ژ بلى فاكته‌رێن بۆ ماوه‌یى و زگماكى فاكته‌رێ ژینگه‌هێ ژى رۆله‌كێ مه‌زن د ده‌یناندنا به‌رێ شه‌نگستا كه‌ساتیا مرۆڤى دگێڕیتن. مه‌ره‌ما مه‌ ل ڤێرێ ئه‌و نینه‌ به‌حسێ ئه‌و ژینگه‌ها فیزیكى و سروشتى بكه‌ین، كو بێگۆمان وێ كاریگه‌رییه‌ك مه‌زن د ڤێ ڕاستیێ دا هه‌یه‌، لێ ئه‌وا پتر مه‌ره‌ما مه‌یه‌ ژینگه‌ها مرۆڤى ـ جڤاكیه‌، كه‌ خوه‌ د گه‌له‌ك ڕوودانێن جڤاكى و سیاسى و كه‌لتووری دا دبینیت كو جه‌نگ ئێكه‌ ژ وان هۆكاران و ئێكه‌ ژ مه‌زنترین بناسێن كارتێكه‌ر د ئاڤاكرنا كه‌ساتیا تاكێ كوردى ل ڤێ پارچا كوردستانێ. پشكه‌كا مه‌زن ژ كاودانێن جه‌نگى ل كوردستانا باشوور بۆ وێ ململانێ و هه‌ڤڕكیا به‌رده‌وام د ناڤبه‌را كوردان و ده‌وله‌تێن بابل و سۆمه‌رى و ئاشوورى و كلدانیان بوویه‌ كه‌ نه‌ته‌وه‌یێن جوه‌ دا نه‌ و چ په‌یوه‌ندى ب عه‌ره‌بان ڤه‌ نینه‌ و تنێ ژ نه‌ژادێن سامینه‌، وه‌كى وان، و جودهیا وان نه‌وكى یا نه‌ته‌وه‌یێن جوداجودا یێن ئاریایه‌ كو د گه‌له‌ك خالان دا هه‌ڤپشكن، به‌لكو جوداهیه‌كا بنه‌ڕه‌تى بوویه‌ و ژینگه‌ه و كه‌لتوور و ئاینیێ وان هندى ئه‌رد و ئه‌سمانان ژ ئێكدووتر دوورن، هندى ئه‌ڤ ده‌وله‌ت و شارستانیه‌ ب هێز بین مه‌زنترین ململانێ د ناڤبه‌را وان و كوردان ب گۆڕێ بى و وان هه‌مى جاران مه‌ترسیا ل سه‌ر كوردان هه‌بوویه‌، پشتى ژناڤچوونا وان ل سه‌ر ده‌ستێ هه‌ڤدو و پاشى میدیا و ل دووماهیێ ساسانیان، و به‌رى هینگێ هه‌تا ماوه‌یه‌كێ ژى هه‌خامه‌نشى (ئه‌خمینى) و ئه‌شكانیان و ده‌مه‌كى كورت ژى پاشمایێن ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قه‌دوونیێ داگیركار ماوه‌یه‌كێ نێزیكى پێنچ سه‌ده‌یان كوردێن باشوور ب تایبه‌ت ل بن گه‌ڤێن نه‌ته‌وێن ئارى و نه‌خاسمه‌ پارسان بوون. چ گومان تێدا نینه‌ وه‌ك پشكه‌ك ژ وان فاكته‌رێن د دیرۆكێ دا كارتێكرن ل سه‌ر ئاڤابوونا كه‌ساتیا تاكێ كوردى و ب تایبه‌ت ژى ل سه‌ر وێ پشكا كه‌ساتیێ ئه‌وا كارۆل گۆستاڤ یۆنگ ناڤێ  نه‌هایدار (نه‌ستێ) ب كۆمه‌ل (لاشعورى جمعى) بۆ هه‌لبژارتى، ل نك وى تاكى كرى، ئه‌ڤان قووناغێن دیرۆكى یێن دژوار و