د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كه ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه دكه‌ڤنه د ئاسایایا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه: میدیایى، و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه نیاسین، كه ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و ل نك ڕووبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه زانین، و ئه‌و جهه یێ كۆ ڕۆسى نۆكه وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كۆ كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه ژى یێن ماین ( به‌ردعێ یان بردۆا ) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه عه‌ره‌بكریه (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه كه ” ئاران ” ب ناڤه‌كێ وه‌كى ” ئاسى ” دهێته شوبهاندن، كه وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى ” هۆزێن بیابانى بووینه ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریاینه. چونكى هه‌موو ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نڤشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌را ” خۆته‌ن ” و ” توومه‌شق” و قه‌فقاسییا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانییان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى ” ییا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه گرێداى، یێن كو وێژه و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێ دا، پشكه‌ك بى ش ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن و به‌رده‌وام ل گه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه ل رۆمیان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانیا پاره‌یێ ب ناڤێ خوه ل خۆراسانا نۆكه به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس(Kurs) هه‌تا یێ هاتیه كوردستانا نۆكه و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكۆ عه‌بدۆلعه‌زیم ره‌زائى بسپۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نوكه ب ناڤێ سیستان دهێته نیاسین ئێك ژ وان جهانه د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دوویێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زایینێ، سكائى چوونه وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هات گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنۆرێ خوه ڤه‌گۆهاستنه ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه ئاڤاكرن و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه ئه‌و ” ئاس” نوكه ب ناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه نیاسین كه ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه. دهێته گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕووبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان ب ڕێیا وى گه‌لى دڕێژنه زێیێ بچووك و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جۆهى (یوسفۆس فلافیۆس )( 37 ـ 101 ز. ) ڤه‌دگێڕیتن كه ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتییا ڕۆمیان دكرن، و هنگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشۆرێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیت زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، و كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكو زمانێ جۆهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسییا) دكه‌ڤیته د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كۆ ئه‌و ژى د ڕاستایا خوه دا یێن د گرووپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا ( 3: 67 ). ئه‌ڤ كۆرتیا مه ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كو پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه یا مه ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه و هه‌تا نوكه ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه ڤه‌گوهاستن. هه‌تاكو دهێته گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نوكه هاتینه، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه دهژمێریت. له‌وما پێدڤییه مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته وانه و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه و ب دووروویێ خوه بكه‌ته خوه‌دانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایان ل جوداهیان بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خوه یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته ئاڤاكرن. ئه‌ڤه ئه‌و ئارمانجه یا سه‌ركرده و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆ، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نوكه پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن و هه‌ر مرۆڤ، بچووك و مه‌زن، یان سه‌ركرده و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه، ب هه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئایینى و…هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته ئاسته‌نگ ل به‌رده‌م ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه و چ جاران ناهێته به‌خشین و لێبۆردن. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه. هه‌ر نه‌ته‌وه و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستیا وان مرۆڤێ ئێخستیه د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێ دا. ها ئه‌ڤه هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه و هند مه‌زنه دێ پریشكێن وێ ب سه‌ر مه دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفنبلندیێ هێدى كار گه‌هانده هندێ مرۆڤى بهایێ خوه نه‌مایه. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ژ كیڤه هاتیه. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ژ ڤان هه‌موو شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئایینى بگره هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زووتر یێ دیتر ژناڤ ببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه بێ بهاترین تشت. ل ڤێ دنیا خرابینى َهنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خۆنه. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1-( بووره‌كه‌یى) صفى زاده، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه، جامعه بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه فی حچارات الشرق القدیم، القاهره.
نووترين نووچه
- پێدڤییە د پرۆسەیا سیاسی یا سووریێ دا هەلوەستێ كوردی ئێك بیت
- سەرۆكێ حوكمەتا هەرێمێ هەموو وەزارەت راسپاردن ب لەز لیستا مووچەیێ مەها ئادارێ بەرهەڤ بكەن
- هنارتنا پەترۆلێ دێ كاریگەری ل سەر داهاتێ ئیراقێ و كوردستانێ هەبیت
- حزبا كۆمۆنیستا چینی: ب گرنگیڤە دنێڕینە پەیوەندیێن خوە ل گەل پارتی دیموكراتی كوردستان
- رێككەفتنا 11 ئادارێ بەرهەمێ خەباتا پێشمەرگەی و هەموو تەخ و چینێن كوردستانێ یە
- رێككەفتنا 11 ئادارێ نموونەیا چارەسەرییەكا دادپەروەرانە بوو ل سەر بنەمایێ تێكگەهشتنێ
- سەرۆكێ هەرێما كوردستانێ: پێشوازیێ ل رێككەفتنا د ناڤبەرا سەرۆكێ سووریێ و فەرماندەیێ هەسەدێ دا دكەین
- مەسرور بارزانی: پێدڤییە كێشەیێن هەولێرێ و بەغدایێ ب شێوەیەكێ بنەڕەتی بهێنە چارەسەكرن
- رێككەفتنا 11 ئادارێ دەستكەفتا خەبات و قوربانیدانا كوردستانییان و شۆڕەشا مەزن یا ئیلۆنێ بوو
- مەسرور بارزانی و مستەفا كازمی رەوشا گشتی یا ئیراقێ و دەڤەرێ گەنگەشە كر
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولی
به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
به‌رسڤه‌ك بۆ به‌رنامێ كۆڕه‌نگ !
(سایكۆلۆژیایا پیشه‌یى و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
مانشیت
(دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێن دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن)
هه‌رچه‌نده ڤه‌كۆلینێن زانستى و بیردۆزێن هه‌لبژارتنا پیشه‌یى یێن وه‌ك ئان رۆى (Ann Roy)، جۆن هۆلاند (John Holland)، و جینزبێرگ، دۆناڵد سۆپێر، فرانك پارسۆنز، ڤیلیامسۆن و سترۆنگ و كیۆدۆر و …هتد و تیۆرێن سایكۆلۆژیێ یێن ماسلۆ، رۆجێرز، فرانكل، و …هتد، تاكێ مرۆڤى و كه‌ساتیا وى د ژیانێ و نه‌خاسمه ژیانا پیشه‌یى و كاریدا ب گرنگ دبینن و رۆلێ وێ، هه‌ر ژ زارۆكینى حه‌تا پشتى هنگى ژى بۆ سه‌ركه‌فتنێ ب فه‌ر دزانن، لێ پا تشتێ هه‌ى نه‌د ده‌ستێ مرۆڤیدایه، به‌لكۆ كه‌سێن دیتر كۆنترۆل دكه‌ن. پاله چه‌ندێ رژد و پاقژ و دلساف بیت، به‌لێ كه‌سه‌ك و هێزه‌ك دیتر وى ڤاڕێ و ڤاژێله‌دكه‌ن.
[راسته ئه‌ڤ گۆتاره نه بۆ مه‌تحۆكیێ ژ ڤى پرۆگرامى هاتیه ته‌رخانكرن، لێ د جهێ خوه دایه ده‌ستخۆشى لێ بێته‌كرن و ل وێ كۆما ل دووماهی به‌رنامێ وێ ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا گه‌له‌ك راستى داینه‌دیاركرن و گازندێن وان ژ هه‌مى لایه‌كیڤه و نه‌خاسمه پووته‌دان ب كه‌رتێ تایبه‌ت و ئاڤه‌دانكرنا پرتووكخانه‌یێن گشتى، فاكۆلتیه‌ك سه‌ر ب زانینگه‌هه‌كا وه‌ك زاخۆ یان دهۆك یان هیچ نه‌بت په‌یمانگه‌هه‌ك، ڤه‌كرنا كارگه‌هه‌ك بۆ كۆمپووتكرنا فێقیێ ده‌ڤه‌رێ و رێگریكرن ل رزینا وى فێقیێ هند زه‌حف و مشه لبنێ دارا، و …هتد، ژ پێخه‌مه‌ت راكێشانا گه‌نجان جهێ ئافه‌رینێ و ده‌ستخۆشیێ یه] لێ ئه‌وا سه‌رنجڕاكێش بى راشكاوبوونا خۆدانێ پرۆگرامى بى دڤیا وێره‌كیێ بدته وێ كۆمێ و ب پرسیارا ” پێدڤیه چى بێته‌كرن؟” ئه‌و پالددان به‌رسڤه‌كێ بده‌نه وى و ب ڕێیا وى به‌رنامه‌ى و كه‌ناڵى بگه‌هیننه گوهێن لایه‌نێن به‌رپرسیار. به‌رسڤ هه‌مى باش بین. به‌لێ پێدڤى بوو پرسیار نه ب وى ره‌نگى بایه، به‌لكۆ هۆسا بایه:”پێدڤیه چ نه‌هێته‌كرن؟”
بۆ هندێ رۆهنتر ببیت دبیت ئه‌ڤ نموونه یا گۆنجاى بیت. كه‌سه‌كێ نێزیكى وێ ده‌ڤه‌رێ، ئیبراهیم حه‌جى محه‌مه‌د نه‌رمكى، ژ زارده‌ڤێ خوه‌دانێ ڤێ روودانێ ڤه‌دگێڕت ساله‌كێ خزمه‌كێ وى ژ گۆندێ “چه‌لكێ”، ژ وان كه‌سێن چۆینه وه‌لاتێن رۆژئاڤا، ده‌لیڤه‌كى دبینت و خوه دگه‌هینته كوردستانێ دا هزره‌كا پاقژ بكته پرۆژه‌كێ خێرێ بۆ وێ ده‌ڤه‌رێ، و بۆ هه‌مان مه‌به‌ستا سه‌رى كۆمپانیه‌ك و كارگه‌هه‌كا كۆمپووتا ل وێرێ ڤه‌كه‌ت. فه‌رمانبه‌ره‌كێ ئاست بلند ل ده‌زگه‌هه‌كێ میرى یێ په‌یوه‌ندار ل به‌ر وى دبیته ئاسته‌نگ، تنێ رێك ئه‌و بى وى كه‌سى بكه‌ته هه‌ڤپشكێ خوه، بێى هندێ ئه‌ڤ كه‌سه هیچ پشكداریه‌كا دارایى بكه‌ت! خودانێ پرۆژه‌ى ب ڤێ چه‌ندێ دلگران دبیت و خوه ڤه‌دكێشت و رێیا خوه دگرت و دچته هه‌نده‌ران و ل وێرێ كۆچا داویێ دكه‌ت. خه‌ونا وى یا پیرۆز ژبه‌ر زێده‌خوازیه‌كا نه‌دادپه‌روه‌رانه و نه‌ره‌وا دهێته‌بنئاخكرن، بێگۆمان سامانێ وى ژى بۆ رۆژئاڤایان ما، و ل ده‌ڤه‌را به‌روارى باڵا نه‌بى كارگه‌هه‌ك سه‌دان ده‌رچوویێن گه‌نج بێخیته د كاریدا و ب هه‌بینا وى پیشه‌ى، بشێن پاشه‌رۆژا خوه و ده‌ڤه‌رێ و كوردستانێ و جیهانێ گه‌ش بكه‌ن، به‌لكو دبت هنده‌كا به‌رێ خوه دابت ده‌رڤه و به‌لكۆ ژى هنده‌ك ل ده‌ریایێن وێ خه‌ندقیبن.
زێده‌خوازیا هنده‌ك مرۆڤان، ل بن هه‌ر ناڤونیشانه‌ك، ب ناڤێ ئاینیى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، …هتد، هه‌رده‌م ئاسته‌نگێن پێشكه‌فتنا ده‌ڤه‌ر و نه‌ته‌وه و وه‌لاتان بوویه. وان ده‌لیڤه بۆ پت پت و گازنده‌یێن بێسنوور خوه‌شكر. ئه‌و ساخله‌تێ ناوازه د ژیانا گشتى و سیاسى و ئایینى و … هتد، دا ژێده‌رێ نه‌دادپه‌روه‌رى و زۆرداریێ و په‌یدابوونا مرۆڤێن لاداى و سایكۆپات و هۆڤ و دڕنده بوویه، چونكو ب وێ نه‌دادپه‌روه‌ریا ئه‌و كه‌سێن زێده‌خواز، دروست دكه‌ن بێزارى، ره‌شبینى، نامۆبوون و خه‌ریبییا سایكۆلۆژى و جڤاكى، … هتد، د ناڤ تاكێن جڤاكی دا په‌یدا و به‌لاڤ دبت و ب سه‌دان كه‌س بۆ تۆلڤه‌كرنێ ژى بت په‌یوه‌ندیێ ب رێكخراوێن توندهاژۆ و تیرۆریست و ئۆپۆزسیۆنێن ئاژاوه‌گێڕ و به‌رهه‌لستكار دكه‌ن. به‌رهه‌لایى زێده دبت. ئارمانجێن نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌یى دكه‌ڤنه د مه‌ترسیێ دا. خه‌لك و نه‌ته‌وه و دوژمن ب سه‌ر مه‌دا زال دبن، كاره‌سات و ئه‌نفال و شنگال و حه‌له‌بچه و گه‌رمیان و 16 ئۆكتۆبه‌ر و …هتد، دروست دبن. بلا ڤه‌كۆلین بێنه‌كرن كا چه‌ند ئه‌و كاره‌سات به‌رهه‌مێ ڤان جۆر ره‌فتار و كریارێن كۆژه‌ك بووینه یان نه.
ئه‌ڤ ره‌فتارێن زێده‌خوازى لنك ڤان مرۆڤان تێر نابن، و ئه‌و ل بن ناڤێن دیمۆكراسیه‌تێ و ئازادیێ رێكێ ل ئازادیا مرۆڤان دگرن و قانوون و بنه‌مایێن دیمۆكراسیه‌تێ پێشێل و بنپێ دكن، و هزاران پرۆژه‌یێن هۆسا یێن گرنگ و فه‌ر دكه‌نه قۆربانیێ حه‌زێن تێرنه‌بوویێن خوه، هزاران كه‌سان به‌ر پێیێن خوه دا دده‌ن و بێگۆمان سروشت گه‌له‌ك دادپه‌روه‌ره و” یا ڤى ده‌ستى ل وى ده‌ستى ناهێت” و بۆ كه‌س ش مه نامینیت. هه‌تا هه‌كه‌ر سه‌ركرده‌یێ وى نه‌ته‌وه‌ى دادپه‌روه‌ر و دلسۆز، به‌لكۆ فریشته ژى بیت، به‌لێ ئه‌و “نه تاڤه بدته ئۆممه‌تێ”، پێدڤییه هه‌ر كه‌سه‌ك ل هه‌ر پله و پایه و جهه‌كى كار بكه‌ت، هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ ب ستۆیێ خوه ڤه‌بگرت.
