ بسه‌لمینت ئه‌ڤ كه‌سه‌ ژ ئالیێ ده‌روونى ڤه‌ نه‌ یێ جێگیره‌ و د قه‌یرانه‌كا ده‌روونى دا دژیت، ڤێجا چ ئه‌ڤ قه‌یرانه‌ به‌رهه‌مێ فاكته‌رێن بۆماوه‌یى بیت و ژ ده‌یباب و بابۆكالێن وى بۆ وى هاتبیته‌ ڤه‌گۆهاستن و چ ژ ئه‌گه‌رێن گڤاشتنێن ده‌روونى ـ جڤاكى و یان كارى و پیشه‌یى بیت یان گرێداى بیت ب لایه‌نێ په‌روه‌رده‌ییا وى یا شاش و شاشڤه‌ ل قۆناغێن پێشترێن ژیانێ، كۆ نۆكه‌ ئه‌و ئێخستیه‌ د ڤێ ره‌وشێدا و فشار ل سه‌ر زێده‌كرین و گه‌هاندیه‌ ڤێ ره‌وشا ناله‌بارا ده‌روونیا نوكه‌.
ئه‌ڤ رێكخراوێن تایبه‌ت بۆ كێمكرنا گڤاشتنێن ژ ڤى ره‌نگى و بۆ پاراستنا تاكى ژ ئالۆزتركرنا ره‌وشا خوه‌ یا ده‌روونى دشێت گه‌له‌ك رێكا بكاربینت و ژ وان ژى یا ژ هه‌میان پراكتیكیتر و ئاسانتر و به‌رده‌ستتر هه‌داركێشان و به‌لكۆ ژى جۆره‌كێ خه‌مساریێ یه‌ د سه‌ره‌دریكرن دگه‌ل كاودانێن زه‌حمه‌تێن ژیانێ، تاكو ل بن فشارا وان نه‌هێته‌ شكاندن و ژناڤچوون، نه‌بیته‌ قۆربانیێ وان. چونكى هه‌ر مرۆڤه‌كى، چ یێ ئاسایى و ده‌رووندروست و چ یێ نه‌خۆش، سیسته‌مه‌كێ به‌رگریا ده‌روونى(مناعه‌یا نفسی) یێ هه‌ى كه‌ ئاستێ خۆلبه‌رگرتنا ئاسته‌نگ و كاودانێن ژیانێ دیار دكه‌ت، چ بلند یان نزم بیت. ئانكۆ مرۆڤه‌كێ ئاسایى ئه‌ڤ سیسته‌مه‌ لنك وى یێ بهێزه‌ و كه‌سێن دیتر و ده‌روون نه‌خۆش خۆدان سیسته‌مه‌كێ ئاست نزمن و نه‌شێن خۆ ب سانه‌هى ل به‌ر نه‌خۆشیا بگرن و به‌رده‌وام ب گله‌یى و گازنده‌نه‌.
هه‌مان ئه‌ڤ ره‌وشه‌ بۆ كاودانێن ئاسایى و جڤاكى د هه‌ر جڤاكى دا و تاكێن هه‌ر وه‌لاته‌كیدا دروسته‌ ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ نێزیكه‌ ش وێ چه‌ندێ. ره‌خنه‌ و گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن تاكى ژ ره‌وشا ژیانێ و سیسته‌مێ برێڤه‌چۆنا وێ هه‌مان رامانێ دده‌ت. و هه‌مان رامان بۆ گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن هنده‌ك تا و لایه‌نان ژ سیسته‌مێ سیاسییا وه‌لاتى دشێتن بهێته‌بكارئینان. به‌لگه‌ ژى بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌كێن هه‌ین وى كارى دكه‌ن ل ده‌مه‌كى ئه‌ون یێن خۆدان ده‌ستكه‌فت یان ئه‌ون یێن بخۆ نه‌وه‌جن و هه‌كه‌ر ل جهێن وه‌سا بن نه‌ك نه‌شێن ببنه‌ كه‌سێن به‌رهه‌مهینه‌ر و ب مفا بۆ جڤاكێ، به‌لكۆ ژى ژ گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن ئه‌و بخۆ گازنده‌ى ژ وان دكه‌ت و ب گه‌نده‌ل دزانیت، گه‌نده‌لتر ده‌ربكه‌ڤیت، به‌لێ چونكى نۆكه‌ ئه‌و نه‌ د وى جهیدایه‌ گازنده‌ى دكه‌ت.
