د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
دیاره‌ هه‌تا هنده‌ك مرۆڤ و سه‌ركرده‌ د هزرا ئاڤاكرن و گوهۆڕین و پێشڤه‌برنا نه‌ته‌وه‌ و خه‌لك و جڤاكێ خوه‌ و ئاسووده‌كرنا و پاراستنا وانه‌ ژ نه‌یاران و داگیركه‌ران، و هه‌تا كو بۆ ڤێ چه‌ندێ گازندا ژى دئیننه‌ سه‌ر خوه‌، هنده‌كێن دیتر ل ڤێ جیهانێ تنێ بۆ ڤه‌مراندنا حه‌زێن نه‌جوان و كه‌ربوكین و ڕكێن خوه‌ و تێركرنا وان، ده‌ست بۆ تشته‌كى و كاره‌كێ نه‌شرین و كرێت دبه‌ن، هه‌تاكو هه‌كه‌ ب بهایێ ژناڤچوونا هزاران مرۆڤ و ژن و زارۆیان ژى بیت. ئه‌وان گوه ل هندێ نینه‌ كا دێ ب ڤان كریاران چ ب سه‌ر كێ ئێت!.
ژ جۆرێ ئێكێ وان سه‌ركردێن دلسۆز بۆ خه‌لكێ خوه‌ سه‌رۆك بارزانی یه‌ كو ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیێ هه‌مى هه‌ولێن خوه‌ دان بۆ دروستكرنا كه‌شتیه‌كا ئارام بۆ هه‌مى ئاكنجیێن كوردستانێ و بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ خوه‌ ل سینگێ هه‌مى جیهانى دا و ڤیا وان تێبگه‌هینیتن هه‌مى كوردستانى و بێ جوداهیێن باوه‌ر و ئایین و نه‌ته‌وه‌ و نه‌ژادى، و ب حنێرا پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان هه‌ژى ژیانه‌كا ئارامتره‌ ژ ئه‌ڤا نوكه‌، دا ل بن هێدى ژ گه‌نده‌لكار و داگیركه‌ر و تیرۆر و ده‌مارگیر و هه‌مى نه‌خۆشى و پیسه‌مرۆڤان و هۆڤه‌نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتان دوور بیت، هه‌تا مرۆڤ گۆتارێن پرتووكا چه‌ند به‌رگیا (مه‌سعود بارزانى: پێشمه‌رگه‌یه‌ك له‌ پێگه‌ى سه‌رۆكى هه‌رێم دا) نه‌خوینت د كه‌ساتیا وى و حه‌ز و ڤیانا وى بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ ناگه‌هیت و نزانیت د ڤى ئاستى و قووناغا ژیانێ دا چ فه‌لسه‌فه‌ و بنه‌ما و نهێنى و ئاراسته‌ و جیهانبینیه‌ك بۆ ژیانێ ب گشتى و سیاسه‌ت و ده‌ستهه‌لات و رێڤه‌برنا كوردستانێ د هزرێدایه‌.
دیاره‌ نموونه‌ ژى بۆ جۆرێ دویێ گه‌له‌كن و یێن ژ هه‌میان نووتر، ئه‌و سه‌ربازێن جوهی یێن ل ڤى ماوه‌ى هنده‌ك گه‌نج و زارۆ كۆشتین، تنێ چونكى یێن بووینه‌ پێتڕانكێن بازرگانێن سیاسى ل جیهانا ئیسلامى و وه‌لاتێن تێر و تژى یێن عه‌ره‌ب و خه‌لیجى، یاریان ب هه‌ست و سۆز و دلسۆزیا وێ خه‌لكێ ساده‌ دكه‌ن و به‌رێ وان دده‌نه‌ ئاقارێ مرنێ تنێ بۆ مه‌زنكرنا ئاریشا و نه‌ك بۆ مه‌به‌سته‌ك دیتر. دیاره‌ سه‌ربازێن جوهى ژى ژ هندێ زۆردارترن دلۆڤانیێ ب وان ببن. ئه‌و ئاریشا دیرۆكیا دشێت گه‌له‌ك ب سانه‌هى چاره‌سه‌ر ببیت، و خۆدێ جوهى و فه‌له‌ستینى و عه‌ره‌ب ژى باش دزانن نه‌ فه‌له‌ستینى عه‌ره‌بن، به‌لكو نه‌ته‌وه‌كن جودا و سه‌ر ب نه‌ژادێ سامى و پاشمایێن فینیقیان ڤه‌نه‌، نه‌ ئه‌و و نه‌ جوهى خه‌لكێ ره‌سه‌نێ فه‌له‌ستینا نوكه‌ نینن و هه‌ر دو مێهڤان و به‌لكو داگیركه‌رنٍ، و ئه‌ڤ حنێرا ب هه‌ڤدو دكه‌ن و مه‌ هه‌میان د ئاگرێ خوه‌ دا دسۆژن. نموونه‌ك دیتر ژى بۆمبارانكرنا كێمیایى یا خه‌لكێ بێ تاوانێ سووریایێ ژ ئالیێ رژێما ئه‌سه‌دیڤه‌، ب پشته‌ڤانیا ئیران و رۆسیایێ و ژناڤبرنا هزاران كه‌س و زارۆ و ژنێن كو هه‌تاكو هه‌كه‌ر بمیننه‌ ساخ ژى هه‌تا دووماهیا ژیانێ د ئێش و ئازارێن ده‌روونى و جڤاكى و نه‌ساخیێن سایكۆلۆژى دا دێ كه‌لن و حه‌لن، وه‌ك زارۆ و ژن و زه‌لامێن حه‌له‌بچه‌یا كوردستانێ. بلا به‌رى هه‌ر وه‌لاته‌كى ئه‌م گازندا ژ خوه‌ بكه‌ین و بزانین راستى ڤان ده‌ستهه‌لاتدارێن ب ناڤ موسلمان دلێ مرۆڤى ژ گه‌له‌ك تشتا ره‌ش كرن: بێ ناڤێ خودێ نامه‌ ڤه‌نابن/ بێ وه‌لات ئه‌م قه‌ت ئازاد نابن/ پشتى مرنێ نه‌ من ئه‌ڤ ناڤ و نه‌ چ به‌هى/ تنێ بنڤێسن لسه‌ر گۆڕێ من ئه‌ڤێ:”ناڤ زه‌رده‌شته‌ ژ كوردستانێ”.
مخابن سه‌ركردێن هۆڤ و خۆپه‌رێست به‌رێ جیهانێ دده‌نه‌ ئاقارێن هۆسا، و بۆ بازرگانێن ئه‌ورۆپى ژى ب سانه‌هیه‌ هه‌ر تشته‌كێ بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌ بكه‌ن هه‌تاكو ب نه‌مانا هه‌مى مرۆڤاتیێ بیت.

كێمێ بده‌ به‌ر دا نه‌وه‌ستى!
(سایكۆلۆژیایا به‌خته‌وه‌ریێ و سیاسه‌تێ)
د. نه‌سرده‌ین ئیبراهیم گۆلى
فۆنتانا (Fontana, A., 1992) ئێك ژ وان كه‌سێن د بیاڤێ فشار و گڤاشتنێن ده‌روونى و جڤاكى ل نك مرۆڤان كاركرى و ڤه‌كۆلین ئه‌نجامداین، فشارا ده‌روونى (stress) ێ ب ڤى ره‌نگى پێناسه‌دكه‌ت كه‌ بریتیه‌ ژ وێ ره‌وشا كو تێدا داخوازیێن ده‌ره‌كى مه‌زنتر و پترترن ژ شیانێن گیانه‌وه‌رى و باشتر بێژین مرۆڤى. گڤاشتنێن ژیانێ ل دووڤ ڤه‌كۆلین و باوه‌رێن زانایێ، ده‌روونناسیێ رۆژ بۆ رۆژێ زێده‌تر دبن و قۆربانیێن پترتر گۆرى خوه‌ دكه‌ت. فاكته‌رێن جودایێن ناڤخۆیى و ده‌ره‌كى كارتێكه‌رن د په‌یدابوونا وان دا. ب مخابنیڤه‌ چه‌ندین جۆرێن مرۆڤان ل ده‌رڤه‌ى خودێ مرۆڤى یێن هه‌ین د هاریكار نینن و ب هه‌مى ره‌فتارێن خۆڤه‌ خه‌مێن مه‌ زێده‌تر دكه‌ن و ئاستێ وان گڤاشتنان زێده‌تر دبن و ل گه‌ل هندێ ئاریشه‌ و خه‌م و خه‌یالێن مرۆڤایتێ ژى ب ئه‌گه‌رێ ره‌فتارێن وان پترتر دبن. ئه‌ڤ مرۆڤه‌ گه‌نده‌لكار و بازرگانێن ئایدیۆلۆژیك، هزرى، له‌شكرى و جه‌نگى و سه‌ربازى، ئایینى، سیاسى، جڤاكى، كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى، په‌روه‌رده‌یى، و… هتد، ژبه‌ر دۆگماتیزما مه‌ژى و هزرییا خوه‌، بزاڤ نه‌كرن بۆ هندێ تنێ پیچه‌ك ژ خه‌رجى و ته‌خشان و په‌خشانكرنا ئه‌و و ئه‌ندام و كاربده‌ست و لایه‌نێن به‌رپرسیار و دام و ده‌زگه‌ه و دامه‌زراوه‌یێن وان یێن سیاسى یان ئایینى یان جڤاكى یان كارگێڕى، و یان مالبات و ژن و خێزانێن وان، یێن ده‌ستدڕهاى و هه‌ڤڕكییا وان دگه‌ل هه‌ڤدۆ، چ وه‌ك تاك و چ وه‌ك لایه‌ن و پارتێن سیاسى و چ وه‌كى وه‌لات، پێڕادبن، هه‌مى ژ كیستێ خه‌لك و وه‌لاتى و مرۆڤێن كێمده‌رامه‌تێ جیهانێ و هه‌ڤنیشتمانیانه‌، ول دووڤ ژێده‌ران پترتر ژ 70% ژ ده‌رامه‌تێ جیهانێ د ده‌ستێ چه‌ند مرۆڤاندایه‌، یێن بوویه‌ ژێده‌رێ مه‌ترسیا ئاسایشا خۆراكى و ژیانێ بسه‌ر مرۆڤاتیێ. ئه‌ڤه‌ جهێ مخابینێ یه‌، كو مرۆڤ هه‌بن ببنه‌ ئاسته‌نگ ل به‌ر برایێ خوه‌ یێ مرۆڤ و هه‌كه‌ر تو دگه‌ل ب ئاخڤى د بیتن خوه‌ ل به‌ كراسێن جۆدایێن وه‌سا ڤه‌شارتبیتن مرۆڤێ وى ناسنه‌كت هزرا فریشته‌یه‌كێ ژێ بكه‌ت، ل ده‌مه‌كى دبن وى كراسى و “كه‌ڤلێ مهێ گۆرگه‌ك” دڕنده‌ و هۆڤ یێ هاتیه‌ ڤه‌شارتن كو بۆ تێركرنا خوه‌ دشێتن هه‌مى مرۆڤاتیێ بكه‌ته‌ قۆربان. ئه‌ڤ جۆرێ مرۆڤان نه‌كێمن و د ئاست و جهێن جودا بوونا خوه‌ یا هه‌ى.
ب هزاران مرۆڤ ل ڤێ جیهانێ ژ برسان دمرن و ئاڤا ڤه‌خوارنێ بده‌ست ناكه‌ڤت و شه‌ڤ و رۆژ حه‌پ حه‌پا وانه‌ هه‌تا پاریه‌كێ نانى په‌یدا بكه‌ن و زكه‌كى تێرن و بیست و پانزدا برسى، لێ هنده‌ك ژ نه‌دلۆڤانییا خوه‌، پاره‌ى وه‌كى تۆزێ بكاردئینن و دزانن یان نزانن مرۆڤاتى یا د ئه‌و په‌ڕى به‌ده‌به‌ختیێ دا، پشت كاڤلێن وان و زكێ وان یێ برسى و هه‌ستیك و چه‌رماقێ له‌شێ وان، ئه‌ڤ گه‌نده‌لكارێن مرۆڤاتیێ خوه‌ ب به‌خته‌وه‌ر و كامه‌ران دزانن!
دیاره‌ هنده‌ك جاران د شیانا مرۆڤان دا نینه‌ به‌ره‌نگارى هه‌مى ڤان فاكته‌رێن نه‌دلۆڤان و زۆردارێن ده‌ره‌كى ببیتن، چونكى ئه‌و كار بخۆ ژى دبیته‌ ئه‌گه‌ره‌ك مه‌زن بۆ په‌یدابوونا هنده‌ك جۆرێن دیترێن گڤاشتنێن ده‌روونى ل سه‌ر خۆدێ تاكى، له‌وما چاره‌سه‌ر دێ ئه‌و بیت ئه‌و هنده‌ك برێكا كۆنترۆلكرنا خۆ ئاست و رێژه‌یا وان گڤاشتن و فشاران ل سه‌ر خوه‌ كێم بكه‌ن.
نموونه‌ ژى ئه‌وه‌ یا د كاودانێن خێزانی دا دبینین. كۆڕ و كچه‌ك به‌رى ببنه‌ هه‌ڤژین، وه‌كى مه‌م و زینى شه‌یدا و ئه‌ڤیندارن، به‌لێ پشتى چه‌ند رۆژ و هه‌یڤان ژ ژیانا هه‌ڤژینیێ هه‌مى ئه‌و رۆمانسیه‌ت نامینیت. ئه‌و دوو مرۆڤێن به‌رى هینگى دمرن ل جهه‌كى ئێكدو ببینن و بۆ وان خۆشترین ده‌م و چركه‌ ئه‌و ده‌م بین، ئه‌ڤرۆكه‌ گه‌هشتینه‌ ئاسته‌كى وه‌كى “كێر و په‌نیرى” نابت ئێكدوو ببینن و نه‌خۆشترین ده‌مێن وان هنگینه‌ گاڤا هه‌ڤدۆ دبینن. ئه‌و یێن مه‌رجى بووین و ده‌مێ دگه‌هنه‌ ئێك شونیكا بیرا وان ل تشتێ نه‌خۆش دئێت و خۆ ب وان تشت و ره‌فتار و كریاران مرجى كرى و نه‌شێن خوه‌ قۆرتال بكه‌ن. ئه‌زموون و بسپۆرێن ده‌روونناسیا جڤاكى و خێزانى د وێ باوه‌رێدانه‌ پشكه‌ك مه‌زن ژ وان ئاریشه‌ و نه‌خۆشییان بۆ وان گڤاشتنان دزڤڕیتن ئه‌وێن ئه‌و دوو كه‌س ب ئه‌گه‌رێن زێده‌خوازى و ل به‌رچاڤنه‌گرتنا ره‌وشا ژیان و بارێ ئابوورى، و ژ هه‌میان ژى گرنگتر سایكۆلۆژیا هه‌ڤدۆ، دبنه‌ بناس بۆ بلندتربوونا فشارێن ده‌روونى ل سه‌ر ئێكدیتر و به‌رده‌وامبوونا وان گڤاشتن و ئاریشانه‌. ئه‌وان خوه‌ فێرنه‌كریه‌ و نه‌گه‌هشتینه‌ وێ باوه‌رێ ئه‌و شه‌ڕ و شۆڕ و لێكدان و هه‌ڤڕكى و ململانێ و ئاریشه‌ و رژدبوون ل سه‌ر وان داخوازیان هه‌رچه‌ند ره‌وا و نه‌ د جهێ خوه‌ دا و دوور ژ ده‌ستهه‌لات و شیانێن هه‌ر ئێك ش وان، چ مفایه‌ك نینه‌ ژ بلى ماندیكرنه‌كا مه‌زن و بێ وێنه‌، و بلندكرنا ئاستێ توندوتیژى و نه‌خۆشیا د ناڤبه‌را وان، ژ هه‌میان ژى مه‌ترسیدارتر و خرابتر بارێ گرانێ وان كێشمه‌كێش و نه‌خۆشیان دكه‌ڤیته‌ سه‌ر ملێن زارۆیێن وان و كارتێكرنه‌ك نه‌رێنى و خراب و كۆشنده‌ ل سه‌ر ره‌وشا وان یا ده‌روونى دكه‌ت و وان كه‌سێن لاواز و نه‌خۆشده‌روون و بێ باوه‌ر بخۆ و ب جڤاكێ و خێزانێ په‌روه‌رده‌ دكه‌ت و هه‌كه‌ر قوتابى بن د نزمترین ئاستێ خواندنێ دا دبن، چونكى هه‌مى هزر و مه‌ژیێ وان ل دۆرماندۆرى وان نه‌خۆشى و شه‌ڕ و شۆِران دزڤرَیتن ئه‌وێن رۆژانه‌ د ناڤبه‌را ژن و زه‌لامى رووى دده‌ت. مه‌ژیێ وان شیانێن سنووردارێن هه‌ین. ئه‌و كه‌س دشێن ب لبه‌رچاڤگرتنا یاسایا ” كێمێ بده‌ به‌ر تا زه‌حمه‌ت ب ته‌ نه‌كه‌ڤت” و ب” درێژكرنا پێیێن خوه‌ هندێ به‌ڕكا خۆه‌”، مه‌زنترین ده‌لیڤه‌ى بۆ خوه‌ و زارۆك و خێزانا خوه‌ دروست بكه‌ن دا تێدا ئاستێ وان گڤاشتنا كێم ببیت و فشارێ ل سه‌ر وان بخوه‌ نه‌كه‌ت و وان ژ كاسنه‌ئێخیتن. هه‌ر شه‌ڕه‌ك ژ وان وه‌ك خژبه‌ركه‌كیه‌. نۆكه‌ دیار نابت كا چ دكت به‌لێ پشتى چه‌ند سالان ده‌ردكه‌ڤیتن چ زیان هه‌بووینه‌. ئه‌ڤ چیایێن مه‌زن ب رۆژه‌كێ هۆسا نه‌هه‌ڕفینه‌، به‌لكۆ تۆز و باى و خژبه‌ركێن بچوویك هێدى هێدى و ب بۆرینا هزاران سالان كارتێكرنا ل سه‌ر كرى و خراب و رووتكرین. مرۆڤ ژى وه‌سانه‌. هێدى هێدى دهه‌ڕفت. ئه‌ڤ یاسایه‌ و ستراتێژییه‌ نه‌ ده‌ستهلگرتنه‌ ژ ماف و داخوازیێن خوه‌، به‌لكۆ ب سانه‌هیتر ئێخستنا ژیانا خۆیه‌ لسه‌ر بنه‌مایێ هندێ خۆهلاڤێتن و ماندیكرن و زه‌حمه‌تدان به‌لكۆ سۆتن و حه‌لاندن بۆ ئه‌و تشتێ د ده‌ستهه‌لاتا مرۆڤیدا نینن، تشته‌كى ناگه‌هینیته‌ مرۆڤى تنێ ئه‌و نه‌بیت وى ش كاس دئێخیتن و ناهێلیت بگه‌هته‌ وى تشتێ د شیانێن ویدا، و ئه‌و ژبه‌ر مژوولى ب تشتێن دیتر، ناگه‌هیتێ. ده‌مێ كه‌س هاریكارێ ته‌ نینه‌، هه‌ما هیچ نه‌بت تو هاریكارێ خوه‌ بكه‌ن. نه‌ ژبه‌ر خه‌لكێ یان ژبه‌ر هندێ كو تو ژ وان دترسى، به‌لكۆ ژبه‌ر هندێ تو هاریكارییا خوه‌ و یا مالبات و خێزانا خوه‌ و هه‌تاكو جڤاكێ ژى دكه‌ى.