به‌لێ پێدڤى بوو پرۆدیووسه‌رى ب ڤى ره‌نگى پسیار كربایه، نه‌ك وه‌كى وى كرى. دادپه‌روه‌رى سه‌رێ دیمۆكراسیه‌تێ یه. ئه‌ڤرۆ جیهان یا ل بن گه‌فێن نه‌دادپه‌روه‌ریێ بنئاڤ دبیت. هه‌مى جیهان یا بوویه پێخوارنا هنده‌ك نه‌دادپه‌روه‌رێن خۆپه‌رێست، كو بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه ل بن ناڤێن جودا، هنده دێ سه‌رێ مرۆڤاتیێ و شارستانیه‌تێ خۆن. هوون بۆچى ناچن و شوونا هند ده‌م كۆشتن ب نه‌دادپه‌روه‌ریێ، دیرۆكێ بخوینن دا ببینن هزاران شاه و پاشا و مه‌لیك و قه‌یسه‌ر و شاهینشاه و تزار و دووك و …هتد، ب وان هه‌مى زێڕ و زیڤ و شكۆ و مه‌زناهیێ و …هتد، كیڤه‌چوون و چى دگه‌ل خوه بر؟
ده‌ڤه‌ر و كوردستان، ئه‌و به‌هشته یا دشێت ل داهاتوو، چه‌نده‌ها مه‌لیۆن مرۆڤان ژ هه‌مى نه‌ته‌وه و ئۆل و نه‌ژاد و ره‌نگ و زمان و باوه‌ر و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ خودان بكه‌ت و نانه‌كێ بده‌ته زكێ برسیێ هه‌میان، ب مه‌رجه‌كى دادپه‌روه‌رى سه‌روه‌ر بیت نه‌ك یاسا. دادپه‌روه‌رى و ئه‌ز و تو و یێ دى قانوونێ دده‌ینین، نه‌ك كه‌سه‌ك و جهه‌ك و ژێده‌ره‌ك دیتر. بۆچى مرۆڤایه‌تى نه‌شێت خوه ژ خورافاتێ و زێده‌خوازى و زێده‌گاڤیێ قۆرتال بكه‌ت، و بگه‌هیته وى ئاستى بزانت یه‌زدانێ مه‌زن و سروشتى عه‌قل و هه‌ست و سۆزێن داینه مرۆڤى، دا ژ گیانه‌وه‌ران بێته‌جۆداكرن. ئه‌ڤه هزاران ساله په‌یامبه‌ر و رێبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانا ڤێ دكن و دبێژن دا “بكه‌نه گۆهارك و بكه‌نه گۆهێن خوه”، به‌لێ چ رۆژا وێڤه‌تره كمباختره. ل ڤێ ململانێیا نه سه‌ر دیار و نه بن، د ناڤبه‌را وه‌لاتێن زلهێز ل ده‌ڤه‌رێ، باشه هه‌كه‌ر هێشتا هنده‌ك ب ڤان ئاسته‌نگێن سه‌رى مه تێببه‌ن، دێ حالێ مه و زارۆیێن مه چ بیت؟ چاوا دێ شێین خوه ل به‌ر بگرین؟ كى دێ فریادره‌سێ ئه‌ڤێ خه‌لكێ بیت؟ پێشمه‌رگێ كوردستانێ، پشتى هزاران شه‌هید و برینداران چ ل سه‌ر خوه نه‌هێلا و جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر ریفراندۆمێ بۆ تاپۆكرنا ئازادیا ڤى نیشتمانى و هه‌مى ئاكنجیێن وێ بێى جوداهیا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و سیاسى، شیا به‌رهه‌نگارى حه‌زێن نه‌حه‌زان ببیت و دبیت كه‌سه‌كى پشتى هنگى نه‌شیابایه وى كارى و بڕیارا زه‌حمه‌ت بجه بینیت و خه‌لكه‌كێ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا ئازادیا خوه و زارۆیێن خوه ژ دل ده‌نگ دا” به‌لێ”، ڤێجا دڤیا په‌نجا تۆمه‌تێ بۆ وان بێته‌درێژكرن یێن ب زێده‌خوازیێ دڤێت ڤان زه‌حمه‌تا و قوربانیدان و خۆڕاگریێ ب ئاڤێ داده‌ن. پێدڤیه ئه‌و ده‌ستان ژ وێ ره‌فتارێ به‌رده‌ن، دا خه‌لك زێده‌تر ئازارێ نه‌كێشت و بشێن خوه ل به‌ر ڤێ تیڤانا مه‌زن بگرن یاكو ل ده‌ڤه‌رێ په‌یدابووى و هه‌مى جیهانێ شه‌ڕێ مان و نه‌مانا خوه ئینایه سه‌ر گۆهێن مه، هه‌تا كو راوستت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
مریێن ساخ و ساخێن مرى
مریێن ساخ و ساخێن مرى
( سایكۆلۆژیا شرۆڤه‌كاریا فرۆیدى)
د.نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
رێباز و قوتابخانێن ده‌روونناسیێ مرۆڤان ل دووڤ ساخله‌تێن ده‌روونى، جه‌سته‌یى، وژدانى، هه‌لچوونى و ب جۆر و ره‌نگێن جودا دابه‌ش و پۆلین دكه‌ن. ل تیۆره‌كا وه‌ك ئێنیگرام (Enneagram theory) دا، نۆشدارێ ده‌روونیێ ئه‌مریكى، كلۆدیۆ نارنجۆ ل دۆر گه‌له‌ك جۆرێن كه‌ساتیێ دكه‌ت، بۆ نموونه كه‌ساتیا چاكساز و بۆ نموونه ئاماژه‌ى (وۆلت بێرك رائۆل)، كه‌ساتیێ جوهى دكه‌ت یێ مال و سامانێ خوه هێلاى و خزمه‌تا وان جۆهیان دكر ئه‌وێن ژ ده‌ستێ نازیا قۆرتالبووى، و مه‌هاتما گاندى، ئه‌وێ بۆ سه‌ربخۆیا هندستانێ، خێزانا خوه هێلاى. خودانێ ڤێ كه‌ساتیێ شیانا كۆنتۆلا خوه یا هه‌ى، نموونه‌ینه، حه‌ز ژ باشتركرنا ره‌وشا ژیانا خه‌لكى دكن، رێكخستى دژین، هه‌ستیارن، زانا و كه‌توارن، ل سه‌ر پره‌نسیپێن جێگیر ره‌فتار دكه‌ن. سه‌ركردێن كوردان ب ڤى ره‌نگى هه‌بینه. شێخ عه‌بدولسه‌لام و بارزانیێ نه‌مر بۆ گه‌هاندنا ده‌نگێ نه‌ته‌وێ خوه رێیا مانونه‌مانێ هه‌لبژارت و هزاران كیلۆمتر رێك ده‌ربازكرن. سایكۆلۆژى سه‌دان ساله بزاڤا پۆلینكرنا كه‌ساتیا مرۆڤان ددت. زێده‌گۆتن نینه هه‌كه‌ر بێژین زه‌رده‌شتێ میدى، پیشه‌نگێ ڤێ كاروانێ یه، چونكى وه‌ك فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، فریدریك نیچه، دبێژت:” ئێكه‌م ده‌روونناسێ جیهانێ یه”. پۆلینكرنا دووانیا زه‌رده‌شتێ ئه‌شوویێ سپیتمان، به‌رى پترتر ژ 2500 سالان، هێڤێنێ گه‌له‌ك ژ پۆلینكرنێن نوكه‌یه. ئه‌ڤ هه‌مى جۆره پۆلینكرنه نیشادده‌ن هه‌ر گرۆپه‌ك د هنده‌ك ساخله‌ت و تایبه‌تمه‌ندیا وه‌كهه‌ڤن. دبیت ئه‌ڤه ده‌رگه‌هه‌ك بیت مرۆڤان ب ڤى ره‌نگى ب سه‌ر دو گرۆپان دابه‌ش بكه‌ین:
1ـ گرۆپێ ئێكه‌م یێ دشێت ناڤێ “مریێن ساخ” بۆ وان گونجاى بت.
2ـ گرۆپێ دوویه‌م هه‌ژى ناڤێ “ساخێن مرینه”.
گرۆپێ ئێكێ یێن ژپێخه‌مه‌ت مرۆڤاتیێ قوربانیێ بخوه ددن. پێغه‌مبه‌ر و هنده‌ك، فه‌یله‌سۆف و زانا و سه‌ركرده دكه‌ڤنه د ڤى ده‌ستكیدا. عه‌لى وه‌ردى د پرتووكا خوه یا بناڤۆده‌نگ (مه‌هزه‌لا عه‌قلێ مرۆڤان)، به‌رپه‌رێ 158، پشتا خوه ب قۆرئانا پیرۆزڤه گرێددت، و وه‌سا دبینت سوقرات پێغه‌مبه‌ره‌كێ یه‌ونانیه، خوه گۆرى مرۆڤ و نه‌ته‌وه و مرۆڤاتیێ كر. مرۆڤێن گرۆپێ دوویێ چ جاران نه‌شێن وى كارى بكه‌ن و نه‌ڤێت ژى. هه‌لبه‌ت نه‌گرنگه بێته سه‌لماندن ئه‌و په‌یمبه‌ره یان نه به‌لكو گرنگ ئه‌و خوانده‌ڤان بزانیت په‌یامبه‌ر دكه‌ڤنه د گرۆپێ ئێكه‌م و خزمه‌ت و ڤیانا مرۆڤان ل نك وان به‌ر هه‌ر تشته‌ك بى نه‌ك به‌رژه‌وه‌ندى و تاج و ته‌خت. له‌وما دبینین وان چ تشته‌ك نه‌بى و دلێ نه‌دبره تشتێ خه‌لكێ و خه‌لك قوربانى خوه نه‌دكر، به‌لكو خوه قوربانى مرۆڤاتیێ كرن.
له‌وما ناڤێ ڤان مرۆڤێن وژدان ساخ، ساخێن مرینه، و دژین و ساخن، به‌لێ دزانن ئه‌و هه‌ر بێهنه‌كێ دڤیا بۆ مرۆڤاتیێ و نه‌ته‌وه و نیشتمانێ خوه مرنێ ب چاڤێت خوه ببینن. هه‌رده‌م ئاماده و به‌رهه‌ڤن مرنێ ل هه‌مبێزا خوه بگرن دا مرن ژ نیشتمان و خه‌لكێ دوور بكه‌ڤت. ئه‌و ب هه‌مى وێره‌كیڤه خوه ب مرى دبینن، به‌لێ پا د ساخن و د خه‌باتێدانه. پێشمه‌رگێ كوردستانێ، به‌رگریكه‌رێ جڤاك و جیهانێ، دكه‌ڤنه د ڤى گرۆپی دا. ئه‌وێن دلسۆز و پاقژ د كارێ خوه دا ئه‌ڤ گرۆپه‌نه. جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ب پێداگرى ل سه‌ر بڕێڤه‌چوونا ریفراندۆمێ نیشان دا هێدى دۆزا كوردستانیان ب خوینێ و كوشتار و ئه‌نفالا ناگه‌هیته چ جهان به‌لكو دیمۆكراسیه‌ت پێدڤیه چاره‌سه‌ره‌كا دروست بیت. ئه‌ڤه ئه‌زموونه‌كه د ڤى ژیدا بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ په‌یدا نابیت. هنده‌ك یێن ل به‌ر مرنێ به‌لێ تا نۆكه ژى تێنیێت خوینڕشتنێنه.