ئه‌ڤ كه‌سێن ل جڤاكا كوردستانى گه‌له‌ك سه‌رڤه‌سه‌رڤه‌ هه‌لسه‌نگاندنێ بۆ بابه‌تا دكه‌ن و گه‌له‌ك د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریێن كوردستانێ و جیهانێ ناگه‌هن یان خوه‌ تێناگه‌هینن، و نزانن گه‌له‌ك ژ وان هه‌ڤكێشا نه‌ د ده‌ستێ كه‌سه‌كى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ جیهانێ دا نینه‌ و كاودانێن ده‌مه‌كى یان ژنه‌شكافى و چاڤه‌ڕێنه‌كرى یان پلانێن مه‌زنێن سه‌ر ئاستێ وه‌لاتێن زلهێزن، ب سانه‌هى و ب بچووكترین هێجه‌ت و ل بن بچووكترین ده‌رفه‌ت دكه‌ڤنه‌ بن كارتێكرنا گۆتنه‌ك و پرۆپاگندێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان، چ ناڤخوه‌یى چ ده‌ره‌كى، ژبلى هندێ نیشاندده‌ن خۆدان كه‌ساتیه‌ك لاوازن، هند ژى كه‌ساتییا خوه‌ دئێخنه‌ بن پرسیار و گۆمانێ.
مه‌به‌ست ئه‌ڤه‌ نینه‌ بێژین بلا فه‌رمانبه‌ر و مامۆستا ژ برسان بمرن و به‌نده‌یه‌كێ ده‌ست و پێ گرێدایێن سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتێ بن و ل هه‌مى دیكتاتۆریه‌ته‌كێ بێده‌نگ بن و نه‌ئێن رێپیڤانه‌كى و داخوازا مافێ خۆ نه‌كه‌ن و حاشایێ ل ئازادیا خوه‌ بكه‌ن. دابینكرنا خۆشگۆزه‌رانیێ بۆ خوه‌ و ئه‌ندامێن خێزانێن وان مافێ ره‌وایێ وانه‌، به‌لێ پشتى ل به‌رچاڤگرتنا به‌رژه‌وه‌ندى و ره‌وشا گشتیا نیشتمانێ خوه‌ و ئه‌و مه‌ترسیێن ل سه‌ر هه‌رێمێ هه‌ین و ده‌ستێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى و پیلانێن هه‌ڕفاندنا وێ ژى ببینن.
ده‌مێ تاكێن جڤاكه‌كێ زۆر ب ئاسانى ب هنده‌ك پرۆپاگنده‌یێن بێ بنه‌مایێن كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست و تێكڤه‌ده‌ر و تێكده‌ر دهێنه‌ خاپاندن، و زووى باوه‌ر ژ گۆتنێن وان دكه‌ن به‌لێ باوه‌ر ژ به‌لگه‌ و بڕیار و ژێده‌ر و ئامارێن فه‌رمى و حكومى ناكه‌ن، و دبنه‌ ده‌سته‌ك بۆ تێكدانا ره‌وشا هه‌رێمێ و جاره‌ك دیتر بنده‌ستكرنا وێ، و نزانن ئه‌وێن وێ تێكڤه‌دانى َدكه‌ن تنێ ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتن ب هنده‌ پله‌ و پۆست و پایه‌ و وه‌زاره‌ت و سامانه‌كییه‌ و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى بزاڤا دكه‌ن بۆ باوه‌رپێكرنا خه‌لكى َهه‌ر كاره‌كى و نووچه‌یه‌كێ به‌لاڤ بكه‌ن. و مالوێرانى هنگییه‌ ده‌مێ هنده‌ك كه‌سێن خۆشباوه‌ر و ساویلكه‌ یان ژى به‌ لایه‌نێ كێمیڤه‌ یێن دلساف و دلپاقژ و ئاگه‌ه ژ چ تشته‌كى نه‌هه‌ى سویارى پێلێن وان تێكڤه‌ده‌ران دبن بێى هندێ بزانن كا دێ د ئه‌نجامدا چه‌ند تشتێن خراب ب سه‌رێ ڤى نیشتمانى و خه‌لكێ وێ ئێن بێى جیاوازیا هزرى و سیاسى. بێى هندێ تێبگه‌هین دێ چه‌ند تشتێن