مرۆڤاتیێ، چ ل سه‌ر ئاستێ تاكى و خێزانى و چ ل سه‌ر ئاستێ وه‌لات و نه‌ته‌وه‌یى و ده‌وله‌ت و سیاسه‌تێ هه‌مان ئاریشه‌یا هه‌ى. ماده‌م كه‌س هاریكاریا مرۆڤى نه‌كت بلا مرۆڤى بخوه‌ هند تێدا هه‌بت و هاریكارێ خۆ بت، دا بشێت د ده‌لیڤه‌ك دیتر دا بگه‌هته‌ وان تشتێن گه‌له‌ك زانا و ژ وان ژى فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، عه‌لى وه‌ردى (1913 ـ 1995) باوه‌را وان ئه‌وه‌ دێ هه‌ر و هه‌ر ده‌لیڤه‌ك بۆ وى هه‌بت و ل رۆژانێن ژیانێ وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كى بۆ هه‌ر كه‌سه‌كێ ده‌رگه‌هه‌ك ڤه‌بتن دا بگه‌هیته‌ ئارمانج و ده‌ستكه‌فتێن وه‌، ب مه‌رجه‌كى هینگى و وى ده‌مى بزانیت و بشێت مفاى ژ وى ده‌لیڤه‌ى وه‌ربگرت و خوه‌ بۆ وان ئارمانجا ته‌رخان بكه‌ت. هه‌كه‌ر وى نه‌شیا مفایى ژ وى ده‌لیڤه‌ى وه‌ربگرت به‌لكۆ ئه‌و ده‌لیڤه‌ بۆ نه‌زڤڕته‌ڤه‌ لێ قازانجێ وى د ڤێ هه‌ڤكێشێ دا ئه‌وه‌ وى خوه‌ ژناڤنه‌بریه‌ بۆ وێ چه‌ندێ. چونكى د وى ده‌میدا كێم یا داى به‌ر و خوه‌ بن نه‌ئێخستیه‌ و یێ ماى ساخ و ده‌رووندروست و ئاڤا و نه‌هه‌ڕفتى، ئه‌ڤه‌ مه‌زنترین ده‌ستكه‌فته‌ بده‌ست هه‌میان ناكه‌ڤت.

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى
سازى و سه‌نته‌رێن زانستى و ژ وان ژى دبستان و قوتابخانه‌ ب ڕێیا پرۆگرامێ خواندنێ قوتابى په‌روه‌رده‌ دكه‌ن، په‌روه‌رده‌ وه‌ك پێناسه‌ پێكهاتیه‌ ژ ئاماده‌كرنا مرۆڤى بۆ ژیانى،َ و تێكراى زانایێن ده‌رووناسیا په‌روه‌رده‌یى و په‌روه‌رده‌كارێن مه‌زن ل سه‌ر ڤێ پێناسێ كۆكن. حوكمه‌تا هه‌رێما كوردستانێ، نه‌خاسمه‌ د ئاستێ په‌روه‌ردێ دا وێراى گه‌له‌ك بزاڤ و سه‌ركه‌فتنان د بیاڤێ وه‌رگێڕانا وان دا بۆ زمانێ شرینێ كوردى، به‌لێ هێشتا نه‌شیایه‌ خوه‌ ژ بن كارتێكرنا كه‌لتووره‌كێ بیانى ده‌ربێخیت، كو ب ڕێیا هنده‌ك كه‌سان، ڤێجا بده‌ست یان بێده‌ستى بیت، د پرۆگرامێ خواندنێ دا، دهێته‌كرن. پرتووكا جۆگرافى ئێكه‌ ژ ژێده‌رێن زانیاریا بۆ خوانده‌ڤانى حه‌تا ب ڕێیا وێ ژینگه‌ها سروشتى و جوگرافیایى یا كوردستان و ده‌ڤه‌ر و چیایان بنیاسیت. گرنگترین ئارمانجێن مرۆڤى هه‌میشه‌ ئه‌و بوویه‌ ب ڕێیا نیاسینا جوگرافیایا ده‌وروبه‌رێ خوه‌، هه‌م بشێت خوه‌ ژ مه‌ترسیێن ده‌ره‌كى و ئه‌وێن گه‌فان ل ژیان و بوونا وى دكه‌ن، بپارێزیت و هه‌م بشێت هه‌مى شیانێن خوه‌ بۆ مفاوه‌رگرتن ژ وێ ژینگه‌هێ و ل دووماهیێ ژى به‌خته‌وه‌ریا خوه‌ و مالبات و نه‌ته‌وێ خوه‌، بمه‌زێخیت. جهێ داخێ یه‌ ئه‌و جوگرافیایه‌ ل بن كارتێكرنا فاكته‌رێن له‌شكرى و سیاسى و… هتد، به‌رده‌وام د گوهۆرینێ دا بوویه‌، و داگیركرن یان ئارمانجێن سیاسى و تایبه‌ت سنوورێن وان و ته‌نانه‌ت ناڤێ وان ژى ببه‌رده‌وامى یێ گوهۆڕى، و بێگومان ژى ده‌مێ ئه‌ڤ زانیاریه‌ ب شاشى دگه‌هنه‌ به‌رده‌ستێ قوتابى ژ بلى تێكدانا بیردانكا وى یا زانستى، چه‌ند جاران پتر ژى زیانێ ل بیروباوه‌رێن وى دكه‌ت. ئه‌م كوردستانى بخۆ ئه‌ڤه‌ هزاران ساڵه‌ ل بن ده‌ستیێ و داگیركرنێ دا دنالین و مه‌ گه‌له‌ك قوربانیێ یێن داین، بۆچى بگه‌هته‌ ئاستێ هندێ زارۆكێن مه‌ ژى ئه‌و چه‌ند ب سه‌رێ وان بێت، نه‌خاسمه‌ ئه‌م نوكه‌ ب هه‌مى هێزڤه‌ بزاڤا ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته‌كێ ددین دا دبن سیبه‌را وێ ژ تاما خۆشا ئازادیێ بێبه‌هر نه‌بین. پێداچوونه‌ك ب پرتووك و نه‌خشه‌یێن جۆگرافیایى د پرۆگرامێن خواندنێ هنده‌ك ژ ڤان شاشیان بخۆڤه‌ دگریت، و ل ڤێرێ ئه‌م تنێ نموونه‌كێ ژ وان ئینین. ب به‌رده‌وامى د نه‌خشه‌یێن ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤین ناڤه‌ك دهێته‌ دیتن ” كه‌نداڤا عه‌ره‌بى ” كو د راستیدا شاشیه‌ك زانستى، د هه‌مان ده‌مدا پالدانا قوتابیه‌كێ ب نه‌ته‌وه‌ كورده‌ بۆ ناڤ ئاریشه‌كا سیاسى، ئایدیۆلۆژى، نه‌ژادى و دیرۆكى، كو ڤى قوتابى نه‌ ژ دوور و نه‌ ژ نێزیكڤه‌ چ په‌یوه‌ندى پێڤه‌ نینه‌ و تژیكرنا مه‌ژیێ وى ب پێدانا ڤان زانیاریان د پرتووكێن خواندنێ و نه‌خاسمه‌ ل دبستان و قوتابخانه‌یێن ناوه‌ندى و ئاماده‌یى زیانه‌ك ده‌روونى مه‌زنه‌ ل كه‌ساتیا وى. هه‌لبه‌ت ل ڤێرێ مه‌به‌ستا مه‌ ئه‌و نینه‌ كو به‌رگریێ ژ نه‌ته‌وێ پارس (یان فارس وه‌كى عه‌ره‌ب دبێژنێ ) یێ ب ره‌گه‌ز ئاریایى بكه‌ین، چونكى زۆرداریا وان ل نه‌ته‌وێ كورد و كوردستانیان كرى چ كێمتر ژ یا عه‌ره‌بان نینه‌، و خرابتره‌، چونكى هیچ نه‌بیت ئه‌و ژى ئاریاینه‌ وه‌كى مه‌، تاجیك و ئازه‌ر، و … هتد، و چاڤێ مه‌ ل هندێ بى ل ده‌مێ ریفراندۆما كوردستانیان ئیران و ئاریایى ئێكه‌م پشت و هاریكارێن مه‌ بن د ئاڤاكرنا وه‌لاته‌ك كورستانى، لێ ب مخابنیڤه‌ گۆرزێ وان ژ هه‌میان كۆژه‌كتر بى و ئه‌ڤه‌ دێ بۆ وان گران تمام بیت، نه‌خاسمه‌ ئه‌و خوه‌ ل وه‌لاتێن زلهێز دده‌ن. لێ ل دووڤ ژێده‌رێن دیرۆكى ئه‌ڤ كه‌نداڤه‌ ل هزاران سالێن پێش زاینێ بناڤ و بنده‌ستێ پارسان بوویه‌، و هه‌تاكو د سه‌رده‌مێ میدیان دا ژى هه‌ر دو لایێن وێ ل بن ده‌ستهه‌لاتا میدیێن كورد بوویه‌. ئه‌ڤ ناڤه‌ سه‌ده‌یا بۆرى و نه‌خاسمه‌ پشتى ململانیێن دژوارێن ئیرانێ ل گه‌ل عه‌ره‌بان و نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن كه‌نداڤێ، و ب تنێ ژ پێخه‌مه‌ت تێكدانا ئارامییا ده‌ڤه‌رێ و نه‌ته‌وه‌ و وه‌لاتێن وێ هاتیه‌ تێكدان و ب ڤى ره‌نگى به‌لاڤبووى. ل سه‌رده‌مێ رژێما به‌عسا شۆڤینى و سه‌دامێ گۆڕبگۆڕ گه‌هشته‌ گۆپیتكا خوه‌، نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن عه‌ره‌ب ب هه‌مى ڤه‌ و ژ وان ژى یێن كه‌نداڤێ ئاگرێ ڤى شه‌ڕى ب پشتگیریا مادى و مۆرالى یا ڤێ رژێمێ، خۆشتركر، و كوردستانى ل هه‌ردوو سنوورێن ڤى شه‌ڕى مه‌زنترین قوربانى بین، ئه‌نفال و حه‌له‌بچه‌ دیارییا هه‌رى مه‌زنا وێ بى. ئه‌زموونا كوردستانیان نیشادایه‌ داگیركه‌رێن كوردستانێ ل هه‌مى پارچان، ل ده‌مێ دگه‌هنه‌ خالا دژاتیكرنا كوردستانیان، هه‌مى خه‌م و ئاریشه‌یان د ناڤبه‌را خوه‌ دا ژبیردكه‌ن، و ته‌نانه‌ت ل ڤێ دووماهیێ گه‌هشتینه‌ وێ باوه‌رێ پێدڤیه‌ ئه‌ڤ خاله‌ ببیته‌ ستراتژیه‌ك هه‌ڤپشك د ناڤبه‌را وان دا، ئه‌ڤه‌ژى بۆ ڕێگرى ل ئازادیا كوردستانیان و خه‌ونا دروستكرنا وه‌لاته‌ك سه‌ربخوه‌. ب گۆتنه‌ك دیتر بۆ مه‌ هه‌مى وه‌ك ئێكن، و نابت ئه‌م زۆرداریا وان ژبیرا خوه‌ ببه‌ین، و ژبه‌ر لایه‌نه‌ك یان تایبه‌تمه‌ندیه‌ك ل نك لایه‌نه‌ك ژ وان هه‌مى وێ زۆرداریێ بهێلین و دژاتیا لایه‌نه‌ك دیتر بكه‌ین، بێ لایه‌نى د بابه‌ت و ململانێ یا دیرۆكیا شیعه‌ و سوننه‌یان بۆ كوردان باشترین ده‌رمانه‌. مه‌ چ خێر و خۆشى ژ چ ژ هه‌ر دوكا نه‌دیت، ڤێجا بۆچى سه‌رێ خوه‌ بۆ ئێك ژ وان بئێشینین، و مه‌ژیێ زارۆ و گه‌نجێ خوه‌ بخڕینین: ها ئه‌ڤه‌ شیعه‌ و دوژمنه‌، و ئه‌ڤه‌ عه‌ره‌به‌ و سۆننه‌ و دۆسته‌. ژبلى رێز بۆ وان دو لایه‌نان وه‌ك باوه‌ر و مه‌زهه‌ب، لێ د چارچۆڤه‌ى سیاسه‌تێدا ئه‌و دو لایه‌ن بچاڤه‌ك دیتر و كێمتر ته‌ماشه‌ى مه‌ دكه‌ن، و ئه‌وا بۆ هه‌ر دوو وانا نه‌خه‌م و نه‌ خیاله‌ هزاران شه‌هید و قۆربانى و به‌دبه‌ختیا مه‌ و زارۆكێ مه‌ یه‌. له‌وما پێدڤیه‌ لایه‌نێن په‌یوه‌ندار د پرۆگرامێ خواندنێ، و نه‌خاسمه‌ په‌رتووكێن دیرۆكى و جۆگرافیایێ ڤێ و گه‌له‌ك جۆرێن دیتر ژ سه‌پاندنا هزرێن لایه‌نگیرانه‌ و ده‌مارگیرى نه‌هێلن، و ئه‌گه‌ر ده‌سته‌ك ل پشتێ هه‌یه‌ ب توندى بهێنه‌ سزادان و دوور ئێخستن ژ پرۆسا په‌روه‌رده‌یى، چونكى دێ ل ئاینده‌یێن دۆمدرێژ زیانێن مه‌زن ل قوتابى و كه‌ساتیا وى و تاكێ كوردستانێ ده‌ن.

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*
گه‌هشتن ب مافێن ره‌وایێن خوه‌ یێن سروشتى و جڤاكى، مافێ هه‌ر مرۆڤه‌كی یه‌، ژ هه‌ر جڤاك و ل بن هه‌ر ده‌ستهه‌لاته‌كێدا، ب مه‌رجه‌كى ره‌وشا جڤاكى و سیاسیا وى وه‌لاتى بهێته‌ل به‌رچاڤگرتن، و ل به‌رامبه‌ر ژى ده‌ستهه‌لات ژى دڤیا هه‌مان دیتن هه‌بیت و د كاودانێن ئاسایى و نه‌قه‌یراناوى دا مافێن ره‌وایێن خه‌ڵكێ خوه‌ بێى چو جوداهیه‌كا ئایینى و نه‌ته‌وه‌یى و نه‌ژادى و هزرى و سیاسى بده‌ته‌ وان.
ره‌خنه‌گرتن و ئازادیا وێ ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن پیشكه‌فتنا هه‌ر وه‌لاته‌كى، ب مه‌رجه‌كى ئه‌و ره‌خنه‌ ئاڤاكه‌ر و بنیاتى و به‌رهه‌مێ ڤیانا وى كه‌س و لایه‌نى بیتن بۆ نیشتمان و وه‌لات و نه‌ته‌وێ خوه‌، نه‌ك چاڤلێكرن و ل بن فشارێن لایه‌ن یان هنده‌ك فاكته‌رێن لاوه‌كى و دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى یێن وان نه‌بن. وه‌لاتێن پێشكه‌فتى به‌رهه‌مێن ره‌خنه‌ و ره‌خنه‌ژخۆگرتنێ و دیتنه‌كا خه‌مخۆرانه‌ بوویه‌ بۆ وه‌لات و خوه‌شگۆزه‌رانى و ئاڤاكرنێ.