لێ گرۆپێ دووهه‌مێ مرۆڤان خودان تایبه‌تمه‌ندیێن به‌روڤاژى ئێكه‌م ده‌سته‌كێنه. تێكده‌رێن بزاڤ و قه‌نجى و خه‌بات و كار و درووشم و هزر و ئارمانج و شۆلێ جوینێ ئێكه‌من. ب چاڤ ساخ و زیندینه. دلڤن و ” سه‌ر ره‌شن”، به‌لێ د راستی دا ” بێ كه‌له‌شن”، چونكى وژدان مرینه، و یێ وژدانێ وى مرى بت بخوه مرى دهێته هژماركرن. مریه‌كێ نه‌ڤه‌شارتى. ئه‌ڤ مرۆڤه ئه‌ون یێن دڤێت بگه‌هته هنده‌ك تشتان و جها، نه چونكى هه‌ژى وانه به‌لكو چونكى تنێ دلێ وى دچت بۆ وى بن و بۆ كه‌سێن دیتر نه‌بت. له‌وما بۆ ڤێ چه‌ندێ خه‌لكا دیتر وه‌ك پێستركه‌كێ بۆ خوه بكاردئێنت و به‌رپێن خوه داددت دا بگه‌هته یا وى دڤێت، و بۆ وى نه‌خه‌مه ب خیانه‌تكرن ل هه‌ڤال و دوست و كه‌سان چه‌ند كه‌س بنه قۆربانى. ل دووڤ باوه‌رێن ده‌روونناسان كاكلا حه‌سیدیێ و زێده‌خوازیێ هه‌ر ئه‌ڤه‌یه. بزاڤێ دكت ب هه‌ر ره‌نگه‌كێ هه‌بت بگه‌هته وان، گرنگ گه‌هشتنه نه‌ك چاوانیا گه‌هشتنێ. قانوونا و بهایێن مرڤى و جڤاكى و كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى گرنگ نینن. بۆ ڤى كارى ئاماده‌نه هه‌ر رێكه‌كێ بجه‌ڕبینن، چ ب خیانه‌ت ل مرۆڤاتیێ، و زمانلوسى و مه‌لاقى و دووروویێ و ل بن هه‌ر ناڤه‌كێ و هزر و درووشمه‌كى بت، ئاینى، نه‌ته‌وه‌یى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و …هتد، بت، یان ب دره‌و و فرت و فێل و خاپاندن و ژناڤبرنا كه‌سه‌كى یان هزاران كه‌سان، چ ئه‌وێن ده‌وروبه‌رى خوه و هاریكارییا وى كرین و باوه‌رى پێ هه‌ى و چ یێن دوور، چ ب وێرانكرن هزاران گۆند و باژیران بت یان ب كۆشتن و ئه‌نفالكرنێ، یان ب هه‌ر رێكه‌كا د پیڤه‌رێ وژدانى دا نه یێ راست و نه ژى ره‌وایه. خوه‌لیسه‌ر دێ كیڤه بى و چى؟ یێن به‌رى ته چ بر بن ئاخێ؟ كۆروشێ مه‌زنه شاهینشاهێ ساسانیێ ب بنیات كورد، ئه‌ڤ جیهانه هه‌مى ل به‌ر ده‌ستا بى، د دووماهیك وه‌سیه‌تا خوه گه‌له‌ك تشتان دبێژت و نه‌خاسمه ژى دبێژت:”…من ب زێڕ و زیڤڤه ڤه‌نه‌شێرن و نه‌كن بن ئاخێ. من وه‌كى خوه بكن د وێ ئاخا ئه‌ز ژێ په‌یدا بیم…”. ئه‌ڤ جۆرێ دووهه‌م ژ مرۆڤان، هه‌رده‌م و نه‌خاسمه نوكه گه‌فن ب سه‌ر مرۆڤاتیێ، چونكى ب سانه‌هى و بێ وژدانانه خوه دگوهۆڕن و ل سه‌ر ئێك رێباز و سۆزێ نینن، و هژمارا وان رۆژ ل دووڤ رۆژێ زێده دبت. ئه‌و بۆ دل و (نه‌فسا) خوه، یێن مرى دشێن هه‌ر تشت و كه‌سه‌كى بكنه پێخوارن و قۆربانى. د زانستێ ده‌روونناسیێ دا ئه‌ڤ مرۆڤه نه‌ك ل سه‌ر جڤاكێ به‌لكۆ لسه‌ر ژۆ ژى ب مه‌ترسیدار دهێنه هژمارتن. ڤه‌كۆلینێن زانستى دره‌وكرنێ بۆ لایه‌نێ ده‌روونى ب زیاندار دهژمێرن. به‌لك ژیێ كه‌سه‌كى 30 سال بیت به‌لێ پێداگرى ل سه‌ر دره‌و و خیانه‌ت و ره‌فتارێن وه‌سا وى وه‌ك پیره‌مێره‌ك 60ـ70 سالى نیشا بده‌ن. چونكى ئه‌و د ده‌روونێ خوه دا نه‌یێ گۆنجاى و ناكۆكه و ئه‌ڤه كارتێكرنێ ل سه‌ر جه‌ستێ وى دكه‌ت.
فرۆید وه‌سا دبینت ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رهه‌مێت قووناغا زارۆكینیێ و نه‌خاسمه 5 ـ 6 سالێن ئێكه‌من، تێ دا گرۆپێ ئێكه‌م ب پرۆسێسه‌ك دروستا په‌روه‌ردیی دا ده‌رباز بین، و به‌لێ گرۆپێ دووهه‌م ئه‌ون یێن ل بن گه‌فێن ژیانا وێ قووناغا ژیانێ ژ گه‌له‌ك پێدڤیاتیێن سۆزداریێ و نه‌خاسمه دلۆڤانیا ده‌یبابا بێبه‌هر بین، و ئه‌ڤ نه‌دلۆڤانیه بیه پشكه‌ك ژ كه‌ساتیا وان و هه‌مى ئه‌ڤ ره‌فتارێن تژى بێوژدانى د نۆكه‌دا به‌رهه‌مێ هنگینه و تۆلڤه‌كرنه‌كه ژ وێ شه‌پرزه‌یا ده‌روونیا ئه‌و تێدا دژیت.
مرۆڤاتى و خێزان و جڤاك و وه‌لات و په‌روه‌رده و زانست ئه‌ڤرۆكه پێدڤى هندێنه دلۆڤانیێ بكنه پشكه‌ك ژ پرۆگرامێ ژیانێ و خواندن و فێركرنێ، به‌لكۆ ب ڤى كارى و ره‌فتارا جوان و یا كو د مرۆڤێ جوینێ ئێكه‌مدا هه‌ى چه‌ند مده‌هه‌كى ب سه‌ر ژیان و شارستانیه‌تا مرۆڤاتیێ زێده ببت. ژبلى هندێ پێدڤیه تاكێن جڤاكێ هشیار بن و جوینێ ئێكه‌م بكه‌نه سیمبۆلێ ژیان و كار و خه‌بات و سیاسه‌تێ، و جوینێ دوویێ ب ده‌نگ و ره‌نگ و هزرێت خوه سزا بده‌ن، هه‌تا هه‌كه برایێ مرۆڤى بت، دا كه‌سه‌ك دیتر ئه‌و وێره‌كى ل ده‌ڤ په‌یدا نه‌بت ب ڤان ره‌فتاران زیانێ بگه‌هینته جڤاكێ.
ئال پاشا و بهایێن جیهانى یێن هه‌ڤپشك (سایكۆلۆژیایا یۆنیڤێرسالیزمێ)
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ژێده‌رێن باوه‌رپێكرى وه‌سا دبینن كو ئاریایى پشتى زێده‌بوونا هژمارا وان ژ ده‌ڤه‌رێن (كۆ نۆكه دكه‌ڤنه د ئاسیا ناڤین دا) و ژ ئه‌گه‌رێن ئابوورى بۆ لایێ جهێن نۆكه كۆچ دكه‌ن و ئه‌ڤه ل (4000) سالێن پێشى زایینێ بوویه، ل ده‌سپێكێ سێ هۆزێن مه‌زن بووینه: میدیایى و پارس، و بارز. و هنده‌كێن دیتر ژ وان ژى بناڤێن وه‌كى گۆرگانیان و یان ژى ئاران (Arran) ( یان ئالانى) دهێنه نیاسین، كه ئه‌وێن ئێكه‌م ل ده‌ڤه‌رێن گۆرگان و ئالانى ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازییا و لنك ڕویبارێ مه‌زنێ ئاراس ئاكنجى دبن (3: 245)، و هنده‌ك جهێ ئاكنجیبوونا وان باكوورێ ڕۆژئاڤایێ ئیرانا نۆكه و ڕۆژئاڤایا ده‌ریایێ قه‌زوین دده‌نه زانین، و ئه‌و جهه یێ كۆ ڕۆسى نۆكه وێ ب ئازه‌ربایجانا ڕۆسى دده‌نه زانین، و باژێڕێن وێ یێن دیار ژى باكوو، گه‌نجێ، شماخى، ده‌ربه‌ند، ئیرڤان، و نه‌خجه‌ڤانن، و ژ باژێڕێن وێ یێن كه‌ڤن، كو كاڤلێن وێ هه‌تا نۆكه ژى یێن ماین (به‌ردعێ یان بردۆا) و یه‌ونانى و ڕۆمێن كه‌ڤنار وى نه‌ته‌وه‌ى ب ئالبانیا (Albania) و ئه‌رمینى بناڤێ ” ئاغوانگ” دخوینن و عه‌ره‌بان ژى وشه و ناڤێ ” ئاران” بۆ وان بكار ئینایه‌ن و بخوه ته‌عریبكریه (2: ب.51). ل هنده‌ك ژێده‌ران ژى وه‌سا هاتیه كه “ئاران” بناڤه‌كێ وه‌كى “ئاسى” دهێته شۆبهاندن، كه وه‌كى نه‌ته‌وه‌یێن وه‌كى “سكائى” و “سه‌رمه‌تى” هۆزێن بیابانى بووینه ل ئاسیایا ناڤین و ئه‌و ژى ژ نڤشێ ئاریایینه. چونكى هه‌مى ئه‌و وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان نفشێن ژ به‌ر وان مایین و ژ وان ژى هنده‌ك ل وه‌لاتێ چینێ و نه‌خاسمه ل ده‌ڤه‌را “خۆته‌ن” و “توومه‌شق” و قه‌فقاسیا ب زمانێن ئارى دئاخڤن. و ئالانیان په‌یوه‌ندیا ل گه‌ل وان ” ئاسى” یا هه‌ى و هنده‌ك ژ وان لقێن دیترێن ب وانڤه گرێداى، یێن كو وێژه و ئه‌ده‌بیاته‌كێ هه‌ى، ژى “سۆغدى ” و ” پارتى” نه. (2: 146). ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ویلایه‌تا وان د قووناغه‌كێدا، پشكه‌ك بى ژ ئیمپراتۆریه‌تێن ئیرانى و نه‌خاسمه ساسانیێن ب نه‌ژاد كوردێن ره‌سه‌ن، و به‌رده‌وام دگه‌ل وه‌لات و هۆزێن ده‌روه‌به‌رى خوه د جه‌نگ و ململانێ و شه‌ڕكرنێدا بین. وه‌ك نه‌ته‌وه‌ك ئاریایى نه‌ژاد هنده‌ك جاران خوه ل رۆمییان ددان و دشكاندن. پاشایێن وان وه‌كى یێن ساسانییا پاره‌یێ بناڤێ خوه ل خۆراسانا نوكه به‌لاڤكرین. پاشایه‌كێ وان یێ بناڤۆده‌نگ بناڤێ كورس (Kurs) هه‌تا یێ هاتیه كوردستانا نوكه و ده‌ڤه‌را شنگالێ. هه‌تاكو عه‌بدولعه‌زیم ره‌زائى بسۆرێ دیرۆكناسیێ د پرتووكا خوه یا بناڤێ دیرۆكا پێنج هزار سالیا ئیرانێ، به‌رگێ 2، ب. 115، وه‌سا دبینت ئه‌و جهێ نۆكه بناڤێ سیستان دهێته نیاسین ئێك ژ وان جهانه د سه‌رده‌مێ فه‌رهادێ دووه‌مێ ئه‌شكانى ل سالێن 136 پێشى زاینێ، سكائى چوونه وێ ده‌ڤه‌رێ و ماوه‌كى ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ هاته گوهۆڕین ب “سه‌كستان”. پاشى سنوورێ خوه ڤه‌گۆهاستنه ملێ دیترێ وى ده‌ریاى و ل ده‌ڤه‌رێن قه‌فقازیا ئاكنجى بین و ده‌وله‌ته‌ك مه‌زن ب هێز و باسكێن خوه ئاڤاكرن، و ب شه‌ڕا هێدى هێدى لاواز و په‌رت و به‌لاڤ بین (2). هه‌ر ئه‌و ژێده‌ر دبێژیتن كه ئه‌و ” ئاس” نۆكه بناڤێ ” ئۆسیت” (Osset) یان ” ئۆسیتین”(Ossetin) دهێنه نیاسین كه ل ده‌ڤه‌را قه‌فقاسیا ئاكنجینه، و ل سه‌ر ده‌مێن جودا هێڕشى وه‌لاتێن ئیرانێ و نه‌خاسمه ئازه‌ربایجان و ئه‌رمینستانێ كرینه و ل وان وه‌لاتان تاوانێن مه‌زن دژى خه‌لكێ و باژێڕ و ده‌ڤه‌رێن وان ئه‌نجام داینه. دهێته گۆتن ئالان، هه‌روه‌سا ژى گه‌لیه‌كه ل ده‌ڤه‌را باژێڕێ سه‌رده‌شتا كوردستانا ڕۆژهه‌لات، ڕویبار و ئاڤێن بانێ و مۆكریان بڕێكا وى گه‌لى دڕێژنه زێیێ بچویك، و هه‌روه‌سا ل چیایێ عه‌ره‌فه ژى چیایه‌كێ ب ڤى ناڤى هه‌ى (2: 290). ژێده‌ر هه‌روه‌سا ژى ئاماژه‌ى ب هندێ دده‌ن، بۆ نموونه دیرۆكنڤیسێ بناڤ و ده‌نگێ جوهى (یوسفۆس فلافیۆس)( 37 ـ 101 ز.) ڤه‌دگێڕیتن كه ئالانیان گه‌له‌ك جاران هێڕشى سه‌ر ده‌ڤه‌رێن قه‌فقاسیا دكرن و هه‌تاكو سه‌ر سنوورێن ئیرانیان تالان دكرن، و ل وى سه‌رده‌مى ئه‌رمه‌نیان پترتر ژ گۆرجییان دژاتیا ڕۆمیان دكرن، هینگى ده‌ڤه‌را چیایى، باشورێ ده‌ریایا قه‌زوین ناڤێ وێ كردون یان گردوون بى، و ناڤێ وێ ده‌ڤه‌رێ د ژێده‌رێن سریانى دا (بیت قاردۆ) یه و پاشایێ وێ لبن فه‌رمانا شاهێن (پارتى) یان ئاریایان بى (1: 625)، و هه‌كه‌ر وه‌سا بیتن زمانێ وان، ئۆسیتینى، وه‌كى بسپۆرێن ئه‌نترۆپۆلۆژى دبێژن هه‌ڤشێوه‌ى زمانێن پارسیا كه‌ڤن و ئاڤێستایێ (یان میدى)، كوردى و لۆرى و به‌ختیارى و به‌لووچى و تاجیكى و تاتى (ئانكۆ زمانێ جوهیێن دۆرماندۆرى ده‌ریایا قه‌زوین و خه‌زه‌ر و قه‌فقاسیا) دكه‌ڤیته د چارچۆڤه‌ى زمانێن ئیرانى دا كو ئه‌و ژى د ڕاستایا خۆ دا یێن د گرۆپێ زمانێن هندوئه‌ورۆپى دا (3: 67). ئه‌ڤ كۆرتیا مه ئیناى ل چه‌ند سالێن بۆرى د بنه‌ماله‌كا كوردى، بناڤێ ئالا خوه دبینیت، كو ل دووڤ پێزانینێن ڕهسپیێن ڤێ بنه‌مالێ ل هه‌رێما كوردستانێ، نازناڤێ خوه ژ ئال پاشایێ بابێ مه‌مۆیێ قه‌هره‌مانێ شاهاكارا وێژه‌یا مه‌موزینا خانى وه‌رگرتى، كۆ پشتى تراژێدیایا مرنا مه‌مێ، و ته‌راوبه‌را بینا دوینده‌ها ئال پاشاى، هنده‌ك ژ وان چوونه رۆژهه‌لاتا كوردستانێ و هنده‌ك ژى باشوورى كوردستانێ و جهێن دیتر. ئال پاشا بخۆ به‌رمایكێ ڤێ ده‌وله‌تا مه‌زنه یا مه ل سه‌ر ئاماژه‌پێداى.