مه‌ هه‌میا پێكڤه‌ كۆمكرین و هه‌ین ژ ده‌ستێن مه‌ چن. هنگى به‌لگه‌ نه‌ویسته‌ ئه‌ڤ مرۆڤه‌ هه‌كه‌ر ڤان تشتا بزانیت و بكه‌ت دێ سه‌لمینیت مرۆڤه‌ك نه‌واقعییه‌. مرۆڤه‌كێ نه‌كه‌توار تشتێ دویر نابینت و ناخوینت. هنده‌ك تشتى سه‌رڤه‌سه‌رڤه‌ دبینت، به‌لێ كویر د بابه‌تیدا ناچته‌ خوارێ، تنێ ژ ده‌رگه‌هه‌كى ب ژۆر دكه‌ڤت و تنێ چاڤێت خۆ دئێخیته‌ په‌نجه‌ره‌كێ، و بێگۆمان ژى دێ هه‌مى تشتا تنێ د وێ په‌نجه‌رێ ڕا بینیت، به‌لێ پا هه‌مى تشت ش وێ په‌نجه‌رێ را دیار نابن. ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رده‌وام و هه‌میشه‌ ب گله‌یى و گازنده‌نه‌، و ئه‌زموونێ و بیردۆزێن ده‌روونناسیێ نیشاندده‌ن ئه‌و مرۆڤ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر تشت و كه‌س و كاودانه‌كێ وه‌سانه‌ و هه‌مان ره‌فتارێ دكه‌ن و گازنده‌یێن وان چ جاران ناڤه‌بڕن. هه‌تاكۆ ئه‌و كاودانێ نۆكه‌ گازنده‌ى ژێ دكه‌ن ژى هه‌كه‌ پشتى ماوه‌كێ دروست ببیت و ئه‌و هێجه‌ت نه‌مینت ئه‌ڤ كه‌سێن لاواز دێ ل هێجه‌ت و سووژێته‌ك دیتر گه‌ڕهن دا پێ بئاخڤن و گازندا بكه‌ن، بۆ هندێ لاوازییا كه‌ساتیا خوه‌ تێدا ڤه‌شێرن و به‌رزه‌ بكن، و دیسانێ دێ ل سه‌ر پت پت و پۆره‌ پۆر و كۆت كۆتا خوه‌ به‌رده‌وام بیت. لده‌مه‌كى به‌رى هینگى وه‌سا دیار دكر هه‌كه‌ر ئه‌ڤ كێماسییه‌ نه‌مینت دێ ئاریشێن وى چاره‌سه‌ر بن و گازندێن وى بدووماهیك ئێن، به‌لێ پاشى ده‌ردكه‌ڤیت نه‌وه‌سایه‌.
رۆژا هندێ یا هاتى ئه‌م هێدى د فه‌لسه‌فه‌یا ژیانێ و نیشتمانى و ئه‌رك و مافێ، خوه‌ بگه‌هین و فه‌لسه‌فا ژیانا خۆ دگه‌ل وان رێكبێخین، و ب سانه‌هى خوه‌ بده‌ست كه‌س و لایه‌نانڤه‌ به‌رنه‌ده‌ین و رابردووى بكه‌ین ئه‌زموون و وانه‌ و په‌ند، و بیرا خوه‌ بینین چه‌ندا بۆ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان و به‌عسێ و یێن دوژمن وه‌كر، به‌لێ نه‌ك چ پێڤه‌ نه‌هات به‌لكۆ رژێما به‌عس بێ جیاوازى گه‌له‌ك ژ وان ژى ژناڤبرن، بزاڤێ بكه‌ین نه‌بینه‌ ئه‌گه‌رى دۆڕاندنا خوه‌ و خه‌لك و نیشتمان و ئاخ و زه‌حمه‌ت و رابردو و نۆكه‌ و داهاتوویا خوه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن خۆ، و ل بیرا مه‌ بیت گه‌له‌ك تشت و هویركارى یێن هه‌ین د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ هه‌مى جیهانێ نه‌ك د ئاستێ تێگه‌هشتن و ده‌ستهه‌لاتا كه‌سه‌ك ژ مه‌ یه‌، به‌لكۆ یێت وه‌كى پوتینى و ترامپى و ماكرۆنى ژى نزانن دێ چ لێ ئێت و گه‌هته‌ كیڤه‌، له‌وما بێهنفره‌یى باشترین رێكه‌ بۆ هندێ بزانین كا دێ پشتى هینگى ده‌رگه‌هێن خێرێ ڤه‌بن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