ژێده‌رێن زانستى و رێكخراوێن تایبه‌ت ب ساخله‌میا جه‌سته‌یى و ده‌روونى و ده‌روونساخله‌میێ ل هه‌مى جیهانێ وه‌سا دده‌نه‌ دیاركرن كه‌ ده‌مێ گله‌یێن تاكه‌كى ژ ره‌وشا خوه‌ یا جه‌سته‌یى و فیزیكى و ده‌روونى پترتر ژ ئاستێ پێدڤى بیت و پترتر ژ ئاستێ گازنده‌یێن كه‌سه‌كێ ئاسایى و سروشتى بیت و بۆ ماوه‌یه‌كێ دوور و درێژتر ڤه‌كێشت، و ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رده‌وام ژ ره‌وشا خوه‌ یا جه‌سته‌یى و ده‌روونى ب گازنده‌ بیت و پترتر ژ ئاستێ پێدڤى ژ ئه‌نجامدانا كار و شۆله‌كى ماندى ببیت و بوه‌ستیت، و كه‌توارێ ژیانا خوه‌ ل به‌ر چاڤ نه‌گریت و نه‌بینت، ئاماژه‌نه‌ بۆ هندێ بسه‌لمینت ئه‌ڤ كه‌سه‌ ژ ئالیێ ده‌روونى ڤه‌ نه‌ یێ جێگیره‌ و د قه‌یرانه‌كا ده‌روونى دا دژیت، ڤێجا چ ئه‌ڤ قه‌یرانه‌ به‌رهه‌مێ فاكته‌رێن بۆماوه‌یى بیت و ژ ده‌یباب و بابۆكالێن وى بۆ وى هاتبیته‌ ڤه‌گۆهاستن و چ ژ ئه‌گه‌رێن گڤاشتنێن ده‌روونى ـ جڤاكى و یان كارى و پیشه‌یى بیت یان گرێداى بیت ب لایه‌نێ په‌روه‌رده‌یا وى یا شاش و شاشڤه‌ ل قووناغێن پێشترێن ژیانێ، كو نوكه‌ ئه‌و خستیه‌ د ڤێ ره‌وشێ دا و فشار ل سه‌ر زێده‌كرین و گه‌هاندیه‌ ڤێ ره‌وشا ناله‌بارا ده‌روونیا نوكه‌.
ئه‌ڤ رێكخراوێن تایبه‌ت بۆ كێمكرنا گڤاشتنێن ژ ڤى ره‌نگى و بۆ پاراستنا تاكى ژ ئالۆزتركرنا ره‌وشا خوه‌ یا ده‌روونى دشێت گه‌له‌ك رێیا بكار بینت و ژ وان ژى یا ژ هه‌میان پراكتیكیتر و ئاسانتر و به‌رده‌ستتر هه‌داركێشان و به‌لكو ژى جۆره‌كێ خه‌مساریێ یه‌ د سه‌ره‌دریكرن دگه‌ل كاودانێن زه‌حمه‌تێن ژیانێ، تاكۆ ل بن فشارا وان نه‌هێته‌ شكاندن و ژناڤچوون، و نه‌بیته‌ قوربانیێ وان. چونكى هه‌ر مرۆڤه‌كى، چ یێ ئاسایى و ده‌رووساخله‌میێ و چ یێ نه‌خۆش، سیسته‌مه‌كێ به‌رگریا ده‌روونى (مناعه‌یا نفسی) یێ هه‌ى كه‌ ئاستێ خۆلبه‌رگرتنا ئاسته‌نگ و كاودانێن ژیانێ دیار دكه‌ت، چ بلند یان نزم بیت. ئانكۆ مرۆڤه‌كێ ئاسایى ئه‌ڤ سیسته‌مه‌ ل نك وى یێ ب هێزه‌ و كه‌سێن دیتر و ده‌روون نه‌خۆش خودان سیسته‌مه‌كێ ئاست نزمن و نه‌شێن خوه‌ ب سانه‌هى ل به‌ر نه‌خۆشیا بگرن و به‌رده‌وام ب گله‌یى و گازنده‌نه‌.
هه‌مان ئه‌ڤ ره‌وشه‌ بۆ كاودانێن ئاسایى و جڤاكى د هه‌ر كۆمه‌لگه‌هه‌كێ دا و تاكێن هه‌ر وه‌لاته‌كیدا دروسته‌ ب لایه‌نێ كێمیڤه‌ نێزیكه‌ ش وێ چه‌ندێ. ره‌خنه‌ و گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن تاكى ژ ره‌وشا ژیانێ و سیسته‌مێ برێڤه‌چوونا وێ هه‌مان رامانێ دده‌ت. هه‌مان رامان بۆ گازنده‌یێن به‌رده‌وامێن هنده‌ك تا و لایه‌نان ژ سیسته‌مێ سیاسییا وه‌لاتى دشێت بهێته‌بكارئینان. به‌لگه‌ ژى بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌كێن هه‌ین وى كارى دكه‌ن ل ده‌مه‌كى ئه‌ون یێن خوه‌دان ده‌ستكه‌فت یان ئه‌ون یێن بخوه‌ نه‌وه‌جن و هه‌كه‌ر ل جهێن وه‌سا بن نه‌ك نه‌شێن ببنه‌ كه‌سێن به‌رهه‌مهینه‌ر و ب مفا بۆ جڤاكێ، به‌لكو ژى ژ گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن ئه‌و بخوه‌ گازنده‌ى ژ وان دكه‌ت و ب گه‌نده‌ل دزانیت، گه‌نده‌لتر ده‌ربكه‌ڤیت، به‌لێ چونكى نوكه‌ ئه‌و نه‌ د وى جهیدایه‌ گازنده‌ى دكه‌ت.
ئه‌ڤ كه‌سێن ل جڤاكا كوردستانى گه‌له‌ك سه‌رڤه‌سه‌رڤه‌ هه‌لسه‌نگاندنێ بۆ بابه‌تان دكه‌ن و گه‌له‌ك د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى و جڤاكى و ئابووریێن كوردستانێ و جیهانێ ناگه‌هن یان خوه‌ تێناگه‌هینن، نزانن گه‌له‌ك ژ وان هه‌ڤكێشا نه‌ د ده‌ستێ كه‌سه‌كى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تا كو جیهانێ دا نینه‌ و كاودانێن ده‌مه‌كى یان ژنه‌شكافى و چاڤه‌ڕێنه‌كرى یان پلانێن مه‌زنێن سه‌ر ئاستێ وه‌لاتێن زلهێزن، و ب سانه‌هى و ب بچویكترین هێجه‌ت و ل بن بچووكترین ده‌رفه‌ت دكه‌ڤنه‌ بن كارتێكرنا گۆتنك و پرۆپاگندێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان، چ ناڤخۆیى چ ده‌ره‌كى، ژبلى هندێ نیشادده‌ن خۆدان كه‌ساتیه‌ك لاوازن، هند ژى كه‌ساتییا خوه‌ دئێخنه‌ بن پرسیار و گۆمانێ.
مه‌به‌ست ئه‌ڤه‌ نینه‌ بێژین بلا فه‌رمانبه‌ر و مامۆستا ژ برسان بمرن و به‌نده‌یه‌كێ ده‌ست و پێ گرێدایێن سیسته‌مێ ده‌ستهه‌لاتێ بن و ل هه‌مى دیكتاتۆریه‌ته‌كێ بێده‌نگ بن و نه‌ئێن رێپیڤانه‌كى و داخوازا مافێ خوه‌ نه‌كه‌ن و حاشایێ ل ئازادیا خوه‌ بكه‌ن. دابینكرنا خۆشگۆزه‌رانیێ بۆ خوه‌ و ئه‌ندامێن خێزانێن وان مافێ ره‌وایێ وانه‌ به‌لێ پشتى لبه‌رچاڤگرتنا به‌رژه‌وه‌ندى و ره‌وشا گشتییا نیشتمانێ خوه‌ و ئه‌و مه‌ترسیێن لسه‌ر هه‌رێمێ هه‌ین، و ده‌ستێن ده‌ره‌كى و نافخۆیى و پیلانێن هه‌ڕفاندنا وێ ژى ببینن.
ده‌مێ تاكێن جڤاكه‌كێ زۆر ب ئاسانى ب هنده‌ك پرۆپاگنده‌یێن بێ بنه‌مایێن كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست و تێكڤه‌ده‌ر و تێكده‌ر دهێنه‌ خاپاندن، و زووى باوه‌ر ژ گۆتنێن وان دكه‌ن به‌لێ باوه‌ر ژ به‌لگه‌ و بڕیار و ژێده‌ر و ئامارێن فه‌رمى و حكومى ناكه‌ن، و دبنه‌ ده‌سته‌ك بۆ تێكدانا ره‌وشا هه‌رێمێ و جاره‌ك دیتر بنده‌ستكرنا وێ، و نزانن ئه‌وێن وێ تێكڤه‌دانى َدكه‌ن تنێ ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتن ب هنده‌ پله‌ و پۆست و پایه‌ و وه‌زاره‌ت و سامانه‌كییه‌ و ژبه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌مى بزاڤا دكه‌ن بۆ باوه‌رپێكرنا خه‌لكێ هه‌ر كاره‌كى و نووچه‌یه‌كێ به‌لاڤ بكه‌ن. و مالوێرانى هنگیه‌ ده‌مێ هنده‌ك كه‌سێن خۆشباوه‌ر و ساویلكه‌ یان ژى به‌ لایه‌نێ كێمیڤه‌ یێن دلساف و دلپاقژ و ئاگه‌ه ژ چ تشته‌كى نه‌هه‌ى سووارى پێلێن وان تێكڤه‌ده‌ران دبن بێى هندێ بزانن كا دێ د ئه‌نجامدا چه‌ند تشتێن خراب ب سه‌رێ ڤى نیشتمانى و خه‌لكێ وێ ئێن بێى جوداهیا هزرى و سیاسى. بێى هندێ تێبگه‌هین دێ چه‌ند تشتێن مه‌ هه‌میان پێكڤه‌ كۆمكرین و هه‌ین ژ ده‌ستێن مه‌ چن. هنگى به‌لگه‌ نه‌ویسته‌ ئه‌ڤ مرۆڤه‌ هه‌كه‌ر ڤان تشتا بزانیت و بكه‌ت دێ سه‌لمینیت مرۆڤه‌ك نه‌واقعیه‌. مرۆڤه‌كێ نه‌كه‌توار تشتێ دویر نابینت و ناخوینت. هنده‌ك تشتى سه‌رڤه‌سه‌رڤه‌ دبینت، به‌لێ كویر د بابه‌تیدا ناچته‌ خوارێ، و تنێ ژ ده‌رگه‌هه‌كى ب ژۆر دكه‌ڤت و تنێ چاڤێت خوه‌ دئێخیته‌ په‌نجه‌ره‌كێ، و بێگۆمان ژى دێ هه‌مى تشتا تنێ د وێ په‌نجه‌رێ ڕا بینیت، به‌لێ پا هه‌مى تشت ش وێ په‌نجه‌رێ را دیار نابن. ئه‌ڤ مرۆڤه‌ به‌رده‌وام و هه‌میشه‌ ب گله‌یى و گازنده‌نه‌، و ئه‌زموونێ و بیردۆزێن ده‌روونناسیێ نیشاندده‌ن ئه‌و مرۆڤ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر تشت و كه‌س و كاودانه‌كێ وه‌سانه‌ و هه‌مان ره‌فتارێ دكه‌ن و گازنده‌یێن وان چ جاران ناڤه‌بڕن. هه‌تاكو ئه‌و كاودانێ نۆكه‌ گازنده‌ى ژێ دكه‌ن ژى هه‌كه‌ پشتى ماوه‌كێ دروست ببیت و ئه‌و هێجه‌ت نه‌مینت ئه‌ڤ كه‌سێن لاواز دێ ل هێجه‌ت و سووژێته‌ك دیتر گه‌ڕهن دا پێ بئاخڤن و گازندا بكه‌ن، بۆ هندێ لاوازیا كه‌ساتییا خوه‌ تێدا ڤه‌شێرن و به‌رزه‌ بكن، و دیسانێ دێ ل سه‌ر پت پت و پۆره‌ پۆر و كۆت كۆتا خوه‌ به‌رده‌وام بیت. ل ده‌مه‌كى به‌رى هینگى وه‌سا دیار دكر هه‌كه‌ر ئه‌ڤ كێماسیه‌ نه‌مینت دێ ئاریشێن وى چاره‌سه‌ر بن و گازندێن وى بدووماهیك ئێن، به‌لێ پاشى ده‌ردكه‌ڤیت نه‌وه‌سایه‌.
رۆژا هندێ یا هاتى ئه‌م هێدى د فه‌لسه‌فه‌یا ژیانێ و نیشتمانى و ئه‌رك و مافێ، خوه‌ بگه‌هین و فه‌لسه‌فا ژیانا خوه‌ دگه‌ل وان رێكبێخین، و بسانه‌هى خوه‌ بده‌ست كه‌س و لایه‌نانڤه‌ به‌رنه‌ده‌ین و رابردووى بكه‌ین ئه‌زموون و وانه‌ و په‌ند، و بیرا خوه‌ بینین چه‌ندا بۆ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان و به‌عسێ و یێن دوژمن وه‌كر به‌لێ نه‌ك چ پێڤه‌ نه‌هات به‌لكۆ رژێما به‌عس بێ جیاوازى گه‌له‌ك ژ وان ژى ژناڤبرن، و بزاڤێ بكه‌ین نه‌بینه‌ ئه‌گه‌رى دۆڕاندنا خوه‌ و خه‌لك و نیشتمان و ئاخ و زه‌حمه‌ت و رابردوو و نۆكه‌ و داهاتوویا خوه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن خوه‌، و ل بیرا مه‌ بیت گه‌له‌ك تشت و هووركاریێن هه‌ین د هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكۆ هه‌مى جیهانێ نه‌ك د ئاستێ تێگه‌هشتن و ده‌ستهه‌لاتا كه‌سه‌ك ژ مه‌ یه‌، به‌لكۆ یێت وه‌كى پوتینى و ترامپى و ماكرۆنى ژى نزانن دێ چ لێ ئێت و گه‌هته‌ كیڤه‌، له‌وما بێهنفره‌یى باشترین رێكه‌ بۆ هندێ بزانین كا دێ پشتى هنگى ده‌رگه‌هێن خێرێ ڤه‌بن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*

ئه‌ڤ بابه‌ته‌ نهێنى و به‌رسڤه‌كه‌ بۆ وێ پرسیارێ، بۆچى هنده‌ك وه‌لاتێن رۆژئاڤایێ دژى سه‌رۆك بارزانینه‌. چ پێنه‌ڤێت كاره‌ساتێن كوردان ب هه‌مى ئایین و پارچه‌یێن خوه‌ڤه‌، ل سه‌ر ده‌ستێ مۆسلمانان و نه‌خاسمه‌ هه‌ر سێ نه‌ته‌وێن فارس و تورك و عه‌رب، ئه‌و تراژێدیانه‌ زمان ژ وه‌سفا وان دكه‌ڤت و گوهى شیانا گوهدارى و په‌یڤا شیانا ڤه‌گێڕانا وان نینه‌.
پشتى قه‌نجیێن سه‌لاحه‌دینێ ئه‌یۆبى و دوینده‌ها وى ل گه‌ل جیهانا ئیسلامى كرین، ئه‌و رژدییا كورد هنده‌ پێداگریێ ل سه‌ر دكه‌ن ڤیابا هه‌تا نۆكه‌ جیهانا ئیسلامى پێكڤه‌ بڕیار ل دۆر ئازادیا كوردا دابایه‌، لێ وان نه‌تنێ ئه‌و قه‌نجى ژبیركریه‌، به‌لكۆ یا ب ئاڤێ ژى داى، و “شه‌یێ وێ هند خراب یێ د سه‌رێ كوردا ڕا شكه‌ستى”، هه‌تا نوكه‌ ژى جیهانا مه‌سیحیه‌تێ و پشتى ئه‌و شه‌ڕێن ب ناڤێ بێ ڕامانا “خاچپه‌رێستان” د ناڤ موسلماندا به‌لاڤ، كێمترین ده‌لیڤه‌ نه‌دایه‌ ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌ سه‌رێ خوه‌ ڕاكه‌ت و رۆژه‌كا ئارام ببۆرینیت.
كورد ژ پشتى سه‌لاحه‌دینى وه‌ره‌ قوربانیێ ململانێیا دو جه‌مسه‌رێن ئاینى بوویه‌ و پشتى وان ژى دوجه‌مسه‌ریا سیاسییا بلۆكێن شێعه‌ و سوننه‌یێن موسلمان و ل دووڤ دا رۆژئاڤا و رۆژهه‌لاتا مه‌سیحى و پاشى ژى و پشتى ده‌ركه‌تنا په‌ترۆلێ ئه‌و ژى هاته‌ سه‌ر و ل سه‌روبه‌ندێ جه‌نگێ سێیێ یێ جیهانى ل سه‌ر بابه‌تێ ئاڤێ، دێ ئه‌و “نه‌ه ژى ئێنه‌ سه‌ر وان ده‌ها”!
هندى كه‌ رۆسیایا مه‌سیحى بوو چ د ململانێ ل گه‌ل ئیرانا سه‌فه‌وى ـ شێعى و چ ل گه‌ل توركێن عوسمانى ـ سوننه‌، چویڤێ وان هه‌ر ب كوردان كه‌تیه‌، پاشى ژى و ل بن فه‌لسه‌فه‌یا ماركسیزم ـ لینینیزمێ مافێ وى نه‌ته‌وه‌ى ب ڕه‌نگ و ناڤ و شێوازێن جودا و نه‌خاسمه‌ بنبڕكرن و ڤه‌گوهاستن و هشككرنا دارا ب هێزا هزرا نه‌ته‌وه‌یێ و نه‌هێلانا وێ د مێنتالیته‌ و باوه‌رێن كوردان و … هتد، هاتیه‌ بنپێكرن. هه‌تا كو گه‌هاندنا په‌یاما كوردان بۆ جارا ئێكه‌م د جڤاكا نێڤده‌وله‌تى و ب ڕێیا وه‌لاتێ هه‌ڤپه‌یمان یان باشتر بێژین بنده‌ستێ خوه‌ یێ وه‌كى مه‌غۆلستان ل ناڤه‌راستا سه‌دێ بیستێ تنێ كارته‌كا فشارێ بوویه‌ ل سه‌ر هه‌ڤڕكێ خوه‌ یێ سه‌ره‌كى، ئانكۆ ئه‌مریكا.