ئه‌ڤه ئانكۆ مرۆڤ هه‌ر ژ رۆژا بوونا خوه و هه‌تا نۆكه ل جهه‌كى جێگیر نه‌بوویه و ژ واره‌كى بۆ یێ دیتر هاتیه ڤه‌گۆهاستن. هه‌تاكو دهێته‌گۆتن شارستانیه‌تێن سۆمه‌ڕى و بابلیێن ژ ده‌ڤه‌رێن باكوورى ئیرانا نۆكه هاتینه، به‌لێ خه‌لك وان ب جۆره‌ك دیتر بۆ خوه دهژمێریت. له‌وما پێدڤیه مرۆڤایه‌تى ڤان نموونا و هزارانێن دیتر بكه‌ته وانه و ده‌ست ژ ده‌مارگیریا نه‌ته‌وه‌یى و ئایینى و ره‌گه‌زپه‌رێستى و ئه‌نفال و جینۆسایدا بینت و ل خوه بزڤڕیت و بزانیت هه‌ر جهه‌كێ ڤێ جیهانێ جهێ هه‌ر مرۆڤه‌كى تێدا دبیت ب مه‌رجه‌كى ئه‌و مرۆڤ ئاڤاكه‌ر و ئه‌ڤیندارێ ژیانێ و مرۆڤێن وى جهى بت، نه‌ك دۆگماتى و بنڤه‌بنڤه و ب دووروویێ خۆ بكه‌ته خودانێ هه‌ر تشته‌كى. مرۆڤێن نه‌ته‌وه‌یێن جودا، سه‌ربارى ئایین و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگ و ئایدیۆلۆژیا و هزر و بهایێن جودا، بێگۆمان دڤیا هنده‌ك تشت و بهایێن هه‌ڤپشك و وه‌ك ئێك ژى هه‌بن دا بشێن پێكڤه بقه‌تینن. هندى مرۆڤ د رێزبه‌نیا ڤان بهایا ل جۆداهییا بگه‌ڕهت و وان ده‌ینته پێش دێ خه‌وشا من نه‌خۆش، به‌لێ هه‌كه‌ر بهایێن هه‌ڤپشك و یونیڤێرسال (universal values) و جیهانى ده‌یننه سه‌ردێرێ كار و بزاڤێن خو یێن سیاسى، دێ جیهانه‌كا ئارام و ئاسووده و ئازاد و دوور ژ تیرۆرێ ئێته‌ئاڤاكرن. ئه‌ڤه ئه‌و ئارمانجه یا سه‌ركرده و په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و زانایێن دلسۆزێن مرۆڤاتیێ، هزاران سالى بۆ گه‌هشتن ب وان كاردكه‌ن. ئه‌ڤرۆكه، مرۆڤایه‌تى ب گشتى و كورد و كوردستانى وه‌ستیاى و ماندى و شه‌كه‌تترن ژ هه‌رده‌م، و ژ هه‌رده‌مه‌كى به‌رى نۆكه پترتر پێدڤى ب ئارامى و ئاسایش و ته‌ناهى و راستگۆیێ و شه‌فافیه‌ت و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڤیان و دیمۆكراسیه‌ته‌كا دروستن، و هه‌ر مرۆڤ، بچویك و مه‌زن، یان سه‌ركرده و لایه‌ن و وه‌لات ب ره‌فتار و كریار و بڕیارێن خوه، بهه‌ر ناڤه‌كى و درووشمه‌كێ بریقه‌دار، دیمۆكراسى، ئاینى و …هتد، بزاڤێ بكه‌ت ببیته ئاسته‌نگ ل به‌رامبه‌ر ڤان داخوازى و پێدڤیاتیێن سایكۆ ـ سۆسیۆلۆژى و ئابوورى، بیگۆمان زۆرداریه‌ك مه‌زنه و چ جاران ناهێته‌به‌خشین و لێبۆرین. بێهنا مرۆڤایه‌تیێ ژ زۆردار و زۆرداریێ ته‌نگ بوویه. هه‌ر نه‌ته‌وه و وه‌لات و كه‌سه‌ك یێ بیه “عه‌مێ گۆزێ” و ب بسته‌هیڤه بلویلا مرنێ بۆ مرۆڤاتیێ لێدده‌ت. خۆپه‌رێستییا وان مرۆڤێ ئێخستیه د ده‌راڤه‌كێ نه‌خوه‌ش و ته‌نگاڤیێدا. ها ئه‌ڤه هێڕشا ئێدلبێ یا بڕێڤه و هند مه‌زنه دێ پریشكێن وێ بسه‌ر مه دا ده‌رباز بن و كا دێ مالا چه‌ندا و كێ خراب كن. دفن بلندیێ هێدى كار گه‌هانده هندێ مرۆڤى بهایێ خوه نه‌مایه. هه‌ر كه‌س بۆ خۆ رادكێشیت بێى هندێ هزار سباهى بكه‌ن كا دێ چ رووى ده‌ت، و دوهى كا هه‌ر كه‌س و نه‌ته‌وه‌ك كى بى و ش كیڤه هاتیه. زه‌نگه‌كا مه‌ترسیدار و بێهنه‌ك نه‌خۆش ش ڤان هه‌مى شه‌ڕا دهێت. مخابن بۆ كه‌سێ نه‌خه‌مه و هنده‌ك باوه‌ر ناكن دێ چى چێبیت و چه‌ند مرۆڤ ژناڤچن. هێجه‌ت زه‌حفن. ژ هێجه‌تێن ئاینى بگره هه‌تا نه‌ته‌وه‌یى و …هتد. شوونا ده‌ست د هه‌ڤدو ئالاندنێ و هه‌مبێزه‌كا براینى، هه‌ر نه‌ته‌وه‌ك بزاڤێ دكت زوویتر یێ دیتر ژناڤببه‌ت. مرۆڤاتى یا بوویه بێ بهاترین تشت. لڤێ دنیا خرابینێ هنده‌ك هێشتا ل سه‌ر ده‌ه و دۆا خوه‌نه. بزاڤا وى تشتى دكن یێ به‌لكو سباهى ل و بۆ وان تنێ به‌ڵایه‌ك بیت نه تشته‌ك دیتر. ژێده‌ر: 1ـ (بووره‌كه‌یى) صفى زاده، صدیق (1385). تاریخ پنج هزار ساله ایران، ێرون، تهران. 2 – رچائی، عبدالعڤیم ( 1376 ). تاریخ ده‌ه هزار ساله ایران، چاپ اقبال، تهران. 3 – عارف، مجید حمید ( 1984 ). الأپنوغرافیا و الأقالیم الحچاریه، جامعه بغداد. 4 – علی، سعید إسماعیل (1999). التربیه فی حچارات الشرق القدیم، القاهره.
كچ یان كۆڕبوونا زارۆى و جڤاك (فه‌لسه‌فه و سایكۆلۆژیایا سێكسى )
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
گه‌له‌ك جاران مه گۆهلێدبت فلان مالبات مێینه‌یه، و ئه‌ڤه ب تشته‌ك كێماسى دهێته‌هژمارتن. ئانكۆ تۆڤێ وێ مالێ و پتر ژى مه‌به‌ست زه‌لامه، تۆڤه‌ك مێیه. ئه‌ڤه جاران ره‌نگڤه‌دانێ ل سه‌ر په‌یوه‌ندیا وێ مالباتێ دكه‌ت، بۆ نموونه ئه‌وێن نیاس زووى ب زووى خوه ل ژنئینان ژ وێ مالباتێ ناده‌ن، تنێ كه‌سه‌ك دوور نه‌بت یان كه‌سه‌كێ هند گوهێ خوه نه‌ده‌ته ڤى بابه‌تى. راستى بابه‌تێن هۆسا و ژ ئه‌گه‌ر بلندبوونا ئاستێ ره‌وشه‌نبیرى و تێگه‌هشتنا خه‌لكى و ڤه‌بوونا چاڤێن خه‌لكێ و نه‌مانا هنده‌ك هزرێن كرێت بۆ دیتنا ژن و ره‌گه‌زێ مێ وه‌ك كێماسیه‌ك و خۆرافاته‌كا كو ژ كلتووره‌كێ بیانى و سه‌رده‌مێ (جاهلیه‌تێ) هاتیه ناڤ مه و گه‌له‌ك ئه‌گه‌رێن دیتر یا كێم دبیت، لێ هێشتا شوونووارێن وێ ل نك هنده‌ك مال و كه‌سان مایه. هه‌رده‌م و نها ژى ژن د جڤاكێ كورده‌واری دا خودان جه و پله و پایه‌ك جڤاكى و رێزه‌كا تایبه‌ت بوویه.
د راستیدا ئه‌ڤ بابه‌ته وه‌ك زانست دبینت وه‌سا نینه وه‌ك خه‌لك تێدگه‌هت. زانست گه‌له‌ك یێ پێشكه‌فتى و هه‌كه بازرگانێن بێ وژدان و گه‌نده‌ل و فرۆشیارێن مرۆڤاتیێ بهێلن دێ زانست ده‌رمانێن وه‌سا په‌یدا كت مرۆڤ مه‌نده‌هۆش ببن، به‌لێ پا پاره‌په‌رست رێگرن.
ل دووڤ ئه‌زموونا كه‌سێن شه‌هره‌زا و جه‌ڕباندى، هندى زارۆ ببته كچ یان كوڕ، یا د ده‌ستێ مرۆڤى و نه‌خاسمه زه‌لامی دا، هند ب سروشتى و فاكته‌رێن دیتر ڤه گرێداى نینه. د ناڤ ئاڤا زه‌لامى دا، زیندك (حه‌یمن) یێن ژ هه‌ردو جۆرێن نێر و مێ بوونا خوه یا هه‌ى. یێن نیر لڤۆك و بزۆكه و زیره‌كترن، به‌لێ ژیێ وان كۆرتتره. به‌لێ یێن مێ سست و خاڤن، نه‌لڤۆكن و كێم بزاكه‌رن، به‌س پا ژیێ وان درێژتره و هه‌تا 48 ده‌مژمێران ژى دژین و دمیننه ساخ د هه‌ڤالبچویكى دا. راستى هژمارا یێن زه‌لامى ب به‌راورد ل گه‌ل هێكا ژنێ كو تنێ ئێك یان چه‌ند هێكه‌كن، گه‌له‌كن و دگه‌هنه چه‌ند مه‌لیۆنان و ئه‌ڤ تۆڤه هه‌ر ده‌ژمێره‌كێ چه‌ند مه‌لیۆنا دروست دكه‌ت یان یێن هاتینه چێكرن و تێدا كۆم دبن. له‌وما به‌رده‌وام دگه‌هنه جهێ پێدڤى و د گونا دا، د تێهنه‌كا كێمتر ژ تێهنا له‌شى دهێنه پاراستن هه‌تا ده‌مێ ده‌ركه‌تنا وان دئێت. كۆمبوونا وان د ناڤ گونا دا هنده‌ك نووچه‌یێن ئه‌لكترۆ ـ كیمیاوى دده‌نه مه‌ژیێ زه‌لامى و گڤاشتنه‌كێ ل سه‌ر وى په‌یدا دكه‌ن و ئه‌ڤ چه‌نده خوه ل هه‌مى وان جه و لایه‌نێن په‌یوه‌ندار دده‌ت، وه‌كى چاڤا، گوهى یان له‌شێ زه‌لامى و ئالاڤێ وى یێ سێكسى و هه‌مى ئه‌و گڤاشتن وى تووشى شه‌پرزه‌یه‌كا ده‌روونى دكه‌ن و وى پال دده‌ن بۆ ڤه‌دیتنا رێكه‌كێ بۆ ده‌رئێخستنا وان چه‌ند مه‌لیۆن زیندك و تۆڤى. ئه‌ڤ چه‌نده بۆ هندێ دا به‌لانسه‌كا كیمیاوى و ده‌روونى ل نك وى په‌یدا ببت. ئه‌و سه‌ركوتكرنا فرۆید ب زیانه‌ك مه‌زن بۆ مرۆڤى دبینت، د هه‌مى بیاڤان دا، نه‌خاسمه لایه‌نێ سێكسى، ب ئێك ژ فاكته‌رێن كۆژه‌ك دهێته زانین و كارتێكرنێن نه‌رێنى یێن ل سه‌ر مرۆڤى هه‌ین و پێدڤى ب ڤاله‌كرنێ هه‌ى و نه‌خاسمه ل نك زه‌لامان ئاستێ وێ بلندتر و گڤاشتنێن وێ ژى پترن ژ یا ژنا.
ده‌مێ ئاڤسبینێ ل نك ژنێ تنێ حه‌فت رۆژن، نه‌ك پتر و نه كێمتر. ئه‌ڤ حه‌فت رۆژه دكه‌ڤنه د رۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 و 14 و 15 و 16 هه‌یڤێ، ژ ده‌مێ ئه‌و رۆژا ژن ژ سووڕا هه‌یڤانه (عادێ) بدووماهی دئێت. فه‌ره بهێته زانین ئه‌و هه‌یڤ و رۆژ چ په‌یوه‌ندى ب رۆژ و هه‌ڤیا ئاسایا ئه‌م د سالناما دا دبینین نینه، به‌لكو ئه‌وه یا ژ خوینێ دبینت و به‌لكۆ نیڤا هه‌یڤێ یان سه‌رێ هه‌یڤێ یان هه‌ر ده‌مه‌ك دیتر ژ هه‌یڤا ئاسایى بت. هه‌یڤا ژنكێ ب دیتن و راوستانا خوینێ و جارا دیتر هه‌ر یا وێ چه‌ندێ 28 رۆژن نه‌ك هه‌یڤه‌ك ته‌واو. له‌وما دابه‌شى سه‌ر سێ پشكا دبت: یا ئێكه‌م ژ رۆژا ئێكێ یا پشتى سه‌كنینا خوینێ ده‌ستپێدكه‌ت، هه‌تا رۆژا نه‌ه و پشكا دیتر دكه‌ڤته پشتى هینگى و ژ رۆژا 10 و هه‌تا 16 هه‌یڤێ (هه‌یڤا ژنكێ) به‌رده‌وام دبت، وه‌كى ل سه‌رى هاتى. ئه‌ڤ قووناغه قووناغا هه‌رى گۆنجاى و تێدا رۆژا 14 1ژ هه‌میان هه‌ستیارتر و ده‌مه‌كێ گۆنجایه بۆ به‌رگرتنێ (خصوبێ). چونكى د رۆژا 14 ژ هه‌یڤا ژنكێ دا، هێكا ژنكێ ژ هێكدانێ ده‌ردكه‌ڤت و قه‌ستا هه‌ڤالبچیكى دكت دا تێدا ل هیڤییا تۆڤێ زه‌لامى بمینت.