هندى فره‌نسایه‌، پشتى ده‌یناندنا نه‌خشه‌ و سنۆرێن نوو ل ده‌ڤه‌رێ ئاگرێ د ناڤبه‌را كوردان ل گه‌ل نه‌ته‌وه‌یێن دۆرماندۆر و نه‌خاسمه‌ عه‌ره‌بان خۆشكریه‌ و ب تایبه‌ت ژى بۆ راگرتنا به‌لانس و هه‌ڤسه‌نگیێ د ناڤبه‌را وان ل ده‌ڤه‌رێن ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ هه‌مى رێكه‌ك تاقیكریه‌.
هندى ئه‌ڵمانیایا جه‌نگێ جیهانیێ دوویێ بى بۆ هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندیان، بزاڤێن خوه‌ ل كوردان نێزیككرنێ كرینه‌ و تنێ و وه‌كى گه‌له‌كێن دیتر وه‌كى كارته‌كێ ل دژى هه‌ڤڕكێن خوه‌ بكارئیناینه‌.
هندى به‌ریتانیا یا ئه‌نگلۆساكسۆنه‌ ژپێخه‌مه‌ت پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ژ یاریكرن ب چاره‌نڤیس و دۆزا كوردى بۆ خوه‌ مژوولاهیه‌ك مه‌زن دروستكریه‌. هه‌رده‌م د وى بابه‌تى دا هلكێشان و داكێشان یا پێكرى ل دووڤ ویست و حه‌زا خوه‌. ئه‌ڤ وه‌لاته‌ به‌رى هاتنا ئه‌مریكا بۆ ناڤ هه‌ڤكێشێن سیاسیێن ده‌ڤه‌رێ مه‌زنترین ئاسته‌نگ بوو ل به‌ر گه‌هشتنا ده‌نگێ زه‌لالێ كوردان بۆ جیهانا ده‌رڤه‌ و بۆ ڤێ چه‌ندێ هه‌ر پرۆپاگنده‌ و ڕێكه‌ك جه‌ڕباندیه‌. هه‌تاكۆ بزاڤێن كوردان ل ناڤ خه‌لكێ جیهانێ ب بزاڤێن ئاینى و … ناڤێن پشكه‌فتى و كلاسیكیێن هه‌ڤشێوه‌ دایه‌ناسین، ل ده‌مه‌كى كو هه‌ر وى وه‌لاتى و ل جهێن دیتر و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ پشته‌ڤانیێن بێ وێنه‌ ل بزاڤێن ئایینى دكرن و نموونه‌ ژى وه‌هابیزم و ئیخوانیزم و به‌هائیزم و سه‌یهۆنیزم و … هتد، بووینه‌ كو هنده‌ك ژ وان بزاڤێن رادیكالى و توندهاژۆ بووینه‌.
پشكداریا وى وه‌لاتى د په‌یماننامه‌یێن جوداجودایێن نێڤده‌وله‌تى و نموونا هه‌رى زیندى ژى سه‌عدئاباد مه‌زنترین به‌لگه‌نه‌ ڤێ چه‌ندى نیشاندده‌ن، ژ بلى دژاتیكرنا ئه‌و شۆڕه‌شێن كورد تێدا گه‌له‌ك ل ئارمانجێن خوه‌ نێزیك دبین وه‌كى شێخ مه‌حموودى و شۆڕه‌شا ئێكێ یا بارزان ل چه‌رخێ بیستێ.
به‌ریتانیایێ هه‌مى ده‌مه‌كى ژپێخه‌مه‌ت پاراستنا سۆزا خوه‌ و پێداگرى ل سه‌ر ئێكپارچه‌یا وه‌لاتێن كو كورد تێدا بنده‌ست و نه‌خاسمه‌ ئێراقا نوو، یا ڤیاى كورد لاواز و په‌رته‌وازه‌ و شه‌پلى بن، هه‌تاكو هه‌كه‌ ب نرخێ كوشتن و جینۆسایدا وان بیت. پشتى هاتنا ئه‌مریكا ژى بۆ ناڤ هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ل ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ د ده‌رگه‌هێ هنده‌ك وه‌لاتێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ، چ ئه‌وێن عه‌ره‌ب و ژ كه‌رب یان ترسا شێعه‌ و ئیرانێ ئه‌و رێك بۆ خۆشكرى، و چ ئه‌وێن نه‌عه‌ره‌ب یێن ژ ترسا عه‌ره‌ب و مۆسلمانان پشتا خوه‌ ب رۆژئاڤاڤه‌ گرێداى، هێشتانێ ژى باندۆره‌ك مه‌زن یا ل سه‌ر بڕیارێن چاره‌نڤیسسازێن ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ ژى بابه‌تێ گرێداى ب كوردان ڤه‌ یا هه‌یى. مه‌زنترین به‌لگه‌ ژى بۆ ڤێ گۆتنێ دژاتیكرنا وى بى بۆ ریفراندۆما سه‌ربخۆیا كوردستانێ بى. ئه‌و كارێ ب باوه‌را گه‌له‌ك بسپۆر و شه‌هره‌زایان باشترین و دروسترین و دیمۆكراسیترین و ئاشتیخوازانه‌ترین رێك بى و نه‌ته‌وێ كورد ب هه‌مى ئۆل و لایه‌نانڤه‌ ب نێزیكى (93%) ده‌نگ بۆ ئازادیێ و سه‌ربخۆیێ دا و نیشاندا ئه‌ڤه‌ هیڤى و خه‌ونا هه‌ر كورده‌كیه‌. به‌لێ به‌ریتانیا ب ڕێیا پشته‌ڤانیا هنده‌ك كه‌س و لایه‌نان ل كوردستانێ، ئه‌وێن تێهنى پاره‌ و ده‌ستهه‌لاتێ و شووشتى ژ بهایێن ئێكگرتن و ئێكرێزیا نه‌ته‌وه‌یى بین و ده‌یناندنا كه‌نالێن پێشكه‌فتى و راگه‌هاندنه‌كا تژى زڕنابێژێن بناڤۆده‌نگ، و گرێدانا وان ب خوه‌ و حوكمه‌تا ژبه‌رئێكچوویا به‌غدایێ و خه‌لكێن دیترێن هاوكۆف ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ، شیان وێ ئاسته‌نگا نه‌شیاى ل ده‌مێ ئه‌نجامدانا وێ بكه‌ن، تۆلا خوه‌ ل هه‌مى وان كه‌س و لایه‌نانڤه‌ بكه‌ن یێن پشكدارى د سه‌رخستنا وێ پرۆسا جهێ شانازیێ د هه‌مى دیرۆكا كوردان دا، ڤه‌كه‌ن. ئه‌وى وه‌لاتى ب ڕێخستنا خیانه‌ت و كاره‌ساتا 16 ئۆكتۆبه‌ر نیشان دا بۆ سه‌رنه‌گرتنا خه‌ونا كوردان ئاماده‌یه‌ ده‌ستێ خوه‌ بدته‌ مه‌زنترین دوژمنێ خوه‌ و ئه‌و ژى ئیرانه‌. ب ڤێ ئێكێ چه‌ند ئارمانج بده‌ستڤه‌ئینان:
ئێكه‌م: شكستئینان ب سه‌رگرتنا ئێكجاریا ریفراندۆمێ و چوونا وێ ل سه‌ر سكه‌یێ خوه‌ یێ ئاسایى.
دووهه‌م: وه‌سا دانه‌دیاركرن كو كاره‌ساتا 16 ئۆكتۆبه‌ر به‌رهه‌مێ ریفراندۆم و بزاڤێن “جۆداخوازیا” كوردستانیان و سیاسه‌تا بارزانیه‌.
سێیه‌م: تۆلڤه‌كرن ل جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و بارزانیان و بارزانیدۆستان و بارزانیپه‌رستان بى، چونكى هێشتا برینێن شۆره‌شا بارزان ل نك وان نه‌كه‌وینه‌.
وى وه‌لاتى باش زانیبى هێدى سه‌رۆك بارزانى یێ بیه‌ هێڤێنێ ئێكگرتن و ئێكرێزیا كوردان بۆ گه‌هشتن ب ئامانجه‌كا نه‌ته‌وه‌یى و ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ گۆهێ وى وه‌لاتى ل هندێ نینه‌ كا ب چ نرخه‌كى و ژناڤچوونا كێ ئه‌و تراژێدیا بدووماهیك ئێت، یاكو ب پشتگیریا وێ بۆ هه‌ر كه‌س و لایه‌ن و وه‌لاته‌كى بیت یێن دژاتییا جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و رێبازا وى دكه‌ن، و 16 ئۆكتۆبه‌ر ژێ په‌یدا دبیت. ب دیتنا وى وه‌لاتى تنێ ئه‌ڤ سه‌ركرده‌یه‌یه‌ هزرێ د به‌رژه‌وندى و ئارمانجێن پیرۆز و بلندێن نه‌ته‌وه‌یێ خوه‌ دكه‌ت و د ڤێ رێیێ دا گوهێ خوه‌ ناده‌ته‌ هیچ تشت و كه‌سه‌كى تنێ نه‌ته‌وه‌یێ خوه‌ نه‌بیت.
دیاره‌ وى وه‌لاتى هه‌مى شیانێن خوه‌ بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ مه‌زاختن و كاودانێن سیاسى و ئابوورى و سایكۆلۆژى ژى بۆ هندێ كوردستانى زوو ڤێ هزرا تڕۆهات و بێ بنه‌ما باوه‌ر بكه‌ن، یا گۆنجاى بى و نه‌خاسمه‌ پیلان وه‌سا هاتبیه‌ داڕشتن هێدى چ ده‌رفه‌ت بۆ راستیا نه‌مابى.
به‌ریتانیا ژبیرنه‌كربى ل چه‌رخێ بیستێ بازرانى ئاسته‌نگێن به‌ر سینگێ پیلانێن وێ ل كوردستانێ بووینه‌. بێگۆمان وان ب 16 ئۆكتۆبه‌رێ تۆلا هینگى ڤه‌دكر و خیانه‌تكار ژى دبه‌رهه‌ڤ و ل پلێ بین. گه‌له‌ك وه‌لاتێن هه‌ڤپه‌یمانى ل شه‌ڕێ داعشێ ژ بلى كو د بنه‌ڕه‌تدا بنده‌ستێن وى وه‌لاتینه‌، نه‌خاسمه‌ یێن سه‌ر ب تاخمێ كۆمۆنوێلس، د ڤێ پیلانێ دا بێ به‌هر نه‌بین. (UN) ژى تنێ بووكه‌كا شووشه‌یى و لاستیكى بى د ده‌ستێن وه‌لاتێن زلهێز دا و نه‌خاسمه‌ به‌ریتانیا ئه‌نگلۆساكسۆنى.
ته‌هاكو وه‌لاتێ ئه‌مریكا ژى د سیاسه‌تێدا ل بن بانۆرا وان كه‌سان بى ئه‌وێن د ڤێ پیلانێ رۆل هه‌ى و ب مه‌لیارها دۆلار ده‌ستكه‌تن و چوون ل وه‌لاتێ خۆ پالدان و سه‌د سالا ژى شۆل بكه‌ن هند ده‌ست ناكه‌ڤت و سه‌د سالا بخۆن ژى بدووماهیك نه‌ئێت. یێ خوه‌لى ب سه‌ر مان كورد، و سه‌رشۆڕى و شه‌همزارى دیرۆكێ و
كۆڕێن زڕده‌یكێ ژى خیانه‌تكار و زڕنابێژێن وان.
سیاسه‌تا ئه‌مریكى د ڤێ پیلانێ دا راستیه‌ك نیشاندا ئه‌و ژى لاوازیا وێ بى ل هه‌مبه‌ر هه‌ڤڕكێن خوه‌ د جیهانا ئیسلامى و نه‌خاسمه‌ ئیران و توركیا. پشتگرێدانا وى وه‌لاتى ب چه‌ند كه‌سێن لاواز د هه‌ڤپه‌یمانیا دژى تیرۆرێ ل ده‌ڤه‌رێ، ئه‌و لاوازى و سستى و خاڤى سه‌لماند و كورد ژ وان بێ هێڤى مان.
هه‌كه‌ ل شه‌ڕێ چالدێران كورد بینه‌ قۆربانیێ سه‌فه‌وى و عوسمانیان، ل كه‌ركووكێ كورد بینه‌ قوربانیێ هه‌ڤڕكیا جیهانا ئیسلامى و مه‌سیحیه‌تێ.
هه‌رچه‌نده‌ خواندنا هه‌ڤكێشه‌یێن سیاسى ژبه‌ر روودانا تشتێن ژنه‌شكافى ب زه‌حمه‌ته‌ و هه‌تاكو وه‌لاتێن زلهێز ژى نه‌شێن پێشبینیان بكه‌ن، لێ پێدژیت كوردان شانسه‌كێ دیترێ ماى و ئه‌و ژى سه‌رشێتیا هنده‌ك سه‌ركردێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ یه‌، كو ب ئه‌نجامدانا ئۆپراسیۆن و یان كریارێن سه‌یر و سه‌مه‌ر و هلكرنا ئاگرێن شه‌ڕى و گوهۆڕینا كه‌س و كاربده‌ست و سیاسه‌ت و پلانێن خوه‌، دبیت خوه‌ تووشى جۆره‌كێ دفنبلندیێ بكه‌ن و هنده‌ك جاران ژى ئه‌و سه‌ركرد ببنه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ سه‌رێ خوه‌ بخۆن یان ژى زۆڵم و زۆرداریێ بگه‌هیننه‌ ئاسته‌كى “وه‌ریسێ وێ ل جهه‌كێ زراڤ ڕا بپچت”، و ده‌ڤه‌ر به‌ره‌ف شه‌ڕه‌ك مه‌زنتر د ناڤبه‌را زلهێز یان نه‌ته‌وه‌یێن بالاده‌ست و دفن بلند بچت و پارچه‌بوونێ بدووڤ خوه‌ دا بینت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

پ.ه. د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى
ده‌ڤه‌را زاخۆ نه‌ك تنێ ژ لایه‌نێ دیرۆكى، به‌لكو ژ لایه‌نێ جیۆپۆلتیكى ژى هه‌ستیاریه‌ك مه‌زن هه‌یه‌، ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ وه‌ك نیمچه‌ دۆرگه‌یه‌كێ د ناڤ هه‌رسێ ئاڤێن خابیر و هیزل و دیجله‌ى دا، د ناڤبه‌را چیایێن سه‌ركێش و زۆزانان، و ده‌شتێن زه‌نگین و نوكه‌ ژى ده‌ركه‌فتنا په‌ترۆلێ و ل دروستبوونا عێراقا نوى دا ده‌رگه‌هێ ڤى وێرانه‌ وه‌لاتى به‌ر ب ئه‌ورۆپا و كه‌فتن د سنوورێ سێ وه‌لاتان و سێ پارچێن كوردستانێ كاودانه‌ك وه‌سا دروستكریه‌ هه‌میشه‌ گه‌فێن دوژمنان ل سه‌ربن و چاڤێ شۆره‌شێن كوردى ژى لێ بت، هه‌مى ڤان فاكته‌ران كارتێكرنه‌ك ل سه‌ر تاكێ ڤێ ده‌ڤه‌رێ دروستكریه‌ و ساخله‌تێن سایكولوژیێن وى هێلاینه‌ بن هه‌ژموونا هه‌مى وان بناسان و د بینین د شۆره‌شێن كوردستانیان دا خه‌لكێ وێ پشكا شێرى هه‌بوویه‌. ب هه‌مان ره‌نگ ژى گه‌فێن ل سه‌ر هند دژوارتر بووینه‌. به‌لگه‌ ژى شالاوێن ب عه‌ره‌بكرنێ بزاڤاكرى زووتر بگه‌هیتێ، هه‌تا كۆ رێكخراوا تیرۆرستیا داعشێ بزاڤێن مه‌زنكرن بگه‌هنێ و میلیشیایێن شیعه‌ و حه‌شدا نه‌شه‌عبى ژى ب هه‌مان ره‌نگ بۆ گه‌هشتنێ ب مرادا خوه‌ و داگیركه‌رێن تورك و پارس و عه‌ره‌بان، گه‌له‌ك بزاڤكرن بگه‌هنه‌ ده‌ریێ بره‌هیم خه‌لیل، لێ پێشمه‌رگه‌هێ قه‌هره‌مان كه‌پ و لێڤ لێ شكاندن و پۆزا وان ل عه‌ردى دى، لێ وه‌ك گه‌له‌ك جاران به‌هرا مه‌ چه‌نده‌ها شه‌هید، و په‌یدابوونا ترسه‌ك د ناڤ دل و ده‌روونێ ژن و زارۆیێن ده‌ڤه‌رێ بى، و ئه‌ڤه‌ حالێ تاكێ زاخۆیه‌ بۆ سه‌دان و هزاران سالان، ب هه‌مێ ئاكنجى یێن خۆڤه‌: چ ئێزدى، چ ئه‌رمه‌نێ مه‌سیحیێ ئاریایى، چ ئاشوور، چ موسلمانێن جودا… هتد.
ئه‌ڤان فاكته‌رێن گرنگ كاره‌ك كریه‌ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ هه‌ر جار ته‌كتیك و ستراتیژى و ته‌كنیكێن دژاتیكرنا خه‌لكێ وێ ده‌ڤه‌رێ بگوهۆرن، نوكه‌ و پشتى سه‌د سال ژ جه‌نگێ په‌ترۆلێ جه‌نگه‌ك ل پشت خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ یه‌ ب ناڤێ جه‌نگێ ئاڤێ. به‌رده‌وام د ناڤ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ دهێته‌ گۆتن ئه‌گه‌ر توركیا ئاڤێن ده‌ڤه‌رێ ب ئاڤاكرنا به‌نداڤان هشك بكه‌ت دێ چ ب سه‌رێ وان هێتن ؟ ئه‌ڤه‌ ره‌وشه‌ك ئالۆزا سایكۆلوژیه‌ و مافێ خه‌لكێ یه‌ ژ ئایینده‌یا سایكۆلوژیا خوه‌ و زارۆكێن خوه‌ نیگه‌ران بن، نه‌خاسمه‌ سایكۆلۆژیا ئابوورى و ئاسایشا خۆراكیا وان. چونكى پشكه‌ك به‌رچاڤ ژ خه‌لكێ زاخۆ پشتا خوه‌ ب ژێده‌رێن ئاڤێ و رووبارێن وێ گرێداینه‌. دیاره‌ ژى وه‌كى بسپۆرێن ئابوورى و سیاسى ئاماژه‌ى پێدده‌ن توركیا ژ مێژه‌یه‌ شه‌ڕێ ئاڤێ یێ راگه‌هاندى و نوكه‌ ئه‌و راستیێن ده‌ردكه‌ڤن.
به‌لكو ئه‌گه‌ر هنده‌ك ژ پرۆژێ جیهانى سه‌ربگریت و توركیا خودان خه‌یالێن ب ئیمپراتوریه‌ت ژیانێ دابه‌ش بیت و ده‌ڤه‌رێن رۆژهه‌لاتا وێ ببیته‌ فیدرالى یان وه‌لاته‌ك سه‌ربه‌خوه‌ ئه‌و گه‌ف نامینن. لێ ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ئاوایێ نوكه‌ به‌رده‌وام بیت و(AKP) ل هه‌لبژارتنێن سالا (2019) دا سه‌ربكه‌ڤیت،} هه‌ر چه‌نده‌ حه‌تا راده‌كێ زه‌حمه‌ته‌{، دێ د پرۆژێن پاشه‌رۆژا ڤى وه‌لاتى دا و بێگومان وه‌ك به‌رده‌وامیا جه‌نگێ ده‌روونى و سیاسى و ئابوورى ل گه‌ل ده‌ڤه‌رداریا زاخۆ و كوردستانێ ب گشتى، لێدانا به‌نداڤان ل سه‌ر خابیرى و هیزلى سه‌دا سه‌د (100 %) دێ بڕێڤه‌چیت و جه‌نگه‌كێ درێژ خایه‌نێ دیتر دێ ئێته‌ گۆرێ، و یا به‌رنیاسه‌ جه‌نگێ داهاتوویێ مه‌زن ل جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ دێ ل سه‌ر ژێده‌رێن .. ئاڤێ بیت، كۆ پارێ كڕینا لتره‌ك ئاڤێ و په‌ترۆلێ چ دوور و جودا ژ هه‌ڤدو نینن، نه‌خاسمه‌ ژى هنده‌ك وه‌لاتێن ب ناڤ دیمۆكراسى ل ئه‌ورۆپا ژى ل دژى هه‌رێمێ و كوردستانێ، نه‌خاسمه‌ بیروباوه‌رێن سه‌رۆك بارزانى ل دۆر دامه‌زراندنا ده‌وله‌ته‌ك سه‌ربخوه‌، كو د بنه‌ره‌ت دا دژى به‌رژه‌وه‌ندیێن وان وه‌لاتێن ئه‌ورۆپیه‌، پێنگاڤێن كۆژه‌ك دهاڤێژن. هه‌ر ژ نوكه‌ ڤه‌ شوونوارێن ڤى شه‌ڕى د ناخ و دل و ده‌روونێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ زێده‌ بوویه‌.
ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ پێدڤیه‌ سه‌نته‌رێن حكومى و سیاسى و بڕیاربده‌ست و ئه‌كادیمى د هزرا وێ ڕۆژێ دابن و ده‌رگه‌هێ ڤه‌كۆلین و دووڤداچوونا بابه‌تى بكه‌ن و هزر د ئه‌لترناتیڤێن وێ دا بكه‌ن. زانینا توخیبێ به‌رئاڤ یێ ڤان رووباران ل ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ هندى ئه‌وا دكه‌ڤیته‌ د چارچووڤێ سنۆرێ هه‌رێما كوردستانێ و پیڤانا ئاڤا ژناڤ هه‌رێمێ دهێته‌ د ڤان رووباران دا، و ده‌یناندنا پلانه‌كێ بۆ ئاڤاكرنا هنده‌ك به‌نداڤێن فه‌ر ل گه‌لى و نهالێن تێر ئاڤ، و پلان بۆ زێده‌كرنا ڕێژا عۆمبابوونا ئاڤا ژێر عه‌ردى بڕێك و شێوازێن نوو و سه‌رده‌میانه‌ و بۆ مفایێن كشتوكالى و ئاگه‌هدارى و هۆشدارى بۆ خه‌لكێ د بكارئینانا ئاڤێ چ دبیاڤێ كشتۆكالى و چ جورێن دیتر یێن مه‌زاختنا ئاڤێ، و زێده‌كرنا بڕێ وى پارێ ژ هه‌ر خێزانه‌كێ دهێته‌ وه‌رگرتن كو ب تنێ سێ هزار دینارن و خه‌لك ب وى پاره‌ى هه‌ست ب به‌رپرسیاره‌تیه‌كا مرۆڤى و نه‌ته‌وه‌ى و نیشتیمانى و ره‌وشتى به‌رامبه‌ر ب ئاڤێ و پاراستنا وێ ناكه‌ت و گه‌له‌ك ب ساناهى و بێ منه‌تى سه‌رێ هه‌یڤێ پارێ خوه‌ دده‌ت بۆ سه‌د هزار و پترتر ژى دێ خه‌لكێ نه‌چاركه‌ت پتر خۆ پابه‌ندى پاراستنا ئاڤێ ببینن، كو ساڵانه‌ ده‌هان هزار دۆلار ژ پارێ كوردستانێ بو دهێته‌ مه‌زاختن, ڤه‌كۆلینێن جوگرافیاى و سیاسى و سایكۆلۆژى د ڤى بیاڤى دا دێ هاریكارێن باشبن خه‌لك و ده‌ڤه‌را زاخۆ و هه‌رێما كوردستانێ بشێن ب دیتنه‌ك دیتر د بابه‌تى بگه‌هن و خوه‌ بۆ وان ڕۆژان ئاماده‌ بكه‌ن.

هه‌ر مرۆڤه‌ك به‌رى گه‌له‌ك فاكته‌ران كۆڕێ ژینگه‌ها جۆگرافیایى و سروشتێ وێ یه‌. دیاره‌ ئه‌ڤ فاكته‌ره‌ گه‌له‌ك كارتێكرنێ ل سه‌ر دروستبوونا كه‌ساتیا مرۆڤى چ وه‌كى تاك و چ وه‌كى كه‌ساتیا جڤاكى د جڤاكێدا، دكه‌ت. ئه‌ڤ ژینگه‌ها جۆگرافیایى بۆ هزاران سالان ڤى رۆلى دگێڕت. ره‌وشت و تیتالێن جڤاكێن جودا به‌لگه‌نه‌ بۆ ڤێ ئاخفتنێ. كارۆل گ. یۆنگ ده‌روونناسێ مه‌زن، د تێگه‌هێ نه‌هایدارێ ب كۆمه‌ل (لاشعور جه‌معى) ڤێ راستیێ به‌حس دكه‌ت. سه‌باره‌ت ب نه‌ته‌وێ كورد ژى وه‌سانه‌. یێ وه‌سا هزربكه‌ت ڤێ ژینگه‌ها جۆگرافیایى و دیرۆكا هزاران سالییا ڤێ شارستانیه‌تا كه‌ڤنار نۆكه‌ هیچ كارتێكرنه‌ك ل سه‌ر كه‌ساتى و بیر و باوه‌ر و هزرێن كوردان نه‌ماینه‌، تنێ خۆ دخاپینیتن و حاشایێ ل كه‌لتوور و شارستانیه‌ت و سروشتێ كوردستانێ دكه‌ت و شانازیێ ب كه‌لتوره‌ك بیانى و دیر ژ سروشتێ كوردستانێ دبه‌تن، و ئه‌ڤه‌ گۆپیتكا نه‌بوونا ژێیاتیێ و تنێ خۆخاپاندن و ساویلكه‌یه‌.
ئه‌و نه‌ڤرۆزا هزاران ساله‌ هه‌ى و دێ هه‌بیت، به‌لگه‌ك بۆ ڤێ گۆتنێ یه‌. نه‌ڤرۆز ب هه‌مى هێمایێن خوه‌ ڤه‌ ڤێ راستیێ دبێژت كورد و كوردستانیان جۆگرافیایه‌ك زه‌نگین یێ هه‌ى، له‌وما ئه‌گه‌ر هنده‌ك تشت تێدا هه‌نه‌ و رووى دده‌ن و بووینه‌ بها و نه‌ریت، ره‌نگڤه‌دانه‌كن ژ وى كه‌توارى. ئه‌گه‌ر ئاگر تێدا وه‌كى هنده‌ك نه‌ته‌وان تنێ په‌رژانه‌كێ خۆپاراستن ژ دڕندێن چیا و سروشتى بت، ل نك كوردان رامانێن دیتر ژى یێ هه‌ى.
به‌رۆڤاژى گۆتگۆتك و پرۆپاگندێن نه‌حه‌زێن كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ زه‌نگینێ مه‌، ئاگر نه‌ بته‌كێ په‌رستنێ و خوداوه‌نده‌كه‌ ل نك كوردان، به‌لكۆ كورد پتر ژ (4 ـ 5) هزار سالان و به‌رى گه‌له‌كا، تنێ یه‌زدانێ ئێكانه‌ دپه‌رستن. ئاگر تنێ سیمبۆله‌كه‌ د ناڤ كوردان و نه‌ڤرۆزێ دا، و ژ بلى وێ چه‌ندێ پاقژكه‌ره‌ك مه‌زنه‌، بهێزتر ژ ئاڤێ، و به‌لگه‌ ژى ئه‌وه‌ هه‌تا ئاڤ نه‌چته‌ سه‌ر ئاگرى و نه‌هێته‌ كه‌لاندن پاقژ نابت. ئاگر رۆناهیبه‌خشه‌ك بێ وێنه‌ و ژێگرتى ژ رۆناهیا هه‌تاڤێ یه‌. بوونا ئاگرى د جێژنا نه‌ڤرۆزێ دا بانگه‌شه‌یه‌كه‌ بۆ هندێ تاكێ كوردى وه‌سایێ پاقژ و رۆهن و زه‌لال بیت. ئه‌و تاك ل دووڤ رێنمایێن زه‌رده‌شتێ راستگۆ، دڤیا وه‌كى گۆڕییا ئاگرى هه‌رده‌م د لڤین و بزاڤێ و كارى دا بیت. چونكى ئه‌و وه‌لاتێ زه‌ره‌ده‌شت تێدا هاتیه‌ هه‌لبژارتن وه‌لات و جوگرافیایه‌ك زه‌نگین و تێر ئاخ و ئاڤ و كشتۆكالی یه‌ و مرۆڤێ وێ پێدڤیه‌ ڕێنجبه‌ر و شۆلكه‌ر بیت، نه‌ك بمینیتن ب كۆشتن و تالانكرنا دۆرماندۆێن خوه‌. پێدڤیه‌ كورێن ئارى وه‌كى پێلێن ئاگرى رۆناهیێ بده‌نه‌ ده‌وروبه‌رێن خوه‌ و مفاى بگه‌هیننه‌ هه‌میان، و تنێ ل به‌ر خوه‌ نه‌بت. ئه‌و بخوه‌ بسۆژت به‌لێ خێر و مفا و رۆناهیا وى بگه‌هته‌ كه‌سێن دى. پێدڤیه‌ ئه‌و وه‌كى ئاگرى پاقژ و پژین بت، و به‌رده‌وام د هزرا پێشكه‌فتنێ دا بژیت و بلڤت، ژ پیسى و خرابى و دره‌و و خۆپه‌رستى، زێده‌خوازى، حه‌سوودیێ، جادوگه‌ریێ، په‌یمانشكاندن، زۆردارى، تۆلڤه‌كرن، ته‌مبه‌لى، (زینا و له‌واتى)، كۆشتن و خۆكوشتنێ، بێبه‌ختیكرن و خۆ ڤه‌دزین ژ زانست و زانینێ و… هتد، دویربكه‌ڤیت. ئه‌ڤه‌ هه‌مى گونه‌هن لنك وى تاكى و سزایێن مه‌زنێن بۆ هه‌ین.
سوهروێردى، ئێك ژ مه‌زنترین فه‌یله‌سوفێن كورد و جیهانێ، و خودانێ رێبازه‌ك تایبه‌ت د سۆفیگه‌ریێ دا، یێ كو بمخابنیڤه‌ ل سه‌ر ده‌ستێ مالباته‌كا بێگانه‌په‌رست و ب نه‌مه‌ردى هاته‌شه‌هیدكرن، و وه‌ك هێنرى كۆڕبینێ فره‌نسى یێ كو ژیانا خوه‌ هه‌مى د ڤه‌كۆلین ل سه‌ر وى فه‌یله‌سۆفى بۆراندى، وه‌سا دبینت باوه‌رێن وى گه‌له‌ك ژى ژ ئاڤێستایێ هاتینه‌ وه‌رگرتن و نه‌خاسمه‌ ل دۆر رۆناهیێ. دبیت ئه‌ڤ چه‌نده‌ هینگێ پترتر دیارببت ده‌مێ رۆژهه‌لاتناسه‌كێ وه‌كى براونى، ئێك ژ گریمانه‌یێن ده‌ركه‌فتنا رێبازا سۆفیگه‌ریێ د ناڤ ئاریاییان دا بۆ كارتێكرنا خۆسه‌پاندنا نه‌ژادێ سامى ب سه‌ر وان دا دزانیت وه‌ك كارڤه‌دانه‌ك ژ وێ زۆرداریێ. له‌وما سۆهروێردى یان شێخێ ئیشراقى، وه‌سا دبینیت راستیا سه‌ره‌كى و خودێ خودایى پێكهاتیه‌ ژ رۆناهیێ، و بۆ وێ رۆناهیا پاقژ و بێگه‌رد چ سنووره‌ك نینه‌ و یه‌زدانێ مه‌زن و تێر رۆناهى، رۆناهیا هه‌مى رۆناهیا نه‌. ئه‌ڤ رۆناهیه‌ د عه‌سمانێن دیتر دا ژى یێ هه‌ى. ل دووماهی عه‌سمانى عه‌قل تیشكه‌كه‌ ژ وێ رۆناهیا مه‌زن. ب دیتنا وى فه‌یله‌سۆفێ كوردێ سوفیگه‌را هه‌ر مرۆڤه‌كێ حه‌ز ژ رۆناهیێ بكه‌ت حه‌زا خودایێ مه‌زن ژى یا د ناخ و ده‌روونێ وى دا هه‌ى، و چه‌ند به‌ر ب ئاگرى ڤه‌ چوون ل نك هه‌بت ئانكۆ دێ زانین و قه‌نجى و باشى ل نك وى كه‌سى پترتر بت، به‌رۆڤاژى نه‌ڤیانا رۆناهیێ د بیته‌ ئه‌گه‌رێ به‌دبه‌ختى و گه‌نده‌لیێ بۆ وى كه‌سى، و وه‌سا دبینت هه‌ر مرۆڤه‌كێ ژیانه‌ك تایبه‌ت و سه‌ربه‌خوه‌ یا هه‌ى نه‌ وه‌ك یا كه‌سه‌كێ دى، و د بنه‌ره‌تدا مرۆڤ بخۆ رۆناهیه‌، و ژ ڤێ ئێكێ ژى زڤڕینا وى بۆ وێ رۆناهیێ پێدڤیه‌ ل دووماهیێ رووى بده‌ت. به‌رۆڤاژى هنده‌ك رێبازێن سۆفیگه‌ریێ، ئه‌وێن كارتێكرنا هزرڤانێن سامى ل سه‌ر هه‌ى و خودان هزرێن ره‌شبینى هاتینه‌ په‌روه‌رده‌كرن، سۆهروێردیێ كورد گه‌له‌ك ل بن كارتێكرنا بیروباوه‌رێن زه‌رده‌شتێ راستگۆیه‌ و دیتنه‌كا گه‌شبینانه‌ یا بۆ ژیانێ و مرۆڤى هه‌ى.