ئه‌ڤَجا رۆژا 14 رۆژه‌كا گرنگه دا تێدا دیار ببت ئه‌ڤ زارۆیه ببت كچ یان ده‌ركه‌ڤت كوڕ، چاوا؟ هه‌كه خودانێن مالێ ل به‌ر بت یان ل به‌ر نه‌بت، هه‌كه ب زانین بت یان نه زانین، ده‌مێ د رۆژێن گۆنجاى بۆ جۆتبوونا ژن و زه‌لامى ل رۆژێن 10 و 11 و 12 و 13 دا، وان ڤیا جۆت ببن، بێگومان تۆڤێ زه‌لامى دێ رشت ناڤ له‌شێ ژنێ. دیاره وى ده‌مى یێن نێر دێ زوویا مرن، چونكى ژیێ وان كورته، به‌رى رۆژا 14، ئه‌وا مه ل سه‌رى گۆتى و رۆژه‌كا گرنگه، چونكى هێكا ژنكێ هینگى ده‌ردكه‌ڤت، و وى ده‌مى زیندكێن نێر یێت مرین و ناگه‌هنه هێكا ژنكێ. چونكى ئه‌و سێ چار رۆژێن بسه‌رڤه چووین، هه‌كه جۆتبین ل رۆژا 10 یان 11 بێته‌كرن. هه‌تاكۆ جۆتبوون ل 13 ژى ببت زیندكێن نێر ناگه‌هنه رۆژا پاشتر و 14 هه‌یڤێ یاكۆ هێك ده‌كه‌تى. به‌لێ زیندكێن مێ، ئه‌وێن ل گه‌ل یێن نێر ژ ناڤ تۆڤێ زه‌لامى هه‌ین و ده‌ركه‌تین و ژیدرێژن هه‌تا هینگى یێن ماینه ساخ و رۆژا 14 و رۆژا هێكێ یه و دكه‌ڤنه د هه‌ڤالبچیكیدا و ل گه‌ل هێكا ژنكێ ئێكدگرن. ل ڤى ده‌مى زارۆ دێ كچ بت.
به‌لێ هه‌كه خودان مالێ بڤێن زلرۆكێ وان كۆڕك بیت، نابت رۆژا 10 و 11 و 12 و 13 جۆتبوونێ ئه‌نجام بده‌ن. چونكى وه‌كى مه ل سه‌رى گۆتى زیندكێن نێر هه‌تا رۆژا 14 مرن. به‌لێ باشتره رۆژا 14 جۆتبوون بێته‌كرن. چونكى وێ رۆژێ تۆڤێ نێر، یێ لڤۆك و زیره‌ك، دێ زووى زووى خوه گه‌هیننه تۆڤ یان هێكا ژنكێ، یاكو ژنوى و وێ رۆژێ ده‌ركه‌تى. ئه‌و دێ به‌رى زیندكێن مێ ئه‌وێن ل گه‌ل زیندكێن نێر و د ناڤ تۆڤێ زه‌لامى و پێكڤه ده‌ركه‌تین، و زیندكێن مێ سست و خاڤن، خوه گه‌هیننه هێكا ژنكێ و یاكو هاتیه د هه‌ڤالبچیكى دا. گاڤا ئه‌ڤ زیندكێن نێر و هێكا ژنكێ گه‌هشتن ئێك زارۆ نێره.
لێ پێدڤیه رۆژێن خویندیتن (عادێ) باش و هوور و دروست بێنه تۆماركرن و خه‌له‌تى تێدا چێنه‌بن و چه‌ند رۆژه‌كا پێش و پاش نه‌كه‌ڤت، چونكى دێ شۆل خه‌له‌ت ده‌ركه‌ڤن. هنده‌ك و به‌لكو گه‌له‌ك جاران وه‌سا چێدبت ژ ئه‌گه‌رێ هندێ هه‌ڤالبچیكێ هنده‌ك ژنكا هه‌مى ده‌ما ڤه‌كریه، له‌وما زینكێن نێر و مێ یێن تۆڤێ زه‌لامى پێكڤه و ل گه‌ل ئێك ده‌ردكه‌ڤن و به‌ر ب هێكێ و هه‌ڤالبچیكى رێكه‌ڤن. پا یێن نێر لڤۆكن زووى خوه دگه‌هینن هێكێ و یێن مێ سستن زوو ناگه‌هنێ. هه‌تاكو هنده‌ك جاران به‌رى زه‌لام ئاڤا خوه به‌ربدت ئه‌و زیندك دگه‌ل بزاڤ و لڤین و ل گه‌ل وێ ئاڤا به‌رى ئاڤا تۆڤى، یاكو بۆ رێخۆشكرنا كارێ سێكسى دئێته رشتن و ژ له‌شێ زه‌لامى ده‌ردكه‌ڤت و رێكێ ته‌ڕ دكه‌ت، دئێنه خارێ و دوور نینه دگه‌ل هێكێ تێكل ببن و ببنه زارۆكه‌ك. بۆ ڤێ قووناغێ دێ مینت ل سه‌ر لایه‌نێن سێكس و جۆتبوونێ، و ئه‌و دێ بڕیارێ ده‌ن. به‌لێ پا یا باش ئه‌وه زه‌لام به‌رى ئاڤا خوه به‌ردت (قه‌زف)، له‌شێ خوه و ئالاڤێ خوه یێ سێكسى ڤه‌كێشت دا پشتى ڤاله‌كرنا ئاڤ یان تۆڤێ خوه، زیندكێت نێر و مێ به‌ریكانێ (مسابقێ) بكن و یێ زوویتر بگه‌هته هێكا ژنكێ دێ زارۆك وه‌سا ده‌ركه‌ڤت كچ یان كۆڕ.
جۆتبوون، كریاره‌كا ده‌روونى و سایكۆلۆژییه، به‌لێ ب لایه‌نه‌كێ جه‌سته‌یى دهێته ئه‌نجامدان و ئێكه ژ بنه‌مایێن به‌رده‌وامیا ژیانێ، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یێن كچكێن خوه بن ئاخ و زیندى ب چال دكرن ئه‌وان كار بۆ ژناڤبرنا نڤشێ خوه دكرن. سێكس ب ئێك ژ هونه‌رێن ژیانێ و د هه‌مان ده‌م دا شیانا یه‌زدانێ مه‌زن و جوانیا كارێ وى و سروشتى دهێته زانین، لاوازى تێدا ب ئێك ژ مه‌زنترین ئاریشێن ژیانێ و گه‌له‌ك خێزانان دهێته زانین، و سه‌ركه‌تن تێدا ب ئێك ژ كارتێكه‌رێن خۆشكرنا ژیانێ دهێته هژمارتن.
مفایێ ژ ڤى ژێده‌رى هاتیه وه‌رگرتن: د ئیبراهیم ره‌مه‌زان نه‌جار (2010): دێ چه‌وا پیریێ پاش ئێخى؟ چ.1، چاپخانا زانا، دهۆك.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
كوردستان ل به‌ندا كێ بیت؟
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
كوردستانى ئێستا
بابۆكالێن مه ب خوین و ماندیبوونا خۆه، و ل بن رێنمایێن زه‌رده‌شتێن خوه ئه‌و وه‌لات ئاڤادكرن و زه‌رده‌شت تنێ كه‌سه‌ك و ناڤه‌ك نینه، به‌لكو وه‌كى گه‌له‌ك خه‌لك و نازناڤ و پاشاتى و زنجیره‌كه ژ كه‌سێن ب ڤى ناڤى دهاتنه نیاسن و كارێ وان ئاراسته‌كرنا نه‌ته‌وه‌یێن ئاریایى بوویه و پترتر ئاراسته‌ك ئاینى بوویه، چونكى ئه‌و قۆناغ قۆناغا وه‌رارا ئاستێ هزریا مرۆڤى و قورتالبوون ژ خورافات و دره‌وا بوویه به‌ر ب بابه‌تێن ئاینى و رۆحى، یێن بۆ وێ قۆناغێ پێدڤى و بوویه یاسایێن برێڤه‌برنا ژیانا مرۆڤان، و دووماهی زه‌رده‌شت ژى سپیتمانێ میدى بوویه، ل سالا (660) هه‌تا (583) سالێن پێشى زاینێ ژیایه، د ژیێ (72) سالیێ ل سه‌رده‌ستێ داگیركه‌ران شه‌هید دبیت.
وه‌لاته‌كێ وه‌كى كوردستانێ، ئه‌و وه‌لاتێ زه‌نگینێ، ئاكنجیێن وێ مرۆڤێن رێنجبه‌ر و شۆلكه‌ر و كه‌د ـ حه‌لال، بۆ بنیاتنانا ئه‌ڤرۆیا جیهانێ قوربانى ب ژیانا خوه دان و بۆ مه وه‌لاته‌ك مه‌زن بجه هێلا و ده‌مێ ئه‌و د گوپیتكا خوه‌شیێ و تێرخوارى، خه‌لكێ نان نه‌بى و بۆ پارییه‌كێ نانى ئێكدو دخوارن و كه‌لتوورێ وان ب ئه‌گه‌رێ برسێ و هه‌ژاریێ و نه‌داریێ ببیه تالانكرن و كوشتن و ره‌ڤاندن و فرۆتنا مرۆڤان و نه‌خاسمه ژن و زارۆ و بیابانێ زۆردار هه‌مى بهایێن مرۆڤاتیێ ژ وان ستاندبین، تنێ هاتنا ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) ئه‌و هنده‌ك كرنه مرۆڤ و ل خوه‌زڤڕاندن.
ئه‌و ئه‌مانه‌ت ئه‌ڤرۆ یا كه‌تیه سه‌ر به‌خت و ویژدانا مه. هه‌ر داگیركه‌ره‌كى پشكه‌كا ژ مه ستاندى و ل ئێك ژ پارچێن وێ سال بۆ سالێ بناڤێ ئاینى هزاران گه‌نج بۆ چاڤترساندنا وى نه‌ته‌وه‌ى و ده‌ستبه‌ردان ژ سۆزا خوه بۆ وى وه‌لاتى، دهێنه سێداره‌دان، بێى هندێ كه‌س هه‌بیت پرسیاره‌كێ لێ بكه‌ت و خه‌ما وان هلگرت. وه‌لاتێن تڕۆهاتێن دیمۆكراسى هه‌ر جار خوه ب ناڤێ هندێ ئه‌ڤه بابه‌ته‌ك ناڤخوه‌یه ژ چاره‌سه‌ركرنا وێ ڤه‌دزن. ل پارچه‌ك دیتر سه‌دان ساله خه‌لكێ ماف نینه بێژیت ئه‌ز كوردم، چونكى مه‌زنترین تاوانه. مه‌لا سه‌عیدێ هه‌مكى، یێ گۆنده‌كێ باكۆرى كوردستانێ یه و ده‌هان ساله ئاكنجیێ گوندێ نه‌رمكێ یه ل كوردستانا باشوور و ئه‌م وه‌كى گۆندیه‌كى خوه هژمار دكه‌ین، ڤه‌دگێڕت وى ده‌مێ ل سه‌رده‌مێ رژێمێن ئاتاتۆركیا وى وه‌لاتى (جه‌ندرمه) بى (بێگۆمان ب زۆرى)، رۆژه‌كێ مه‌زنێ وان ل جهێ جه‌ندرما وان رێزدكه‌ت و پرسیارا جهێ ژیار یان گوندێن وان دكه‌ت، و ده‌مێ دوور دگه‌هته وى، ئه‌و ژى ب بسته‌هى و ب شانازیڤه دبێژت ئه‌ز كوردم و خه‌لكێ فلان گ=وندى. دبێژت هێدى من خوه نه‌دیت و تێر و پڕ هاتمه قوتان، چونكى من دان ب كوردبوونا خوه دا. ل پارچه‌كا دیتر، وه‌سا ل بن ناڤێ وه‌لاتى كوردبوون یا هاتیه ژبیركرن و باشوورى كوردستانێ ژى ب هه‌مان ده‌رد و ژبلى وێ زۆرداریا ل سالێن بیستێ هه‌تا نۆكه ب هه‌مى ته‌رزا لێ دهێته‌كرن، چ تشته‌ك نه‌ماى پێ نه‌هاتیه‌كرن، چه‌ندین جاران ئه‌نفال و تالان و كیمیابارانكرن و …هتد، كوردستانى تنێ پێپكێن راگرتنا ده‌ستهه‌لات و ئێكپارچه‌یا ئاخا پیرۆزا (نیشتمانێ عه‌ره‌بى یه)، نه‌ك تشته‌ك دیتر. حه‌چكۆ ئه‌و نیشتیمان پیرۆزه به‌لێ خوینا هزاران شه‌هید و بریندار و رۆندكێن ده‌یك و سێوى و بیژن ژن و كچ و زارۆك و مرۆڤێن ئه‌نفال و كێمیابارنكرى و جینۆسایدكرى و فرۆتى و كریتكریێ كورد نه پیرۆزه و به‌ر نیشتیمانى عه‌ره‌بى ناكه‌ڤت.
به‌لێ پا هێشتا كورد نڤستیی و نه‌یار دیاره دێ كه‌نگى خه‌و رابت. به‌رى چه‌ند رۆژان ئێكێ جامێره‌كێ وه‌كى عه‌لى قه‌ره‌داغى هند خه‌ما وه‌لاتێ توركیا هلگرتبى دگۆت ئه‌مریكا یا ل پشت هاتنا خوارێ یا بهایێ لیرێ توركیایه. هه‌كه وه‌سا یان نه‌وه‌سا، هێشتان هنده‌ك هند یێ د خه‌ما پاراستنا ئێكپارچه‌یا جیهانا عه‌ره‌بى و ئیسلامى، تو دێ بێژى ئه‌م كوردستانى د ناڤ وێ جیهانێ، یێ ل شاما شه‌ریف و چ جاران تاوانێن 16 ئۆكتۆبه‌ر و رۆبۆتسكى و قامیشلۆ و عه‌فرین و كه‌ركووك و شنگال و حه‌له‌بچه و پاوه و سه‌قز و شنۆ و نه‌غه‌ده و مهاباد و …هتد، ل سه‌ر ده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتدارێن وان وه‌لاتان نه‌هاتینه روودان و هه‌مى پیلانێن ئه‌مریكا و رۆسیا و ئسرائیلێ بووینه و ئیسرائیل، ئه‌جنه و هه‌ر شه‌ڤ دئێته به‌ر خه‌ونا ئێك ئێكێ مه كوردستانیان و دبێژته مه سوباهى داخوازا ده‌وله‌تێ بكه‌ن و ریفراندۆمێ بكه‌ن و پارتێن سیاسى ده‌ینن و هه‌ڕن ببنه پێشمه‌رگه و هه‌ڕن بچووكێن خوه بهێلن و هه‌ڕن ل سه‌نگه‌ران ل سحێلا و پردێ و كه‌ركووك و قامیشلۆ و كۆبانێ و شنگالێ و … هتد، كۆم ببن ! ئه‌ڤه كورد چه‌ند بێگانه‌په‌رسته و حه‌ز ژ خوه ناكه‌ت؟ كى د خه‌ما كوردایه، ل ده‌مه‌كى د یاسایا هه‌رێما كوردستانێ، و د ئاخفتنێن سه‌ركردێن وه‌كى سه‌رۆك بارزانی دا هه‌مى نه‌ته‌وه و ئوول و ئایین و مرۆڤ تێدا برا و یه‌كسان و هه‌ڤپشكن، نه‌ته‌وه‌یێن برا بۆ قڕكرنا مه و ژپێخه‌مه‌ت سه‌ره‌وه‌ریا خوه، ئاماده‌نه ب هزاران رێكخراوێن وه‌ك داعشێ په‌روه‌رده بكه‌ن و ڤڕێبكه‌نه سه‌ر گۆهێن كوردستانیان و ئه‌م ژى بۆ وان خه‌ما بخۆین و تاوانا پاره و ئاخ و سه‌روه‌ریا وان هلگرین. مخابن بۆ كوردستانیان.
ئه‌م بۆ پاراستنا خوه یێن نه‌چار بووین هزاران قۆربانى و شه‌هید و ئه‌نفالان و برینداران پێشكش بكه‌ین، ئه‌و ئاماده‌نه هه‌ر جار ب ناڤێ داعشێ و ناڤێن دیتر مه وه‌ك كافر هژمار بكن و دووڤه‌لانكێن ئیسرائیل و ئه‌مریكا و … هتد، بده‌نه نیاسین و ژبیرا خوه ببه‌ن، ئه‌و بخوه هه‌مى پێكڤه و تێكرا بنده‌ستێن ڤان وه‌لاتانه و سه‌فاره‌تێن وان ب ئالایێ وانڤه دگه‌شت، و ئه‌و نه كافرن و هه‌كه ئه‌م ژ نه‌چارى و ژ زۆرداریا وان وه‌لاتێن ب ناڤ ئیسلامى هندى سه‌رێ ده‌رزیكه‌كێ ل وان وه‌لاتان نێزیك بین، كافرین و كوشتنا مه (واجبه)، و گرتنا ژن و زارۆیێن مه دروسته و تالانكرنا تشتێ مه و هه‌مى كه‌ره‌ستێ ناڤمالێ، دروسته، هه‌تاكو هه‌كه ئه‌و مرۆڤ مامۆستایه‌كێ ئاینى بیت ل مزگه‌فته‌كا باژێڕێ عه‌فرینێ!
راستى سه‌یره گاڤا ئه‌و ته‌نگاڤ دبن مه ب كافر و ئیسرائیلى دده‌نه نیاسین و ب ڤێ چه‌ندێ خه‌لكێ ژ شیشان و قرقیزستان و مالیزیا و ئه‌ندۆنیسیا و پاكستان و ئه‌فغانستانێ و وه‌لاتێن عه‌ره‌بى و رۆژهه‌لاتا ناڤین د هه‌وارا خوه دئینن، دا وه‌لاتێ خوه ژ بنده‌ستێ مه بیننه ده‌ر، حه‌چكۆ ئه‌و خۆدان مال و ئه‌م داگیركه‌ر.
مخابنێ بۆ كوردێن خه‌مخۆرێن وان و بۆ وان بخوه، كو نه‌وێرن ل دیرۆكێ بزڤڕن و چه‌ند به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێ هلبدن، دا راستیا بزانن، چونكى راستى ته‌حلن و ل گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندیێن وان ناگونجن و بهێزترین چه‌كێ وان تنێ ب كافرناساندنا مه و داروده‌ستێ ئیسرائیلێ زانینا مه‌یه و هه‌تا نوكه كه‌س نه‌هاته د دیرۆكێ دا ببینت كا ئه‌ڤه چیه هه‌ر كه‌سێ وان كه‌رب ژێڤه ببت بۆ هندێ بشێن وى بشكێنن ڤیابا وى ب كافر و جوهى به‌نه نیاساندن. پێدڤیه سایكۆلۆژیا كوورتر د ڤى بابه‌تیدا بچیته خوارێ دا ڕه و ڕیشالێن تیرۆرێ ل ده‌ڤه‌رێ بهێته‌هشككرن، ئارامیا ده‌روونى و جڤاكى بزڤریته ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه وه‌كى چه‌ند هزار سالێن بابۆكالێن مه شانازیا مه‌زنترین شارستانیه‌تێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ هه‌ى و رێز ل مرۆڤاتیێ دگرت و به‌رێن بنیاتا وێ دادڕشتن و ب شان و ملێن خوه خزمه‌تا هه‌میان دكر، بێى جوداهى، وه‌ك چاوا ئه‌ڤرۆ ژ وێ پارچا مه‌زن تنێ پیچووكه‌ك یا ماى و تێدا مه‌لیۆنه‌ها ئاواره و ده‌ربده‌ر، ب ئارامى و ئاسووده‌یى و ل بن سیبه‌را پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان و سه‌رۆكه‌كێ مرۆڤدۆستێ وه‌ك بارزانى، بێى جۆداهیا نه‌ته‌وه‌یى و زمانى و ئاینى و هزرى و سه‌ربارى هه‌مى نه‌دارى و ئاریشێن ناڤخوه‌یى و گه‌فێن سه‌ر ئاسایشا كوردستانێ و هه‌بوونا تیرۆرێ، وه‌ك قه‌لایه‌كێ هاتینه پاراستن و ئه‌ڤ هه‌رێما یا بۆ مه هه‌میان بوویه مناره‌ك دا ده‌نگێ سته‌ما ل كوردستانیان دهێته‌كرن بگه‌هینینیه گوهێن جیهانێ. كوردستان یا ل به‌ندا ڤان پارێزه‌رێن خه‌مخۆر بۆ كوردستانێ، ئه‌و دلسۆزێن بشێن به‌رى خه‌ما دوژمنى بخۆن، خه‌ما وه‌لات و نیشتیمانێ خوه هلگرن.
ژێده‌ر:خالید، شاخه‌وان (2017). ڕاگه‌یاندنى ده‌وڵه‌ت مافى ڕه‌واى گه‌لى كوردستانه، ڕۆژنامه‌ى خه‌بات، ژماره (5212 ) له ( 13/2/2017)، ل. (4).
سایكۆلۆژیایا خیانه‌تێ
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
خیانه‌ت، چ بچووك و چ مه‌زن، هه‌كه به‌رده‌وام و دوباره ببت، پشكه‌كه ژ كه‌ساتیه‌كێ لاداى و تژى ده‌رد ژ لایه‌نێ ده‌روونیڤه، یێ ژ ئه‌گه‌رێ ژیانه‌كا كێم سۆزدارى و تژى نه‌خوه‌شى و په‌روه‌رده‌كا نه‌دروست هاتیه‌ئاڤاكرن. ل دووڤ قه‌بارێ وێ دبیت چه‌ند كه‌س یان سه‌دان هزار زیانمه‌ند ببن. گه‌له‌ك ره‌فتار و كریارێن ل نك مه، ئاسایى بخوه جۆره‌كن ژ خیانه‌تێ: گه‌نده‌لى، تیرۆر، دزى، بازرگانیا سه‌خته و گرانفرۆشى، خۆرتیكرن ل خه‌لكێ، ستاندنا مولك و مالێ وان، دووروویى (منافقى)، و … هتد، به‌لێ ئه‌م وه‌سا نابینین. ئه‌وا ژ هه‌میان ته‌حلتر دووماهیا خیانه‌تێ یه، كو هه‌رده‌م تراژێدیك و نه‌خۆشه. ئه‌ڤا خوارێ ئێكه ژ مه‌لیۆنها نه‌موونا:
دیرۆكنڤیسێن رۆمى دبێژن: ژبه‌ر ده‌ستدرێژیێن وى بۆ سه‌ر وه‌لاتێ ئاریان، شاهپوورێ ساسانێى، ب دوینده‌ه میدى و كورد، قه‌ستا گرتنا وى باژێڕكى كر، یێ وى ئه‌میرێ عه‌رب خوه، یێ ناڤێ وى “زیزه‌ن”، به‌لێ ژ به‌ر ده‌یكا وى دگۆتنێ “ئه‌بۆ جه‌هیله”، ژ ترسێن شاهى تێ دا ڤه‌شارتبوو. كه‌لهه‌كا قاهیم بوو. شاهى نه‌دشیا ب سانه‌هى بستینت. جاره‌ك ژ وان جارێن ئه‌و ل هه‌سپى سووار و لێ دزڤڕى دا ببینت كا دێ چ ڕێكه‌كێ بته كارى، “نه‌زیرا”، كچا ئه‌میرێ وى باژێركى ل سه‌ر دیوارێن كه‌لهێ شاه دیت و كه‌ته دلێ وێ، به‌رشڤ دا وى هه‌كه‌ر سۆزێ بده‌ت دێ وێ مه‌هر كت، ئه‌و دێ هاریكاریا وى كه‌ت وێرێ بستینت. شاه رازى بوو، كچكێ بابێ خوه و سه‌ردار و مه‌زنێن سۆپایێ وى سه‌رخوه‌شكرن، و پاشى ده‌رگه‌ه ل له‌شكرێ شاهى ڤه‌كرن. ئه‌و جه هاته ستاندن و شاهى سۆزا خوه بجهئیناند و كچك ل خوه مه‌هركر. دو سێ شه‌ڤێن ئێكه‌م وێ گازنده ژ جهێن نڤستنا خوه كر. شاهى گۆته خزمه‌تكاران بزانن چیه. وان هنده‌ك چۆلى د ناڤ دا دیت، شاه ما حێبه‌تى. پسیارا وێ كر كا ئه‌ڤه بابێ وێ چ ددایێ ئه‌و هنده ناسك و نازداركرى. وێ ژى به‌حسێ بابێ خوه كر كا چاوا هه‌ر تشته‌كێ وێ ڤیاى بۆ دئینا و چ خوارنه‌كا خوه‌ش ل جهه‌كى هه‌بایه دا بۆ وێ په‌یدا كت و … هتد. شاه زیره‌ك بى. زووى د وێ گه‌هشت گۆته وێ كا چاوا ئه‌و بۆ بابێ وه‌سا یێ باش نه‌بوویه مال دێ چاوا بكێر من ئێى. وى گۆته له‌شكرى وێ ببن و ب هه‌سپه‌كێ شه‌همۆزڤه گرێده‌ن و به‌ردنه بیابانى هه‌تا دسه‌كتت. هه‌سپ هینگى سه‌كنین گۆشتێ وێ ب دار و به‌ر و تڕاشا ڤه ماى و مرى. ئه‌ڤ روودانا خیانه‌تكارانه ل سالا 242 زاینى قه‌وما [1:728].
ئانكۆ هه‌مى مرۆڤ، بێ جوداهیا ئایینى، نه‌ته‌وه‌یى، عه‌شیره‌ت، باوه‌رى، و …هتد، نه‌خاسمه مرۆڤێن نێزیك بهادارن و نابت بۆ تشته‌كێ كێم مرۆڤ وى كارى دگه‌لدا بكت. ئه‌وێ بۆ مرۆڤى ببنه مال تنێ دێ ئه‌و بن. هه‌كه تو نه‌شێى قه‌نجیێ ل وان بكى بزاڤێ نه‌كه خیانه‌تێ ل وان بكى. چونكى به‌رناكه‌ڤت و كه‌سێ باوه‌رى ب ته نامینت و دووماهیا ته دێ نه‌ش یا “نه‌زیرا”یێ جوانتر بت. ئه‌ڤه مه‌زنترین وانه‌نه “مامۆستایه‌كێ” راستگۆ یێ ئه‌م بناڤێ ” دیرۆك” دنیاسین دده‌ته مه، و ب كێر هه‌ر مرۆڤه‌كى د هه‌ر پله و پایه و پۆسته‌كى یان ژى مرۆڤه‌كێ ساده و ئاسایى ژى دئێت. سروشت بۆ هه‌میان وه‌ك ئێكه. سروشت نابینت ئه‌وێ هه شاهه یان گه‌دا، تنێ كریارێن وى دبینت و دپیڤت و سزاددت یان پاداشت دكت. ژێده‌ر:[1] د. صدیق صفى زاده (بووره‌كه‌یى) (1385): تاریخ 5 هزار ساله ایران، انتشارات ێرون، جلد(1).
سایكۆلۆژیایا پێڤه‌چوون ژ دوهى ل نك كوردى
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
دهێته‌گۆتن كه‌ر گیانه‌وه‌ره‌ك نه‌زانه، لێ ئه‌ڤ گیانه‌وه‌ره جاره‌كا دیتر ب سه‌ر وى جهێ ناكه‌ڤت یێ تێدا ب زه‌حمه‌ت بكه‌ڤت و ئێشه‌ك ژ كه‌س یان جه یان پره‌كێ دیتبت، چ جار ژبیرناكت.