له‌وما د ناڤ كوردێن ئاریایى دا، نه‌ڤرۆزێ گه‌له‌ك رامانێن هه‌ین و ئاگر و رۆناهى سیمبولێن نه‌مرن، و ئاگرخانه‌ د وى كه‌لتوورى دا تنێ په‌رستگه‌هێن یه‌زدانێ ئێكانه‌نه‌، و د هه‌مان ده‌مدا ژى نه‌خۆشخانێن چاره‌سه‌ركرنا نه‌خۆشێن جه‌سته‌یى و ده‌روونى، و دبستان و قوتابخانێن فێركرنێ و پێگه‌هاندنێ، و دادگه‌هێن دادپه‌روه‌ریێ بین، نه‌ك جهێ په‌رستنا ئاگرى، وه‌كى خه‌لك و نه‌ته‌وێن نه‌حه‌زێن ئاریایا و كوردان پرۆپاگنده‌یێن نه‌راست و چاوا شه‌كرى ل دووڤ به‌لاڤ دكه‌ن. هێدى نه‌ڤرۆز و نیشان و هێمایێن وێ یێن وه‌كى ئاگرى و ره‌نگێ وێ یا تێكلى خوین و ده‌روونێ تاكێ كوردێ ئارى بووى و سه‌دان هزار سالێن دیتر ژى رامانا خوه‌ ژ ده‌ست ناده‌ن و ناكه‌ڤنه‌ بن كارتێكرنا هیچ كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگه‌كێ جیاواز ژ سروشتێ جوگرافیایێ كوردستانێ. هێدى ره‌نگێ زه‌ر نۆكه‌ د ئالایێ سه‌رفیرازێ كوردان ل هه‌مى جیهانێ دبریسقت و شارستانیه‌ته‌كێ بیرا مرۆڤاتیێ دئینت سه‌رده‌مه‌كى مه‌زنترین خزمه‌تا مرۆڤاتیێ دكر و نۆكه‌ ب هزاران جۆرێن مرۆڤ و نه‌ته‌وان ل بن وى ئالاى و ب سه‌ركرداتیا جه‌نابێ بارزانى و پشتگرێدان ب ئێك ژ مه‌زنترین هیزێن چه‌له‌نگ ب ناڤێ پێشمه‌رگه‌ى ده‌ستێن خوه‌ بۆ یه‌زدانى مه‌زن درێژ دكه‌ن و داخوازا به‌خته‌وه‌ریێ بۆ مرۆڤاتیێ و ئازادیێ بۆ كوردان و ئارامیێ بۆ جیهانێ دكه‌ن.
ژێده‌ر: 1ـ بابه‌ مه‌ردۆخێ روحانى ( 2012 ) : مێژووى ناودارانى كورد . 2ـ عبدالعڤیم رچائى ( 1376 ): تاریخ ده‌هزار ساله‌ ایران، جلد 1. 3ـ صدیق بووره‌كه‌یى (1385) : تاریخ پنج هزار ساله‌ ایران. 4- مهرداد محمرین (2002) : فلسفه‌ الشرق، ترجمه‌: محمود علاوی.
پرۆفیسۆرێ هـ. د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
تنێ ساله‌ك بۆ هه‌لبژارتنا چاره‌نڤیسساز د دیرۆكا توركیا دا دمینت. بزاڤێن نه‌په‌نى بۆ سه‌رژنوى راگه‌هاندنا خه‌لافه‌ته‌ك وه‌كى یا عۆسمانیان یان ژى سیسته‌مه‌ك دیتر، ل سالڤه‌گه‌را هه‌ڕفتنا وێ ل 2023 هه‌مى ئه‌و ئه‌گه‌رن AKP هه‌ر رێك و ته‌كنیك و ته‌كتیكه‌كێ، ل ناڤخۆ و ده‌رڤه‌، بجه‌ڕبینت بۆ گه‌هشتن ب وێ رۆژێ و ده‌ست بۆ گێڕانا هه‌ر سیناریۆ و دیلانه‌كى ببه‌ت، هه‌تاكۆ هه‌كه‌ر ب بهایێ گیانێ مرۆڤان ژى بیتن.
دیاره‌ ل ڤان چه‌ند سالان شیا هنده‌ك تشت و بابه‌ت و ئاریشه‌یان بكه‌ته‌ بهایه‌ك د ناڤ كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ جڤاكى و د مێنتالیته‌ و هزرا تاكێ توركدا، و ئه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ وان خه‌سڵه‌تێن بیه‌ جهێ هندێ توركێن وى وه‌لاتى باوه‌ریه‌كا مه‌زن ب ئه‌ردۆغانى هه‌بت و ئه‌و ره‌فتار و بریارێن وى ژ دلێ وان دئێت. ئه‌گه‌ر چى د گه‌له‌ك ژ وان سیناریۆیا دا ده‌وله‌ت و پارتا ده‌ستهه‌لاتدارا ئاكه‌پێ د خۆڕا نه‌دیت پێنگاڤێن مه‌زنتر ژ به‌ڕكا خوه‌ بهاڤێژت و بتایبه‌ت د ململانێیا ل گه‌ل جوهیان، چونكى دۆستێن ئێك ژ پشته‌ڤانێن مه‌زنێ توركیایه‌ ژ لایه‌نێ ئابوورى و سیاسیڤه‌. به‌لێ پا سیناریۆیێن وه‌ك ئه‌وێن دگه‌ل ئیرانێ ژى هه‌ین، ژبه‌ر ئه‌گه‌رێ دوباره‌بوونێ بۆ چه‌ند سه‌د سالانه‌ و درێژبوونا وێ وه‌كى فلمێ هندى، هێدى نه‌شێت هند بۆ تاكه‌كێ تورك و ده‌ڤه‌رێ و هه‌تاكو جیهانێ ژى هند یا سه‌رنجڕاكێش بیت، هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ورۆپى بنڤه‌بنڤه‌ و بۆ لاوازكرنا وان هه‌ر دو ده‌وله‌تێن زلهێزێن موسلمان بزاڤكرینه‌، نه‌خاسمه‌ توركیا كو خودان هژماره‌كا پترتر یا گه‌نجێن كاركه‌ره‌ و ئه‌گه‌ر ل داهاتووى دا بهێته‌ ناڤ ئێكه‌تیا ئه‌ورۆپا دێ بیته‌ هێزه‌كا مه‌زنا ئابوورى و دبیت ژى گه‌له‌ك ژ وان گه‌نجێن تورك ئه‌وێن ل وه‌لاتێن ئه‌ورۆپا و نه‌خاسمه‌ ئه‌ڵمانیا كاردكه‌ن بۆ لایێ خوه‌ رابكێشیت و ئاسته‌نگان ل به‌ر وان وه‌لاتان دروست بكه‌ت، و ژبلى هندێ كۆ ململانێیا وان دو وه‌لاتان بخوه‌ د بنه‌ره‌ت دا پشكه‌كه‌ ژ ستراتژیێن دوورمه‌ودا و هه‌رده‌م، نه‌خاسمه‌ ده‌مێ دگه‌هیته‌ ئاست یان بابه‌تێ مه‌زهه‌بى و د ناڤبه‌را شیعه‌ و سوننه‌یا واندا، لێ تنێ خالا هه‌ڤپشكا وان دو وه‌لاتان دژاتیكرنا كوردانه‌، و نه‌خاسمه‌ د ڤێ قۆناغا هه‌ر دو وه‌لات پترتر ژ هه‌ر جاره‌كێ هه‌ست ب گه‌فێن وه‌لاته‌كێ كوردى یان كوردستانه‌ك بچووك یان مه‌زن دكه‌ن.
سناریۆیا فه‌تحولایا ژى زووى بداوى هات، بۆ خه‌لكه‌كێ نڤستى تنێ ئێك دو سالان یا بتام و چێژ بى، نه‌خاسمه‌ بۆ توركێن تووندرۆ هند یا ب تام نه‌بى، هیچ نه‌بیت “فه‌تۆ” وه‌كى ئه‌و دبێژن پشكه‌ك بى ژ كه‌لتوورێ نه‌ته‌وه‌په‌رستیا توركى، و شیابى د ماوێ ڤان 10ـ20 سالان خزمه‌ته‌كا مه‌زن بگه‌هینیته‌ وێ و وى فه‌رهه‌نگێ تۆرانى ل جیهانێ به‌لاڤ بكه‌تن. ده‌ستكه‌فته‌ك مه‌زن بى به‌لێ پا دیكتاتۆریه‌ت هه‌میشه‌ نزیكترین دۆستێ خوه‌ ژى قۆربانى بیروباورێن خوه‌ دكه‌ت.
سیاسه‌تا چێكرنا قه‌یرانا د سیاسه‌تا نوى یا توركیا دا رۆله‌كێ مه‌زن و كارتێكه‌ر د كۆمكرنا نه‌ته‌وه‌په‌رستێن توركدا دگێڕت. ئه‌ڤ سیاسه‌ته‌ هه‌تا ل سه‌ر ئاستێ ده‌رڤه‌ ژى گه‌له‌ك ب زیندیاتى دهێته‌ جێبه‌جێكرن. ئیران و نه‌خاسمه‌ پشتى كۆمارا ئیسلامى هاتى سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ و گه‌له‌ك وه‌لاتێن دیتر ژى نۆكه‌ ل سه‌ر ڤێ سیاسه‌تێ دچن.
گڤاشتنێن ناڤخوه‌یى ب هه‌مى ره‌نگێن ئابوورى، جڤاكى، نه‌ته‌وه‌یى، ئایینى، كه‌لتوورى و فه‌رهه‌نگى، هزرى و…هتد، نه‌شێن تاكێ وه‌لاتى بخاپینن و ئه‌و پێشكه‌فتنا روومه‌تى و ساخته‌ڤه‌شێرن، یاكو ده‌سهه‌لاتا نۆكه‌ بزاڤێ دكه‌ت هه‌ڤوه‌لاتى وه‌سا تێبگه‌هینت یا د گۆپیتكا خوه‌دا. هه‌تاكو د بابه‌ته‌كێ بچووكێ وه‌رزشێ و مژوولكرنا هزرا تاكێ تورك ب یاریێن وى وه‌لاتى، ناڤخوه‌یى و ده‌رڤه‌ و گه‌له‌ك تشتێن بچووك و مه‌زنێن دیتر هێدى نه‌شێن ئه‌و هه‌ڕیا وه‌لات كه‌فتیێ ژ سه‌روچاڤێن وێ ڤه‌كه‌تن و ژ بیرا وان ببه‌ت.
جوداهیێن ژ عه‌ردى تا عه‌سمانى د ناڤ توركیا دا ل هه‌مى بابه‌تێن سه‌رى، كو د بنه‌ره‌تدا به‌رهه‌مێ سیاسه‌تا شاش و ده‌مارگیرانه‌یا دۆگماتیا سه‌د سالێن بۆریه‌ و ره‌وشه‌نبیرێن دلسۆزێن جودا و ژ وان ژى ئیسماعیل بێشكچى و گه‌له‌كێن دیتر ب به‌رده‌وامى هوشداریێ دده‌ن ژ مه‌ترسیێن وێ ل سه‌ر توركیا بخوه‌ و ل سه‌ر نه‌ته‌وێن دیتر. مه‌زنترین به‌لگه‌ ژى بۆ هه‌بوونا ئاسته‌كێ بلندێ وان جوداهیان ژى كۆچكرنا ب مه‌لیۆنان خه‌لكێ هه‌مى ده‌ڤه‌ران و ب تایبه‌ت ژى كوردستانێ یه‌ بۆ جهێن دیتر، هه‌روه‌سا راپه‌رین و شه‌ڕێن ناڤخوه‌یى و كۆده‌تانه‌ و هه‌مى به‌لگه‌نه‌ ل سه‌ر گۆپیتكه‌كا دیكتاتۆریه‌تا شۆڤینیزما توركى ب سه‌ر گشت نه‌ته‌وان، نه‌خاسمه‌ كوردان، كو ب ترسا هه‌رى مه‌زن بۆ ئێكپارچه‌یا وى وه‌لاتى دهێته‌ هژمارتن. ته‌نانه‌ت ل سه‌ر ئاستێ تاكى ژى دبینین هه‌تا كه‌سه‌كێ وه‌كى ئیبراهیم تاتلیسه‌سى پرۆژێن خوه‌ نه‌ڤه‌گۆهاستنه‌ كوردستانا باشوور حوكمه‌تا توركى هیچ ئاریشه‌ك ل گه‌ل نه‌بى، به‌لێ پشتى هینگى هه‌لوێستێ وان به‌رامبه‌ر وى هاته‌ گوهۆڕین. دیاره‌ ئه‌وان ئه‌و كارێ وى ژى ب پشكه‌ك ژ فاكته‌رێن تێكدانا ئاسایشا وه‌لاتێ خوه‌ دیتیه‌.
تاكێ توركى پشتى ڤان چه‌ند سالان، پترتر ژ هه‌ر ده‌مه‌كى مه‌نده‌هۆشتر و به‌لكۆ رێك ل به‌ر به‌رزه‌، به‌لێ پا وه‌كى هه‌رده‌م دفنبلندتر، ڤێ جارێ ژى خوه‌ ب ئۆپراسیۆنه‌ك وه‌كى “چقا زه‌یتوونى” ڤه‌كر و دو ئارمانجێن په‌یداكرنا سووژێت و به‌هانه‌یه‌ك دیتر و بهێز هه‌م بۆ ناڤخوه‌ و نێزیككرنا نه‌یارێن سیاسى و بهێزكرنا ئێكڕێزییا پارتا خوه‌ و نه‌ته‌وه‌په‌رستان ژ لایه‌كى، هه‌م وه‌لاتێن پشكدار د ستراتژیا دژاتیكرنا كوردان ژ لایه‌ك دیتر، تیدا پالده‌رێن وى شه‌ڕینه‌.
ئه‌گه‌ر سیناریۆیا وێ بشێت هه‌تا 2019 ڤه‌كێشت و چو كۆده‌تا یان راپه‌رین یان گوهۆڕین و وه‌رچه‌رخانه‌ك رووى نه‌ده‌ت، دبیت گه‌له‌ك راستى د ڤى ماوه‌ى دا بهێنه‌ڤه‌شارتن و گه‌له‌ك ژ قه‌یرانێن سایكۆپۆلیتیكێن ڤى وه‌لاتى ژ بیرا خه‌لكێ بچن، به‌لێ پا ئه‌ڤه‌ رامانا سه‌ركه‌فتنێ نینن چونكى گه‌له‌ك تشتێ ژنه‌شكافى د ده‌ریایا سیاسه‌تێ دا رووى دده‌ن و گه‌له‌ك ژ پرۆژه‌ و خه‌ونێن مه‌زن تێكدده‌ن و هیڤیێن سه‌ركه‌فتنێ ناهێلن.
ژبلى ڤان ته‌كتیكا، زیزبوونێن سیاسى د سیاسه‌تا توركیا دا، د سه‌ره‌ده‌رى دگه‌ل وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ، ژى پشكه‌كن ژ به‌رده‌وامیا سیاسه‌تا دروستكرنا ئاریشه‌ و كوشتنا ده‌مى ل به‌رچاڤ و دلێ خه‌لكێ، و خاپاندنا هزرا وان به‌ر ب بابه‌تێن دیتر و لاوه‌كى، و دوور ژ سه‌نته‌رێ ئاریشه‌یێن تایبه‌تێن ناڤخۆیى و گرێداى ب ژیارا هه‌ڤنیشتمانیان، و یێن پترتر سیاسینه‌ و گرێداینه‌ ب شێوازێ دیكتاتۆریانه‌یا وێ و نه‌شیانا خۆگۆنجاندن ل گه‌ل پێكهاته‌یێن ناڤ توركیا و مایتێكرنێن زێده‌تر ژ خوه‌ د كاروبارێن گه‌له‌ك وه‌لاتان ل ده‌ڤه‌رێ و هه‌مى جیهانێ و نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن ئیسلامى ـ سۆننه‌.