د پرتووكا خوه یا ب ناڤێ “كوردێن عیراقێ” (the Kurds of Iraq) ئۆفرا بێنگیۆ (Ofra Bengio)، جاره‌كا دیتر بیرا مه ل هه‌مى وان ته‌حلى و زه‌حمه‌تا خه‌لكێ مه ل سه‌رده‌مێ رژێما سه‌دامێ گۆڕبگۆڕ دیتى، دئینت. سالێن هه‌شتێیان “جه‌هنه‌ما كوردان” دهێته هژمارتن.
وێ رژێمێ نه‌ك تنێ دوژمن، به‌لكو كوردێ خزمه‌تا وى ژى ب چاڤێ نه‌یار ددیت و ب سه‌دان ژ وان ل سێدارێ دان، و ژ وان ژى برایێ جه‌لال تاله‌بانى و گه‌له‌ك ژ ئه‌ندامێن پارتا وى، ل ده‌مه‌كى وان رۆژا هه‌ڤپه‌یمانى ل گه‌ل هه‌بى. ئه‌وێن ئه‌ڤرۆ پشتا خوه ب یێن ئه‌ڤرۆ ل به‌غدایێ گرێداین، نزانن ئه‌و هه‌ر ئه‌وێن دهێنه به‌س ناڤێت وان نه‌وه‌ك ئێكن، به‌لێ هزر و دیتنا وان بۆ مه كوردستانیان هه‌ر ئه‌وه یا به‌عسیان هه‌بى، و به‌لگه ژى ره‌فتارێن وانه ل گه‌ل مه.
ده‌مێ مرۆڤ ڤێ پرتووكێ دخوینت، یاكو پشتا خوه ب به‌لگه‌نامه‌یێن بده‌ست ئه‌مریكیان كه‌فتین گرێداى، تو دێ بێژى نه به‌رى 20 ـ 30 سالان، به‌لكو دوهى و پار و پێراره. كا چاوا بۆ شكاندنا كوردان، و تێكنه‌چوونا نه‌خشا “وه‌ته‌ن عه‌ره‌بى” وه‌لاتێن عه‌ره‌بى پشته‌ڤانى لێدكر، و كا چاوا توركیا هاریكاریا وێ دكر، و چاوا بناڤێ ئاینى ئه‌نفال دكرن و چاوا وان نه‌ك تنێ سه‌رباز (جێش) و ئیستخباراتێن خوه تێگه‌هاندین، به‌لكو (250 هزار) جه‌حشك یان “فه‌وجێن به‌رگریا نیشتمانى” ژى وه‌سا تێگه‌هاندبین كو ” پێشمه‌رگه كافرن و دڤیا وه‌ك كافر سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل دا بێته‌كرن و هه‌ر تشتێ وان، هه‌تاكو ژنێن وان بۆ وان حه‌لاله”.
هه‌تاكو نوكه و به‌رى چه‌ند هه‌یڤا ژى هه‌مان ئه‌و هه‌لسوكه‌فت ژ وان میلیشیایان هاته‌دیتن، چ داعش و چ ئه‌وێن پشتى وان، هێڕشى كوردستانێ كرین. د دیتنا وان دا كوردستانى كافرن و بزاڤا ڤه‌قه‌تاندنا خوه ژ ڤى “وه‌ته‌ن عه‌ره‌بیێ” پیرۆز دده‌ن و پێدڤیه جیهانا ئیسلامى ل دژى ڤێ چه‌ندێ بسه‌كنیت.
دوهى پێر كۆمكارا عه‌ره‌بى بۆ شه‌هیدبوونا چه‌ند كه‌س ژ گه‌نجێن بێتاوانێن نه‌ته‌وێ نه‌عه‌ره‌بى ل فه‌له‌ستینى ل سه‌ر ده‌ستێ سه‌ربازێن توندرۆیێن ئیسرائیلێ، وه‌كى سه‌دان جاران كۆمبووینه، لێ هه‌ر وێ كۆمكارا خودانا “ناڤه‌ك گران و هۆزه‌ك وێران”، نه سالێن هه‌شتیان و نه دوهى و نه ئه‌ڤرۆ، تنێ پێنج خوله‌كان ژى بۆ نه‌ته‌وێ كورد و سه‌دان هزار شه‌هیدێن ل سه‌ر ده‌ستێ وان هاتینه‌كوشتن، كۆمنه‌بین، و ئه‌ڤه چ دگه‌هینیت؟
ده‌مێ مرۆڤ ڤێ پرتووكێ دخوینیت دزانیت یێ پشتا خوه ب نه‌ته‌وه‌یێن “وه‌ته‌ن عه‌ربى” و هیڤى و قه‌نجیا وان گرێبدت، پالێ پویشییه، و ڤێجا نه‌خاسمه ئه‌وێن بزاڤا ئێكگرتنا ئێراقێ ددن. تاوان ژ هندێ مه‌زنتر هه‌یه تو وه‌سا هزر بكى ئێكگرتنا وه‌لاته‌كى هند پیرۆزه دا تو ب هزاران مرۆڤێن ناخوازن تێدا بژین بناڤێن ئایینى جینۆساید بكى و سه‌د و بیست مه‌لیۆن ژ وى نه‌ته‌وه‌ى و مه‌لیاره‌ك ژ وى ئایینى خوه ل وێ حه‌شامه‌تا كۆشتیان بێده‌نگ بكه‌ن.
پرتووك نیشادده‌ت كا سیاسه‌تا وان و ده‌مارگیرێن ناسیۆنالیستێن عه‌ره‌ب ل به‌غدایێ، هینگى و نوكه بۆ ڤێ هزرا خوه هه‌مى رێك و چه‌ك و هۆڤاتى ل كوردستانیان جه‌ڕباندین، و یا ژ هه‌میان سه‌یرتر كورده، یێ تێدا دلێ وى خوه‌شه د وه‌لاته‌كى دا دێژیتن و چاڤێ وى ل مووچێ وێ و قه‌نجیا وێ یه، به‌لێ هه‌ر به‌ر و داره‌كا ڤێ ئاخێ خوینا شه‌هیده‌كێ كوردستانێ ژ هه‌مى ئایین و نه‌ته‌وه‌كى یێ پێڤه و رحا وان شه‌هیدان ل ئه‌سمانى ژ وان سله ئه‌وێن ژ بلى ئازادیێ و سه‌رخوه‌بوونێ خه‌یاله‌كا دیتر دكن، یاكو خاڤه و خودانێ وێ هزرێ تنێ ” پالێ پویشى” یه.
سه‌رچاوه: بینیغو، أوفرا (2014): كُرد العراق: بنا‌و دوله داخل دوله، گ.1، دار الساقی مع دار ێراس للنشر، أربیل: اقلیم كوردستان العراق، 432 ص.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ سایكۆلۆژییا په‌روه‌رده‌یى/ زانینگه‌ها زاخۆ
ره‌خنه و سایكۆلۆژیایا ره‌خنه‌گرتنێ ل نك كوردستانیان
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
گه‌هشتن ب مافێن ره‌وایێن خوه یێن سروشتى و جڤاكى، مافێ هه‌ر مرۆڤه‌كی یه، ژ هه‌ر جڤاك و ل بن هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كێدا، ب مه‌رجه‌كى ره‌وشا جڤاكى و سیاسیا وى وه‌لاتى بهێته‌ل به‌رچاڤگرتن، و ل به‌رامبه‌ر ژى ده‌ستهه‌لات ژى دڤیا هه‌مان دیتن هه‌بیت و د كاودانێن ئاسایى و نه‌قه‌یراناوى دا مافێن ره‌وایێن خه‌لكێ خوه بێى چو جوداهیه‌كا ئاینى و نه‌ته‌وه‌یى و نه‌ژادى و هزرى و سیاسى بده‌ته وان.
ره‌خنه‌گرتن و ئازادیا وێ ئێكه ژ بنه‌مایێن پیشكه‌فتنا هه‌ر وه‌لاته‌كى، ب مه‌رجه‌كى ئه‌و ره‌خنه ئاڤاكه‌ر و بنیاتى و به‌رهه‌مێ ڤیانا وى كه‌س و لایه‌نى بیت بۆ نیشتمان و وه‌لات و نه‌ته‌وێ خوه، نه‌ك چاڤلێكرن و ل بن فشارێن لایه‌ن یان هنده‌ك فاكته‌رێن لاوه‌كى و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى یێن وان نه‌بن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتى به‌رهه‌مێن ره‌خنه و ره‌خنه‌ژخۆگرتنێ و دیتنه‌كا خه‌مخۆرانه بوویه بۆ وه‌لات و خۆشگۆزه‌رانى و ئاڤاكرنێ.
ژێده‌رێن زانستى و رێكخراوێن تایبه‌ت ب ساخله‌مییا جه‌سته‌یى و ده‌روونى و ده‌رووندروستیێ ل هه‌مى جیهانێ وه‌سا دده‌نه دیاركرن كه ده‌مێ گله‌یێن تاكه‌كى ژ ره‌وشا خۆ یا جه‌سته‌یى و فیزیكى و ده‌روونى پترتر ژ ئاستێ پێدڤى بیت و پترتر ژ ئاستێ گازنده‌یێن كه‌سه‌كێ ئاسایى و سروشتى بیت و بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژتر ڤه‌كێشت، و ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رده‌وام ژ ره‌وشا خوه یا جه‌سته‌یى و ده‌روونى ب گازنده بیت و پترتر ژ ئاستێ پێدڤى ژ ئه‌نجامدانا كار و شۆله‌كى ماندى ببیت و بوه‌ستیت، و كه‌توارێ ژیانا خۆ لبه‌ر چاڤ نه‌گریت و نه‌بینت، ئاماژه‌نه بۆ هندێ بسه‌لمینت ئه‌ڤ كه‌سه ژ ئالیێ ده‌روونى ڤه نه یێ جێگیره و د قه‌یرانه‌كا ده‌روونى دا دژیت، ڤێجا چ ئه‌ڤ قه‌یرانه به‌رهه‌مێ فاكته‌رێن بۆماوه‌یى بیت و ژ ده‌یباب و بابۆكالێن وى بۆ وى هاتبیته ڤه‌گۆهاستن و چ ژ ئه‌گه‌رێن گڤاشتنێن ده‌روونى ـ جڤاكى و یان كارى و پیشه‌یى بیت یان گرێداى بیت ب لایه‌نێ په‌روه‌رده‌ییا وى یا شاش و شاشڤه ل قۆناغێن پێشترێن ژیانێ، كۆ نۆكه ئه‌و ئێخستیه د ڤێ ره‌وشێدا و فشار ل سه‌ر زێده‌كرین و گه‌هاندیه ڤێ ره‌وشا ناله‌بارا ده‌روونیا نوكه.
ئه‌ڤ رێكخراوێن تایبه‌ت بۆ كێمكرنا گڤاشتنێن ژ ڤى ره‌نگى و بۆ پاراستنا تاكى ژ ئالۆزتركرنا ره‌وشا خوه یا ده‌روونى دشێت گه‌له‌ك رێكا بكاربینت و ژ وان ژى یا ژ هه‌میان پراكتیكیتر و ئاسانتر و به‌رده‌ستتر هه‌داركێشان و به‌لكۆ ژى جۆره‌كێ خه‌مساریێ یه د سه‌ره‌دریكرن دگه‌ل كاودانێن زه‌حمه‌تێن ژیانێ، تاكو ل بن فشارا وان نه‌هێته شكاندن و ژناڤچوون، نه‌بیته قۆربانیێ وان. چونكى هه‌ر مرۆڤه‌كى، چ یێ ئاسایى و ده‌رووندروست و چ یێ نه‌خۆش، سیسته‌مه‌كێ به‌رگریا ده‌روونى(مناعه‌یا نفسی) یێ هه‌ى كه ئاستێ خۆلبه‌رگرتنا ئاسته‌نگ و كاودانێن ژیانێ دیار دكه‌ت، چ بلند یان نزم بیت. ئانكۆ مرۆڤه‌كێ ئاسایى ئه‌ڤ سیسته‌مه لنك وى یێ بهێزه و كه‌سێن دیتر و ده‌روون نه‌خۆش خۆدان سیسته‌مه‌كێ ئاست نزمن و نه‌شێن خۆ ب سانه‌هى ل به‌ر نه‌خۆشیا بگرن و به‌رده‌وام ب گله‌یى و گازنده‌نه.
هه‌مان ئه‌ڤ ره‌وشه بۆ كاودانێن ئاسایى و جڤاكى د هه‌ر جڤاكى دا و تاكێن هه‌ر وه‌لاته‌كیدا دروسته ب لایه‌نێ كێمیڤه نێزیكه ش وێ چه‌ندێ. ره‌خنه و گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن تاكى ژ ره‌وشا ژیانێ و سیسته‌مێ برێڤه‌چۆنا وێ هه‌مان رامانێ دده‌ت. و هه‌مان رامان بۆ گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن هنده‌ك تا و لایه‌نان ژ سیسته‌مێ سیاسییا وه‌لاتى دشێتن بهێته‌بكارئینان. به‌لگه ژى بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌كێن هه‌ین وى كارى دكه‌ن ل ده‌مه‌كى ئه‌ون یێن خۆدان ده‌ستكه‌فت یان ئه‌ون یێن بخۆ نه‌وه‌جن و هه‌كه‌ر ل جهێن وه‌سا بن نه‌ك نه‌شێن ببنه كه‌سێن به‌رهه‌مهینه‌ر و ب مفا بۆ جڤاكێ، به‌لكۆ ژى ژ گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن ئه‌و بخۆ گازنده‌ى ژ وان دكه‌ت و ب گه‌نده‌ل دزانیت، گه‌نده‌لتر ده‌ربكه‌ڤیت، به‌لێ چونكى نۆكه ئه‌و نه د وى جهیدایه گازنده‌ى دكه‌ت.
ئه‌ڤ كه‌سێن ل جڤاكا كوردستانى گه‌له‌ك سه‌رڤه‌سه‌رڤه هه‌لسه‌نگاندنێ بۆ بابه‌تا دكه‌ن و گه‌له‌ك د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریێن كوردستانێ و جیهانێ ناگه‌هن یان خوه تێناگه‌هینن، و نزانن گه‌له‌ك ژ وان هه‌ڤكێشا نه د ده‌ستێ كه‌سه‌كى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ جیهانێ دا نینه و كاودانێن ده‌مه‌كى یان ژنه‌شكافى و چاڤه‌ڕێنه‌كرى یان پلانێن مه‌زنێن سه‌ر ئاستێ وه‌لاتێن زلهێزن، ب سانه‌هى و ب بچووكترین هێجه‌ت و ل بن بچووكترین ده‌رفه‌ت دكه‌ڤنه بن كارتێكرنا گۆتنه‌ك و پرۆپاگندێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان، چ ناڤخوه‌یى چ ده‌ره‌كى، ژبلى هندێ نیشاندده‌ن خۆدان كه‌ساتیه‌ك لاوازن، هند ژى كه‌ساتییا خوه دئێخنه بن پرسیار و گۆمانێ.
مه‌به‌ست ئه‌ڤه نینه بێژین بلا فه‌رمانبه‌ر و مامۆستا ژ برسان بمرن و به‌نده‌یه‌كێ ده‌ست و پێ گرێدایێن سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتێ بن و ل هه‌مى دیكتاتۆریه‌ته‌كێ بێده‌نگ بن و نه‌ئێن رێپیڤانه‌كى و داخوازا مافێ خۆ نه‌كه‌ن و حاشایێ ل ئازادیا خوه بكه‌ن. دابینكرنا خۆشگۆزه‌رانیێ بۆ خوه و ئه‌ندامێن خێزانێن وان مافێ ره‌وایێ وانه، به‌لێ پشتى ل به‌رچاڤگرتنا به‌رژه‌وه‌ندى و ره‌وشا گشتیا نیشتمانێ خوه و ئه‌و مه‌ترسیێن ل سه‌ر هه‌رێمێ هه‌ین و ده‌ستێن ده‌ره‌كى و ناڤخوه‌یى و پیلانێن هه‌ڕفاندنا وێ ژى ببینن.
ده‌مێ تاكێن جڤاكه‌كێ زۆر ب ئاسانى ب هنده‌ك پرۆپاگنده‌یێن بێ بنه‌مایێن كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست و تێكڤه‌ده‌ر و تێكده‌ر دهێنه خاپاندن، و زووى باوه‌ر ژ گۆتنێن وان دكه‌ن به‌لێ باوه‌ر ژ به‌لگه و بڕیار و ژێده‌ر و ئامارێن فه‌رمى و حكومى ناكه‌ن، و دبنه ده‌سته‌ك بۆ تێكدانا ره‌وشا هه‌رێمێ و جاره‌ك دیتر بنده‌ستكرنا وێ، و نزانن ئه‌وێن وێ تێكڤه‌دانى َدكه‌ن تنێ ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتن ب هنده پله و پۆست و پایه و وه‌زاره‌ت و سامانه‌كییه و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى بزاڤا دكه‌ن بۆ باوه‌رپێكرنا خه‌لكى َهه‌ر كاره‌كى و نووچه‌یه‌كێ به‌لاڤ بكه‌ن. و مالوێرانى هنگییه ده‌مێ هنده‌ك كه‌سێن خۆشباوه‌ر و ساویلكه یان ژى به لایه‌نێ كێمیڤه یێن دلساف و دلپاقژ و ئاگه‌ه ژ چ تشته‌كى نه‌هه‌ى سویارى پێلێن وان تێكڤه‌ده‌ران دبن بێى هندێ بزانن كا دێ د ئه‌نجامدا چه‌ند تشتێن خراب ب سه‌رێ ڤى نیشتمانى و خه‌لكێ وێ ئێن بێى جیاوازیا هزرى و سیاسى. بێى هندێ تێبگه‌هین دێ چه‌ند تشتێن مه هه‌میا پێكڤه كۆمكرین و هه‌ین ژ ده‌ستێن مه چن. هنگى به‌لگه نه‌ویسته ئه‌ڤ مرۆڤه هه‌كه‌ر ڤان تشتا بزانیت و بكه‌ت دێ سه‌لمینیت مرۆڤه‌ك نه‌واقعییه. مرۆڤه‌كێ نه‌كه‌توار تشتێ دویر نابینت و ناخوینت. هنده‌ك تشتى سه‌رڤه‌سه‌رڤه دبینت، به‌لێ كویر د بابه‌تیدا ناچته خوارێ، تنێ ژ ده‌رگه‌هه‌كى ب ژۆر دكه‌ڤت و تنێ چاڤێت خۆ دئێخیته په‌نجه‌ره‌كێ، و بێگۆمان ژى دێ هه‌مى تشتا تنێ د وێ په‌نجه‌رێ ڕا بینیت، به‌لێ پا هه‌مى تشت ش وێ په‌نجه‌رێ را دیار نابن. ئه‌ڤ مرۆڤه به‌رده‌وام و هه‌میشه ب گله‌یى و گازنده‌نه، و ئه‌زموونێ و بیردۆزێن ده‌روونناسیێ نیشاندده‌ن ئه‌و مرۆڤ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر تشت و كه‌س و كاودانه‌كێ وه‌سانه و هه‌مان ره‌فتارێ دكه‌ن و گازنده‌یێن وان چ جاران ناڤه‌بڕن. هه‌تاكۆ ئه‌و كاودانێ نۆكه گازنده‌ى ژێ دكه‌ن ژى هه‌كه پشتى ماوه‌كێ دروست ببیت و ئه‌و هێجه‌ت نه‌مینت ئه‌ڤ كه‌سێن لاواز دێ ل هێجه‌ت و سووژێته‌ك دیتر گه‌ڕهن دا پێ بئاخڤن و گازندا بكه‌ن، بۆ هندێ لاوازییا كه‌ساتیا خوه تێدا ڤه‌شێرن و به‌رزه بكن، و دیسانێ دێ ل سه‌ر پت پت و پۆره پۆر و كۆت كۆتا خوه به‌رده‌وام بیت. لده‌مه‌كى به‌رى هینگى وه‌سا دیار دكر هه‌كه‌ر ئه‌ڤ كێماسییه نه‌مینت دێ ئاریشێن وى چاره‌سه‌ر بن و گازندێن وى بدووماهیك ئێن، به‌لێ پاشى ده‌ردكه‌ڤیت نه‌وه‌سایه.
رۆژا هندێ یا هاتى ئه‌م هێدى د فه‌لسه‌فه‌یا ژیانێ و نیشتمانى و ئه‌رك و مافێ، خوه بگه‌هین و فه‌لسه‌فا ژیانا خۆ دگه‌ل وان رێكبێخین، و ب سانه‌هى خوه بده‌ست كه‌س و لایه‌نانڤه به‌رنه‌ده‌ین و رابردووى بكه‌ین ئه‌زموون و وانه و په‌ند، و بیرا خوه بینین چه‌ندا بۆ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان و به‌عسێ و یێن دوژمن وه‌كر، به‌لێ نه‌ك چ پێڤه نه‌هات به‌لكۆ رژێما به‌عس بێ جیاوازى گه‌له‌ك ژ وان ژى ژناڤبرن، بزاڤێ بكه‌ین نه‌بینه ئه‌گه‌رى دۆڕاندنا خوه و خه‌لك و نیشتمان و ئاخ و زه‌حمه‌ت و رابردو و نۆكه و داهاتوویا خوه و زارۆك و كه‌س و كارێن خۆ، و ل بیرا مه بیت گه‌له‌ك تشت و هویركارى یێن هه‌ین د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ هه‌مى جیهانێ نه‌ك د ئاستێ تێگه‌هشتن و ده‌ستهه‌لاتا كه‌سه‌ك ژ مه یه، به‌لكۆ یێت وه‌كى پوتینى و ترامپى و ماكرۆنى ژى نزانن دێ چ لێ ئێت و گه‌هته كیڤه، له‌وما بێهنفره‌یى باشترین رێكه بۆ هندێ بزانین كا دێ پشتى هینگى ده‌رگه‌هێن خێرێ ڤه‌بن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده/ زانینگه‌ها زاخۆ
مرۆڤایه‌تى به‌ره‌ف ئاڤابوونێ؟
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
دیاره هه‌تا هنده‌ك مرۆڤ و سه‌ركرده د هزرا ئاڤاكرن و گوهۆڕین و پێشڤه‌برنا نه‌ته‌وه و خه‌لك و جڤاكێ خوه و ئاسووده‌كرنا و پاراستنا وانه ژ نه‌یاران و داگیركه‌ران، و هه‌تا كو بۆ ڤێ چه‌ندێ گازندا ژى دئیننه سه‌ر خوه، هنده‌كێن دیتر ل ڤێ جیهانێ تنێ بۆ ڤه‌مراندنا حه‌زێن نه‌جوان و كه‌ربوكین و ڕكێن خوه و تێركرنا وان، ده‌ست بۆ تشته‌كى و كاره‌كێ نه‌شرین و كرێت دبه‌ن، هه‌تاكو هه‌كه ب بهایێ ژناڤچوونا هزاران مرۆڤ و ژن و زارۆیان ژى بیت. ئه‌وان گوه ل هندێ نینه كا دێ ب ڤان كریاران چ ب سه‌ر كێ ئێت!.
ژ جۆرێ ئێكێ وان سه‌ركردێن دلسۆز بۆ خه‌لكێ خوه سه‌رۆك بارزانی یه كو ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیێ هه‌مى هه‌ولێن خوه دان بۆ دروستكرنا كه‌شتیه‌كا ئارام بۆ هه‌مى ئاكنجیێن كوردستانێ و بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ خوه ل سینگێ هه‌مى جیهانى دا و ڤیا وان تێبگه‌هینیتن هه‌مى كوردستانى و بێ جوداهیێن باوه‌ر و ئایین و نه‌ته‌وه و نه‌ژادى، و ب حنێرا پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان هه‌ژى ژیانه‌كا ئارامتره ژ ئه‌ڤا نوكه، دا ل بن هێدى ژ گه‌نده‌لكار و داگیركه‌ر و تیرۆر و ده‌مارگیر و هه‌مى نه‌خۆشى و پیسه‌مرۆڤان و هۆڤه‌نه‌ته‌وه و وه‌لاتان دوور بیت، هه‌تا مرۆڤ گۆتارێن پرتووكا چه‌ند به‌رگیا (مه‌سعود بارزانى: پێشمه‌رگه‌یه‌ك له پێگه‌ى سه‌رۆكى هه‌رێم دا) نه‌خوینت د كه‌ساتیا وى و حه‌ز و ڤیانا وى بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ ناگه‌هیت و نزانیت د ڤى ئاستى و قووناغا ژیانێ دا چ فه‌لسه‌فه و بنه‌ما و نهێنى و ئاراسته و جیهانبینیه‌ك بۆ ژیانێ ب گشتى و سیاسه‌ت و ده‌ستهه‌لات و رێڤه‌برنا كوردستانێ د هزرێدایه.
دیاره نموونه ژى بۆ جۆرێ دویێ گه‌له‌كن و یێن ژ هه‌میان نووتر، ئه‌و سه‌ربازێن جوهی یێن ل ڤى ماوه‌ى هنده‌ك گه‌نج و زارۆ كۆشتین، تنێ چونكى یێن بووینه پێتڕانكێن بازرگانێن سیاسى ل جیهانا ئیسلامى و وه‌لاتێن تێر و تژى یێن عه‌ره‌ب و خه‌لیجى، یاریان ب هه‌ست و سۆز و دلسۆزیا وێ خه‌لكێ ساده دكه‌ن و به‌رێ وان دده‌نه ئاقارێ مرنێ تنێ بۆ مه‌زنكرنا ئاریشا و نه‌ك بۆ مه‌به‌سته‌ك دیتر. دیاره سه‌ربازێن جوهى ژى ژ هندێ زۆردارترن دلۆڤانیێ ب وان ببن. ئه‌و ئاریشا دیرۆكیا دشێت گه‌له‌ك ب سانه‌هى چاره‌سه‌ر ببیت، و خۆدێ جوهى و فه‌له‌ستینى و عه‌ره‌ب ژى باش دزانن نه فه‌له‌ستینى عه‌ره‌بن، به‌لكو نه‌ته‌وه‌كن جودا و سه‌ر ب نه‌ژادێ سامى و پاشمایێن فینیقیان ڤه‌نه، نه ئه‌و و نه جوهى خه‌لكێ ره‌سه‌نێ فه‌له‌ستینا نوكه نینن و هه‌ر دو مێهڤان و به‌لكو داگیركه‌رنٍ، و ئه‌ڤ حنێرا ب هه‌ڤدو دكه‌ن و مه هه‌میان د ئاگرێ خوه دا دسۆژن. نموونه‌ك دیتر ژى بۆمبارانكرنا كێمیایى یا خه‌لكێ بێ تاوانێ سووریایێ ژ ئالیێ رژێما ئه‌سه‌دیڤه، ب پشته‌ڤانیا ئیران و رۆسیایێ و ژناڤبرنا هزاران كه‌س و زارۆ و ژنێن كو هه‌تاكو هه‌كه‌ر بمیننه ساخ ژى هه‌تا دووماهیا ژیانێ د ئێش و ئازارێن ده‌روونى و جڤاكى و نه‌ساخیێن سایكۆلۆژى دا دێ كه‌لن و حه‌لن، وه‌ك زارۆ و ژن و زه‌لامێن حه‌له‌بچه‌یا كوردستانێ. بلا به‌رى هه‌ر وه‌لاته‌كى ئه‌م گازندا ژ خوه بكه‌ین و بزانین راستى ڤان ده‌ستهه‌لاتدارێن ب ناڤ موسلمان دلێ مرۆڤى ژ گه‌له‌ك تشتا ره‌ش كرن: بێ ناڤێ خودێ نامه ڤه‌نابن/ بێ وه‌لات ئه‌م قه‌ت ئازاد نابن/ پشتى مرنێ نه من ئه‌ڤ ناڤ و نه چ به‌هى/ تنێ بنڤێسن لسه‌ر گۆڕێ من ئه‌ڤێ:”ناڤ زه‌رده‌شته ژ كوردستانێ”.
مخابن سه‌ركردێن هۆڤ و خۆپه‌رێست به‌رێ جیهانێ دده‌نه ئاقارێن هۆسا، و بۆ بازرگانێن ئه‌ورۆپى ژى ب سانه‌هیه هه‌ر تشته‌كێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه بكه‌ن هه‌تاكو ب نه‌مانا هه‌مى مرۆڤاتیێ بیت.
نيشاندان
WP Facebook Auto Publish Powered By : XYZScripts.com