د دووماهی ته‌كتیك دا، و بۆ رازیكرنا جیهانێ ژ ڤێ ئۆپراسیۆنێ، فلمێ چوونا نك پاپایێ ڤاتیكانێ هندا دیتر ئه‌و وه‌لات رژدكر پێداگریێ د ئه‌نجامدانێ دا بكه‌ت، بێگومان ژى پشته‌ڤانیا پاپاى ته‌مامكه‌رێ پێڤه‌كرنا توركیا بى د شه‌ڕه‌كێ مه‌زن و دژوار، یێ كو هه‌ر لایه‌نه‌ك زیانێ بكه‌ت بۆ رۆژئاڤا هه‌ر باشه‌. راسته‌ هه‌كه‌ ئه‌و ئۆپراسیۆن بشێت بگه‌هیته‌ وان ئارمانجێن له‌شكرى، ئه‌وێن توركیا پیلان بۆ دارشتین، زیانێن مه‌زنێن سیاسى و گیانى بۆ كوردان، نه‌خاسمه‌ رۆژڤایا كوردستانێ، دێ هه‌بن. هه‌كه‌ چى هه‌ڤكێشێن سیاسى زووى ب زووى ناهێنه‌ خواندن و ل دووڤ گه‌له‌ك به‌رژه‌وه‌ندیان، نه‌خاسمه‌ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و زلهێزان گوهۆڕین ب سه‌ردا دهێن، لێ ده‌رگه‌ه بۆ هه‌مى جۆرێن خواندنا یا هه‌ى: دبیتن شكه‌ستنا توركیا و تووشبوون ب شه‌ڕه‌كێ دژوار دگه‌ل كوردان ل رۆژئاڤا یان هه‌تاكۆ باكوور ژى بدویڤ خۆ دا بینیتن، و دبیتن به‌رۆڤاژى ژى رووى بده‌تن. ئه‌لترناتیڤێن دیترێن لاوازتر یێن وه‌كى جه‌نگێ دگه‌ل سوپایێ سووریا، یان ژى پێكدادانا رۆسیا و ئه‌مریكا و توركیا ژى دبیتن هه‌بن. هه‌مى تشت دهێنه‌ پێشبینیكرن و گه‌له‌ك جاران ژى تشت و ئه‌نجام وه‌كى وێ ده‌رناچن، لێ تشتێ دیاره‌ ئه‌وه‌ ئه‌ڤ سیناریۆیه‌ د ڤێ قۆناغا سیاسییا ژیانا سایكۆپۆلیتیكا تاك و وه‌لاتێ توركیادا، وه‌سا دهێته‌مه‌زنده‌كرن گه‌له‌ك كارتێكه‌ر و چاره‌نڤیسساز و هه‌ستیار بیت، دوور ژى نینه‌ وه‌كى دبێژن ببیته‌ مه‌ته‌لا ” هه‌كه‌ عه‌جه‌لا بزنێ هات نانێ شڤانى بخۆت “، لێ هه‌رچاوا بیت ل وى ملێ دیوارێن پشتى وێ ئۆپراسیۆنێ گوهۆڕینێن مه‌زن دهێنه‌دیت، چ توركیا ببه‌تن و چ بدۆڕینیت.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
د سه‌روبه‌ندێ بدووماهیهاتنا جه‌نگێ داعشێ (ئه‌وا هنده‌ك ژ شه‌رما خوه‌ دبێژن فلمه‌كێ سه‌خته‌یه‌ و بخۆ نه‌وه‌سایه‌، به‌لگه‌ ژى په‌یدابوونا جۆره‌كێ دیترێ هاوكۆفێن وانه‌ ب ناڤێ حه‌شدا شه‌عبى، نه‌یا به‌رئاقله‌ ئه‌ڤ هه‌مى فلمێن ساخته‌ ئێك ل دووڤ ئێك بهێن دروستكرن، به‌لكۆ ئه‌ڤه‌ زاده‌ى مێنتالیته‌ و عه‌قلێ وه‌لات و تاخمێن ده‌مارگیرێن ده‌ڤه‌رێ یه‌ و كوردستان قۆربانیێ وان تاخمانه‌)، ماوه‌ك به‌رى نۆكه‌ هنده‌ك ده‌یك، ده‌یكێن گه‌نجێن سه‌رداچوویێن وه‌لاته‌كێ بنده‌ست ب ناڤێ چێچێن (чечен) یان ئه‌و ل نك خه‌لكى ژ هه‌میان پترتر دهێت نیاسین ب شیشان و عه‌ره‌بیه‌، ل وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ ل كۆڕ و كچێن خوه‌ دگه‌ڕهان، یێن د ناڤ رێزێن رێكخراوه‌كا خوینمێژا تیرۆریستیا داعشێ دا و هزر دهێته‌كرین نه‌هاتینه‌ كوشتن. ئه‌ڤ كارێ وان ده‌یكا نه‌یا سه‌یره‌ به‌لكۆ ئاساییه‌ و جه‌گه‌رگۆشه‌بوون زه‌حمه‌ته‌ و یێ نه‌دیتى نزانیت. ئه‌ى گه‌نج و لاوێن چێچێنى ئه‌ڤه‌ مافێ ده‌یكێن هه‌وه‌یه‌، هه‌تاكۆ هوون تیرۆرست و سه‌رژێكه‌ر ژى بن به‌لێ هوون زارۆیێن وانن و بۆ وان ده‌یكا جه‌گه‌رن و ئه‌و نه‌شێن ده‌ستان ژ هه‌وه‌ به‌رده‌ن.
باشه‌ ما هوون نزانن جه‌رگێ وان ده‌یكا ل دو جهان و دو جاران یێ سۆتیه‌. جاره‌كێ ئه‌و زۆرداریا داگیركه‌رێن زۆردار و بێ دلۆڤانێن سیاسه‌تا رۆسى ل وان كرین و تاوانێن وان ل ل دژى ده‌یك و بابێن هه‌وه‌ مه‌زنترین تاوانێن مرۆڤاتیێنه‌، و گۆهێن عه‌ردى و عه‌سمانى و چیایێن قه‌فقاسێ چ جاران ده‌نگێ سه‌رژێكرنا گه‌نجان، و پارچه‌بوونا جه‌ستێ قه‌هره‌مانێن وه‌لاتێ هه‌وه‌ یێن ب هه‌سپێن شه‌همۆز ڤه‌ هاتیه‌ن گرێدان و ژێكهاتینه‌ چه‌لقاندن و یان ئه‌وێن ساخ ل بن تانكێن له‌شكرى هاتینه‌ په‌رچقاندن، یان قێریێن كچ و ژن و خووشكێن هه‌وه‌ یێن كو ل سه‌رده‌ستێ سه‌ربازێن دڕندێن له‌شكرێ سۆر هاتینه‌كرێتكرن، ژبیرناكه‌ن و وه‌ك ڤیدیۆیه‌كێ د بۆشاهیا عه‌سمانى و د بیردانكا فیزیكیا وێ هاتینه‌پاراستن، هه‌تا رۆژا وا دئێت و لسه‌ر بێگۆنه‌هیا وان مرۆڤان و تاوانباریا جوینێ دن ببنه‌ چاڤدێر و گه‌واهى، و چ جاران ژناڤناچن.
به‌لێ پا ب مخابنیڤه‌ هه‌وه‌ ئه‌و رۆژێن ژبیركرین، چونكى هه‌كه‌ وه‌سا نه‌بایه‌ و وه‌ ژبیرنه‌كربایه‌ هوون نه‌دهاتن و هه‌مان ئه‌و تاوان دژى خه‌لكێ دیتر نه‌دكرن. چه‌ند ساله‌ك تێرخوارن و ڤه‌خوارنان ل بن ده‌ستهه‌لاتا سیاسیا نوو و نه‌خاسمه‌ سه‌رۆك كۆمارێ چێچێنێ، ئه‌و رۆژ نه‌هێلانه‌ ل بیرا هه‌وه‌. كار گه‌هشته‌ هندێ هوون گه‌نجێن چێچێنى ب گۆتنێن راگه‌هاندنا وه‌لاتێن وه‌هابى و وه‌هابى په‌روه‌ر بهێنه‌بسه‌ردابرن و پۆل پۆل پشتا خۆ بده‌نه‌ وان ده‌یباب و خویشك و برایان و ب ناڤێ ئاینى بێن ل كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ هه‌مان وى تشتێ كرێت ل گه‌ل مه‌ دا بكه‌ن ئه‌وێ دگه‌ل وه‌ هاتیه‌كرن. راستى گه‌له‌ك شه‌رمه‌ و بێ عاری یه‌. مخابن بۆ هه‌وه‌ هوون ب سانه‌هى ژ بهایێ مرۆڤبوونێ هاتین شووشتن.
ب هزاران كورد و خه‌لكێ دیتر ژ رۆژئاڤایێ كوردستانا من و بگره‌ هه‌تا خانه‌قینا وێ ب ده‌ستێن چه‌په‌لێن هه‌وه‌ هاتنه‌ سه‌رژێكرن و كرێتكرن و كۆشتن و سۆتن و به‌رزه‌كرن. هزاران گه‌نج ل سپایكه‌ر هه‌وه‌ بێ گۆنه‌ه و وه‌كى په‌زى ڤه‌كۆشتن و تام ژ دیتن و بێهنكرنا خوینێ و گۆشتێ مرۆڤان و كه‌له‌خێ وان سه‌ربڕیان وه‌ردگرت، بێى هندێ بیرا هه‌وه‌ ل ده‌یبابێن وه‌ بخۆ بێت. هوون بینه‌ ئه‌گه‌ر ل دووڤ هه‌وه‌ و ب هێجه‌تا هه‌وه‌ تاخمه‌ك دیترێ وه‌كى هه‌وه‌ و هه‌ڤڕكێ وه‌ یێن شێعه‌، بێن و هه‌مان كاره‌ساتان دووباره‌ بكه‌ن، وه‌لا چیه‌ دا داعشێ ژناڤ ببه‌ین. راستى چه‌ندى بۆ بێشه‌رمیا وه‌ و وان بێته‌ گۆتن هه‌ر كێمه‌.
هوون ل نك دله‌كى خوه‌ ب په‌یره‌وێ وى محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) دده‌نه‌ زانین یێ كۆشتنا مرۆڤه‌كێ بێ تاوان ل هه‌مبه‌ر و وه‌كى كۆشتنا ته‌ڤ جیهانێ دزانیتن. هه‌وه‌ چاوا شه‌رم ژ وى مرۆڤێ مه‌زن و شانازیا وى نه‌كر؟ ئه‌و په‌یامبه‌رێ زانایێ بۆ نه‌هێلانا ڤێ حه‌زا بێ وێنه‌ د ناڤ (قه‌ومێ جاهلى) خوه‌ و ژ نه‌چارى رابى ب ده‌یناندنا قوربانیكرنا گیانه‌وه‌ران، به‌لكو مرۆڤێن وى نه‌ته‌وه‌یێ پاشكه‌فتى و دڕنده‌ ب دیتنا كاره‌ساتا قۆربانیكرنا گیانه‌وه‌ران لخوه‌ بزڤڕن و د ژیانا مرۆڤان و بهایێ مرۆڤبوونێ بگه‌هن و ده‌ست ژ كۆشتن و سه‌رژێكرنا ئێكدیتر به‌رده‌ن.
بێگۆمان ئه‌و یه‌زدانێ محه‌مه‌دێ ئه‌مێن باوه‌رى پێ هه‌ى هه‌مان ئه‌و خودایه‌ ئه‌وێ مووسایێ خودان پرتووكا ته‌وراتێ، و … و ئه‌شعیا و …(سلاڤ ل هه‌میا بن) هنارتین و ئه‌و ئه‌شعیایێ جوهى و ژ دوینده‌ها به‌نى ئیسرائیلیان د ناڤ خه‌لكێ خوه‌ دا دگه‌ڕها و په‌یاما یه‌زدانى به‌لاڤدكر:” خه‌لكینۆ! خوه‌دا دفه‌رمۆتن ئه‌ڤه‌ چنه‌ هوون ڤان هه‌مى قۆربانیان بۆ من دكه‌ن؟ من ئه‌ڤ قۆربانییه‌ ژ وه‌ نه‌ڤێن. ئه‌ز یێ تێر (و بێزار) بیم. ئه‌ز (هێدى) گوهێ خوه‌ ناده‌م داخوازیێن هه‌وه‌ (وان ده‌ستێن بۆ دۆعایێ هاتینه‌بلنكردن)، چونكى ده‌ستێن هه‌وه‌ بخوینن. هه‌ڕن خوه‌ پاقژ بكه‌ن. هزرێن خراب ژ مه‌ژیێ خوه‌ بهاڤێژن. خرابیا بهێلن. قه‌نجییا بكن. راستیێ بێژن و مافێ خه‌لكێ بده‌ن. پشته‌ڤانێن مرۆڤێن سته‌ملێكرى بن. مافێ سێوى نه‌خۆن. پشته‌ڤانیێ ل بیژنان بكه‌ن. هینگى وه‌رن و داخوازییا ژ من بكه‌ن …”
باشه‌ هه‌كه‌ هه‌مى په‌یامبه‌رێن ده‌روون پاقژ هنارتیێ یه‌زدانێ مه‌زن و دلۆڤان بن، ئانكۆ بێگۆمان په‌یامبه‌رێ هه‌وه‌ ژى هه‌مان ئه‌و هزروبیرێن ئه‌شعیاى هه‌بووینه‌ و به‌لگه‌ ژى ب هزاران جاران د قۆرئانێ ئه‌و هزر دووباره‌ بووینه‌، به‌لێ پا ئه‌وێن هوین فێرى سه‌ربڕینا كوردان كرین، هه‌ر ئه‌ون ئه‌وێن، پشتى وه‌غه‌را داویێ یا وى په‌یامبه‌رێ مه‌زن و دلۆڤان، ده‌مێ داگیركرنا كوردستانێ و وه‌كى هه‌وه‌ و گه‌له‌كێن دیتر، فه‌رمووده‌ و ره‌فتارێن وان په‌یامبه‌ران ژبیر و بنپێكرین، و وان هزاران گه‌نج و قه‌هره‌مانێن وه‌لاتێ من یێ كو تنێ تاوانا وان به‌رگریكرن ژ ئاخ و وه‌لات و نامووسا خوه‌ بى، سه‌رژێكرن و وه‌كى په‌زى قه‌لپدانه‌ عه‌ردى و رووبارێن خوینێ ژێ چێكرن.
ئه‌و سه‌ركردێن دڕنده‌ و شۆڤینى و ده‌مارگیر، ئه‌وێن هوین په‌روه‌رده‌كرین، نه‌ڤیا قورئانا پاقژ نیشانى هه‌وه‌ بده‌ن به‌لكو هنده‌ك پرتووك كرنه‌ د مه‌ژیێ هه‌وه‌ دا دا هوون به‌رۆڤاژى په‌یاما پیرۆزا محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) و قۆرئانێ و په‌یامبه‌ر و پرتووكێن پێشى وان ره‌فتار بكه‌ن و ببنه‌ دڕندێن هۆڤ و سه‌ربڕ و بێ دلۆڤان و ببنه‌ ئالاڤه‌كێ ده‌ستێ بازرگانێن مرۆڤى و ئاینى.
هوزن ب ناڤێ ئاینى هاتنه‌خاپاندن و ده‌زگه‌هێن سیخۆڕى ل هه‌مى جیهانێ هوون ڕاكێشان و هاژۆتنه‌ وه‌لاتێ من، یێ سه‌د جار داگیر و سته‌ملێكرى، و بینه‌ خودانێ ئه‌فسانه‌یا سه‌رژێكرنا مرۆڤان، هه‌وه‌ روویێ گه‌له‌كێن به‌رى خوه‌ سپى كر. گه‌له‌ك ژ هه‌وه‌ ئه‌ون یێن ب سه‌دان گه‌نجێن وه‌لاتێ من ژى ل ڤان هه‌مى سالان ل چێچێن و كوردستانێ و ده‌ڤه‌رێ و ئه‌فغانستانێ و جیهانێ خاپاندین و فێرى وێ په‌روه‌ردێ كرین و د ناڤ رێكخراوێن تیرۆریستیێن وه‌ك جوندۆلنه‌ئیسلام و ئه‌نساره‌لنه‌ئیسلام و …هتد، جهێن وان ڤه‌كرین و پاشى داینه‌ كۆشتن و قۆربانیكرن و ل وان جهان ژ كیستێ دیبابێن وان كرین و داینه‌ كوشتن و هه‌كه‌ر هنده‌ك ژى مابن و نوكه‌ خوه‌ د “كه‌ڤلێ مهێ” و ناڤ پارتێن جودا ڤه‌شارتى و به‌لكۆ پله‌ و پایه‌ ژى هه‌بن و چاڤه‌ڕێى یێن مه‌زنتر ژى بن و ب زمانه‌كێ لۆس و رۆهندكێن تیمساحى خوه‌ دلسۆز نیشان دده‌ن، د راستیدا هه‌مان باوه‌رێن تووندهاژۆیێن وه‌كى هه‌وه‌ یێن هه‌ین چونكى په‌روه‌رده‌كریێن قوتابخانا ده‌مارگیرییا وه‌ك هه‌وه‌نه‌ و ل بلندترین پۆستێن كوردستانێ ژى بن نۆكه‌رییا خوه‌ بۆ وان لایه‌نێن تیرۆریستى ب ئاغاتیا كوردان ناده‌ن و ل هیڤییا رۆژێن خوه‌نه‌. ئه‌وانا هێدى ل سه‌رده‌مێن به‌رى نوكه‌ وانه‌یێن خوه‌ یێن ل باره‌گایێن ده‌مارگیریێ وه‌رگرتین و یێ “گرتى ب شیرى به‌ر ناده‌ت ب پیرى”!
ئه‌ى گه‌نجێن چێچێنێ! هه‌وه‌ چیایێن سه‌ركێشێن قه‌فقاسیا و رووبارێن زه‌لال و كانیێن ته‌زى و ده‌ریایه‌كێ جوانێ وه‌ك قه‌زوینا زه‌نگین، ئاخا بابوكالان یا تژى خێر و زێڕ، و ژ هه‌میا ژى كمباختر وه‌لاته‌كێ كه‌ڤنار و شارستانى، پاشى ژى ده‌یبابێن پیر و په‌ككه‌فتى و هه‌ژار، پاشى ژى كچێن شۆخ و شه‌نگێن وه‌لاتێ خوه‌ بۆ رۆسێن زۆردار و بێ نامووس هێلاین، هزاران ژ وان كچ و ژنێن جوان و به‌ركه‌فتى، ژبه‌ر نه‌داریێ و بێ زه‌لامینیێ، و بۆ په‌یداكرنا پاریه‌كێ نانى ل وه‌لاتێ وه‌ و ل باژێڕێن رۆسیایێ و ئه‌ورۆپا و وه‌لاتێك زه‌نگینێن عه‌ربى كڕین و فرۆتن و له‌شه‌فرۆشى پێدهێته‌كرن، و هوون ل شوونا هندێ ئارامیێ بپارێزن و ل وان ده‌یباب و خووشك وبرا و ژنان ببنه‌ خودان، و وه‌كى مرۆڤه‌كێ خودان به‌رپرسیار به‌رامبه‌رى وان بۆ وان كاره‌كى بكه‌ن و و وه‌لاتێ خوه‌ ئاڤه‌دان بكه‌ن و ل هیڤیا رۆژه‌كا گه‌شا نێزیك بمینن دا وه‌كى وه‌لاتێن دیترێن ده‌وروبه‌رى خوه‌ تاجیكستان و ئۆزبه‌كستان و.. ل وى ملى َده‌ریایێ قه‌زوین و ئازه‌ربایجان و ئه‌رمه‌نستان و گۆرجستان و … ل ڤى ملى، هوون و گه‌له‌ك وه‌لاتێن دیترێن وه‌كى هه‌وه‌ ل ده‌ڤه‌رێ (ئه‌نگۆشیا، داغستان، ئۆسیتیایا ئالانیان و … هتد) سه‌رخوه‌بوونا خوه‌ وه‌ربگرن و ژ زۆردارێن داگیركه‌رێ وه‌لاتێ خوه‌ رزگار ببن و ئه‌و رۆژ نه‌دوورن، ب ناڤێ ئایینى دهێنه‌ خه‌له‌تاندن و نزانن هه‌ر ئه‌وێن هه‌وه‌ ب وى ناڤى به‌سه‌ردادبه‌ن د كۆچك و ته‌لارێن زێڕین دا پێ ل سه‌ر پێ د رۆنشتینه‌ و پالداى و كچ و خووشكێن هه‌وه‌ بۆ له‌شفرۆشیێ و ب بهایێن مه‌زن ژ بازرگانێن مرۆڤى و ده‌زگه‌هێن سیخۆڕى دكڕن، و هوون بۆ باوه‌رێن وان خۆ كۆم كۆم ب كۆشت دده‌ن و دبنه‌ سه‌ربڕ و تیرۆریست. ل ده‌مه‌كێ جهێ گه‌نجێن به‌ركه‌فتى و نه‌ته‌وه‌ێن ژیرێن وه‌كى هه‌وه‌ باشترین زانینگه‌هن، نه‌ك بێن و خوه‌ ل سینگێ پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و ب ئه‌زموون بده‌ن و پاشى وه‌كى سه‌گى بهێنه‌ سه‌كتاندن و ژ كیستێ خوه‌ بچن. بلا ل بیرا هه‌وه‌ بیت و ژ بیر نه‌كه‌ن هێزێن گه‌له‌ك مه‌زنتر و زۆردارتر نه‌شیایه‌ خوه‌ ل به‌ر هێز و ده‌ست و باسكێن پوان بگریت، ڤێجا گه‌ڕا هنده‌ك ڕویته‌كێن وه‌كى هه‌وه‌ و یێ تنێ تایا شه‌ڕى هاتیێ و بۆ وان تشتان هاتینه‌ شه‌ڕى یێن هوون بخۆ ژى باش نزانن چینه‌.
راستى دلێ مه‌ دمینیته‌ ب گه‌نجاتیا هه‌وه‌ ڤه‌ و وان ده‌یكێن هه‌ژار و دلۆڤان و دلسۆتى، كۆ بۆ مه‌زنكرنا هه‌وه‌ ل وى وه‌لاتێ سار و سه‌قه‌م و قه‌ڕه‌سه‌ و بۆ تێركرنا زكێ هه‌وه‌ سال بۆ سال د ناڤ زه‌ڤى و كێلگه‌هێن تژى دار و به‌ر دا، شه‌ڤ و رۆژا ناسناكه‌ن و كار دكه‌ن و زه‌حمه‌تێ دكێشن. دلێ مه‌ بۆ وان كچ و خووشكان دكۆزریت ل شوونا هوون ببنه‌ زه‌لامه‌كێ هه‌تاهه‌تایى، ئه‌و هه‌ر چه‌ند رۆژان و هه‌یڤان ل هۆتێل و كابارێت و باژێڕێن گه‌شتیارى و یان ل مالا كه‌سه‌كێ بیانى و نه‌ زه‌لامێ وان یێ راستین، وه‌كى دێهلكه‌كێ مێهڤانێ له‌شفرۆشیێنه‌. جه‌رگێ مه‌ بۆ هه‌وه‌ گه‌نجان دسۆژیت كو هوون ل شوونا ل زانینگه‌هان بخوینن ل كۆلانێن مۆسكۆ و ئه‌ورۆپایێ تژى چانتێن هه‌وه‌ پرتووكێن زانستى بن، تژى چه‌قۆ و خه‌نجه‌رن و هوون جاران ژى بۆ رێكخراوێن تیرۆریستیێن وه‌كى ئه‌لقاعیده‌ و تالیبان و داعش و …هتد، ده‌رمانێن، هۆشبه‌ر و سه‌رخۆشكه‌ر دفرۆشن و به‌لاڤدكه‌ن یان ژى ل كوردستانێ و جیهانێ خوه‌ دپه‌قینن. دلێ مه‌ دمینیته‌ ب مه‌ بخۆڤه‌، كو هوون وه‌سا هاتین تێگه‌هاندن كافرین و ئاگرپه‌رێست و مه‌جووسى و … هتد، ل ده‌مه‌كى ل ڤى وه‌لاتێ پیرۆزێ پیرۆزیا خوه‌ ژ قۆرئانا هه‌وه‌ وه‌رگرتى و ل دۆرماندۆرى چیایێ جۆدى، هه‌ر رۆژ پێنج جاران ده‌نگێ بانگى دهێت و هه‌كه‌ هنده‌ك تێدا نه‌مۆسلمان بن، به‌لێ ئه‌ڤ چه‌ند هزار ساله‌ وان باوه‌ریا ب یه‌زدانه‌كێ مه‌زن و ئێكانه‌ هه‌ى و ژبلى ڤان هه‌مى تشتان و هێجه‌تێن هه‌وه‌، ئه‌و مرۆڤن و پاداشت و یان سزادانا وان ژبه‌ر باوه‌رى و ئایینێ وان ل جیهانا دیتر ژى هه‌ر كارێ وى یه‌زدانێ دادپه‌روه‌ره‌، ئه‌وێ د قورئانێ و ل گه‌له‌ك جهان دان ب هندێ دده‌تن” مرۆڤێن ب ره‌نگ و زمان و گه‌لێن نه‌وه‌ك ئێك ئافراندین و….”، نه‌ك یا ته‌ یێ كو تو ژى به‌نده‌یه‌كى وه‌ك هه‌ر به‌نده‌ و مرۆڤه‌ك دیتر.
رۆژا هندێ یا هاتى گه‌نجێن موسلمانێن چێچێن و ئه‌نگۆشییا و داغستان و … هتد، بخۆدا بچن، به‌لكۆ ئه‌و ناڤێ ره‌شێ ب سه‌هم و ترسناكێ بۆ خۆ په‌یدا و چێكرى، ب خێرا هه‌ستكرن ب به‌رپرسیاره‌تیێ به‌رامبه‌ر ب ده‌یباب و خووشك و برا و نیشتمانێ خوه‌ وى ناڤى سپى بكه‌ن و به‌رامبه‌ر ب مه‌ كوردستانیان ژى دلۆڤانیێ ب ده‌یباب و زارۆكێن مه‌ ببه‌ن و دلێ تژى برینێ مه‌ بریندارتر نه‌كه‌ن، و جاره‌ك دیتر ده‌ستێن ده‌یكێن خوه‌ بگرن و بزڤڕنه‌ وه‌لاتێ خوه‌ ب خه‌لكێ و باوه‌رێن دره‌وین نه‌هێنه‌ خاپاندن. كوردستانێ و چێچێن و جیهانێ هند خه‌مێت مه‌زنێن هه‌ین هه‌تا ب تشتۆكێن به‌رنه‌كفتى د مه‌ژیێ پاشكه‌فتیێ هه‌وه‌ دا بهێته‌ شه‌پلاندن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلى*
ده‌مێ پسیار ژ هنده‌ك كه‌سان دهێته‌كرن ئه‌رێ ته‌ ده‌وله‌ت دڤێت یان نه‌؟ دبیت هه‌ر تاك و نه‌ته‌وه‌كى بۆ ڤێ پرسیارێ به‌رسڤه‌ك هه‌بت گرێداى ب گه‌له‌ك لایه‌نێن ژیانا وى یا سایكۆلۆژى، جڤاكى، سیاسى، ئابوورى و …هتد.
بۆ تاكه‌كێ كورد ل هه‌ر پارچه‌كا كوردستانێ ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌ك بیت هه‌ر ژ زارۆكینى ل سه‌ر بهایێن كورده‌وارى و نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌په‌روه‌رى هاتبیته‌ پێگه‌هاندن و په‌روه‌رده‌كرن و تۆڤێ خرش و خاڤێ خیانه‌ت و ره‌فتارێن دیترێن دژى وه‌لاتێ خوه‌ د وێ دلى و ناخێ كه‌سیدا نه‌هاتبیته‌ چاندن، بێ جیاوازى، رامانا تێگه‌هێ ئازادیێ نه‌وه‌كى كه‌سێ یان باشتره‌ بێژین گه‌له‌ك كه‌س و نه‌ته‌وانه‌.
واتا و رامان و پێناسه‌یا كورده‌كى ژ ئازادیێ ل دووڤ تایبه‌تمه‌ندیێن سیاسیێ وان وه‌لات و سنوورێن جۆگرافیایى، ئه‌وێن كورد ب بڕیارێن خه‌لكا دیتر و نه‌ ب ویست و ڤیان و حه‌ز و ده‌ستێ خوه‌ هاتیه‌ ده‌یناندن، و كورد ب هه‌ر ره‌نگ و ل هه‌ر ئاست و پله‌ و پایه‌یه‌كێ بیت تێدا تنێ زیندانییه‌كه‌، هه‌كه‌ر هنده‌ك ژبه‌ر هنده‌ك فاكته‌رێن ده‌مه‌كى و بێ ئاگه‌هى هه‌ست ب وێ زیندانیبوونێ ناكه‌ن، پشتى ماوه‌یه‌كى یان د هه‌لوێسته‌ك دیتر دا كاودانه‌كێ وه‌سا ب سه‌رێ وى هێت، هینگى ئه‌و ژى دێ هه‌ست ب هندێ كه‌ن، به‌لێ ئه‌و ژى زیندانییه‌ك بییه‌ وه‌ك هه‌ر كورده‌ك دیتر، لێ هه‌تا هینگى پێنه‌حه‌سیایه‌.
هه‌مى ئه‌نفال و جینۆساید و تاوانێن دژى كوردان، نه‌خاسمه‌ پشتى ده‌یناندنا سنوورێن ڤان چه‌ند وه‌لاتان مه‌زنترین و باشترین به‌لگه‌ و گه‌واهییه‌ بۆ ڤێ گۆتنێ. راسته‌ جیهانێ نه‌ته‌وه‌ و خه‌لكا دیتر ژى یا هه‌ى هه‌مان ئه‌و تشت دگه‌لدا هاتیه‌كرن یان دهێته‌كرن، لێ هنده‌كان بۆ خۆ ب خۆراگریێ و ب هیڤیبوونێ وه‌لات بۆ خوه‌ دروستكرن و تێدا ئازاد و سه‌ربلند و سه‌رفیرازن و هه‌كه‌ بازرگانێ، له‌شكرى و سیاسى و نه‌ته‌وه‌یى و ده‌مارگیر و خۆپه‌رێست بهێلن، ئه‌و نه‌ته‌وه‌ دشێن ببنه‌ ده‌رگه‌هێ وه‌رچه‌رخانێ ل ده‌ڤه‌رێ و به‌خته‌وه‌رى و خۆشبه‌ختییا خه‌لكێ خۆ و ئارامى و ته‌ناهییا ناوچه‌ و جیهانێ.
به‌لێ بۆ كوردان وه‌سا نه‌بوویه‌ و نینه‌. هه‌ر ده‌مێ ژ عه‌رد و عه‌سمانى ب تۆپ و فڕۆكه‌یان تۆپبارانا پارچه‌كا كوردستانێ هاتبیته‌كرن، و هزاران زارۆك و ژن و مرۆڤێن سیڤیل بهێنه‌ژناڤبرن و جینۆسایدكرن، ده‌ستهه‌لاتدارێن وى وه‌لاتى ب كریاره‌ك ئاسایى و یاسایى، و به‌لكۆ پیرۆز، دایه‌زانین، و لدژى هنده‌ك ئاژاوه‌گێڕ و تیرۆریست و یاخیبوویان هژماركرییه‌، و وه‌لاتێن ده‌وروبه‌ر ژى چه‌پله‌ بۆ قۆتاینه‌ و پاره‌ و پاداشت و پیرۆزباهى بۆ وان مرۆڤكۆژان هنارتینه‌، جڤاكا نێڤده‌وله‌تى ژى ژ ئه‌گه‌رێ به‌رژه‌وه‌ندیێن خۆ ئه‌و كۆشتار و ئه‌نفال و كۆمكۆژى ب ئاریشه‌ك ناڤخۆیى هژمارتییه‌ و خۆ لێ بێده‌نگ كریه‌ و ب مافێ ره‌وایێ وان وه‌لاتێن داگیركه‌ر زانییه‌ بۆ پاراستنا ئاخا خوه‌ وى كارى بكه‌ن، هنده‌ك نه‌یارێن ناڤخۆیى ژى ب داهۆل و زۆڕنایێ یا ژ ده‌ستى دهێتن دكه‌ن و هێدى چ پێ نامینیتن به‌حسێ مووچه‌یێ خه‌لكێ دكه‌ن و وه‌سا دده‌نه‌ به‌لاڤكرن مووچه‌ ژ ئازادیێ و ژیانێ گرنگتره‌، چونكى بۆ وان نه‌خه‌مه‌ ب سه‌دان گه‌نجان ب ناڤێ كوردینیێ د كۆنجێن زیندانان و به‌ ئه‌شكه‌نجه‌ و سێداره‌دانێ ژناڤ ببه‌ن، وى ده‌مى مه‌نترین هێجه‌ت بۆ وان بۆ تێكدانا ره‌وشێ “و باشترگرتنا ماسییان” مووچه‌یه‌ نه‌ك ئازادییا نه‌ته‌وه‌كێ بنده‌ست.
باشه‌ كه‌نگى وه‌لێهاتییه‌ سه‌روه‌رییا خاكێ وه‌لاته‌كێ ده‌ستكرد و سنووره‌ك جۆگرافیایێ ساخته‌ ژ گیانێ هزاران مرۆڤێن كورد پیرۆزتر بیت؟ باشه‌ دیمۆكراسیه‌ت و ب جیهانیبوونێ بۆ شرۆڤه‌یا ڤێ زۆرداریێ چ ئاخفتنه‌ك پێ یه‌؟ باشه‌ زۆڕنابێژێن دیمۆكراسیزمێ ل جیهانێ و رۆژئاڤایێن دیمۆكراسیپه‌روه‌ر بۆ كوردان چكرییه‌ ژ بلى پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ل گه‌ل رژێمێن ده‌مارگیرێن شێعه‌ و سوننه‌یێن ئاخووندیزم و وه‌هابیزم و كه‌مالیزم و ئه‌سه‌دیزم؟
باشه‌ ل سه‌دان سالێن بۆرى و نه‌خاسمه‌ پشتى جه‌نگێ داعشێ، و پشتى وێ مێرخاسییا كوردان نیشانداى، كفش و ئاشكرا بى نه‌ وه‌لات و نه‌ته‌وێن دۆرماندۆر و نه‌ ژى رۆژئاڤایى ب هه‌مى جوینێن خۆڤه‌، “نه‌ به‌رن و نه‌ پشت” و “تنێ نانى ب نرخێ رۆژێ دكڕن و دخۆن” و قۆربانیدانا كوردان هندى سه‌رێ ده‌رزیكه‌كێ بۆ وان بهایێ خۆ نینه‌، و كورد تنێ ته‌حته‌كه‌ بۆ پاراستنا تاخمێن سیاسیێن شێعه‌ و سۆننه‌ و رۆژئاڤایێ، ده‌مێ بناڤێن جۆدا لسه‌ره‌كى مه‌ دخایپنن و ب سه‌ره‌ك دیتر خه‌نجه‌را دوه‌شینن. به‌ریتانیا خۆ ب هه‌لگرێ ئالایێ دیمۆكراسیه‌ت و پشته‌ڤانێ گه‌ل و نه‌ته‌وێن بنده‌ست دزانیتن، به‌لێ پشته‌ڤانیێ ل ئۆپراسیۆنێن له‌شكرى بۆ سه‌ر كوردستانێ (باشوور و رۆژئاڤا) دكه‌تن و ب مافێ وه‌لاتان دزانیتن، به‌لێ مافێ كوردان گرنگ نینه‌، چونكى كوردان گه‌له‌ك جاران دژى به‌رژه‌وه‌ندى و داگیركارییا وان بوویه‌. باشه‌ رۆژا هندێ نه‌هاتیه‌ ئه‌ڤ سه‌ربۆره‌ ببیته‌ وانه‌ و په‌نده‌ك، جاره‌ك دیتر كورد ده‌ستێن خوه‌ بده‌نه‌ ئێك و د ستۆیێ ئێك وه‌رینن و بچنه‌ بن ئالایێ كوردستانێ و ل بن بجه‌نگن، به‌لێ نه‌ وه‌ك هه‌ر جه‌نگه‌كێ پێشتر به‌لكۆ جه‌نگه‌كێ دووماهیێ، وه‌كى هه‌ر نه‌ته‌وه‌كێ خانه‌دانه‌ك ژ خانه‌دانێن دێرینێن كوردستانێ هه‌ر ژ میرێن به‌درخانیان یان بارزانیان یان هه‌ر كه‌سه‌كێ شێانێن وێ هه‌بن ب ئاڤاكرنا وه‌لاته‌كێ ئازاد ئازادیا مه‌ ژ سه‌روه‌ریا ئاخا وه‌لاتێن سفله‌ و بێ نان و خوێ جۆدا بكه‌ن؟ چونكى و بێگۆمان ئه‌و مووچێ هنده‌ك وه‌كى پتاتۆكێن بچویكان رۆژانه‌ پۆرپۆر و كار ـ كارێ بۆ دكه‌ن ل دووماهیێ بهایێ وێ هند گرانه‌ هێدى ناهێته‌ قه‌ره‌بۆكرن.
*پرۆفیسۆرێ ه. /بسپۆرێ زانستێن سایكۆلۆژى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