سه‌خت ڕه‌نگڤه‌دانا خوه‌ ل سه‌ر كه‌ساتیا تاكێ كوردى باشوور هه‌بوویه‌. پشتى ڤێ قووناغى و ل دووماهیا زنجیرا شارستانیا ساسانیان پێله‌كا نوو یا جه‌نگ و ململانێ ب سه‌ر كوردێ ڤى پارچه‌ى دا هات. ئه‌ڤ پێله‌ د بنه‌ڕه‌ت دا بۆ وێ بزاڤێ دزڤڕیتن كه‌ عه‌ره‌بێن سامى و ژ ئه‌گه‌رێ وێ هشكه‌ سالى و ب بیابانبوونا (تصحر) دووڕگه‌یا عه‌ره‌بى و گوهۆڕینێن سه‌قایێ ده‌ڤه‌را وان یا نه‌خۆش، دڤیان خوه‌ ژ كارتێكرنا زیانێن ڤێ دیارده‌یا سروشتى دوور بگرن. ئه‌ڤ بزاڤه‌ ل وى سه‌رده‌مى و د قووناغێن جوداجودا یێن وه‌كى مه‌لك سلێمان پاشایێ یه‌مه‌نێ(سلێمان پێغه‌مبه‌ر) ژى ب گۆڕێ دابووینه‌، هه‌ر چه‌نده‌ سنوورێ ڤێ كارتێكرنێ نه‌ دگه‌هشته‌ سنوورێن كوردستانا باشوور لێ قووناغێن ل دووڤدا ئه‌ڤ قووناغه‌ ژى ده‌ربازكرن. هاتنا ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و ئه‌و بۆهایێن مرۆڤدۆستانه‌یێن تیدا هه‌ین پێلێن ڕه‌ڤینا عه‌ره‌بان و بزاڤكرن بۆ گرتنا ده‌ڤه‌رێن دیترێن ده‌وروبه‌رى خوه‌ بوویه‌ ده‌لیڤیه‌ك به‌هانه‌ك بۆ وان خۆشتر ببیت و نه‌خاسمه‌ ئه‌وێن هه‌ست ب ڕه‌وشا دژوارا گوهۆرینێن سروشتى دكرن و وێ ب مه‌ترسیه‌ك بۆ سه‌ر بارێ سایكۆلۆژیایا خۆراكى یا خوه‌ دزانى. بوهایێن پاقژ و مرۆڤدۆستانه‌یێن ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ زوو جهێ خوه‌ د دلێ خه‌لكێ نێزیك دا ڤه‌كر و ئاسته‌نگێن مه‌زن نه‌كه‌فتنه‌ به‌ر سینگێ عه‌ره‌بان ل وان جهان. ئه‌ڤ كاودانه‌ به‌رده‌وام بى هه‌تا جه‌نگێ عه‌ره‌بان گه‌هشته‌ سنوورێ كوردستانا باشوور كه‌ ل وى ده‌مى دا ل بن ده‌ستهه‌لاتا پاشایێن ساسانى دژیان و ساسانى وى سه‌رده‌مى ب ئێك ژ زلهێزێن جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ دهاتنه‌ هژمارتن. ڤێ ده‌وله‌تا زلهێز وه‌كى پێدڤى خوه‌ ل به‌ر پێلا هێڕشبه‌رێن عه‌ره‌ب نه‌گرت و كوردستانا باشوور ژ وان جهان بوویێن زوویكا جه‌نگاوه‌رێن عه‌ره‌ب ده‌ست بسه‌رداگرت (نێزیكى 636ز.). ب ڤى ڕه‌نگى هێدى هه‌ڤسێیێن كوردستانا باشوور نه‌ سۆمه‌رى و نه‌ بابلى و ئاشوورى و كلدانى(ئه‌كه‌دى) و ساسانى بوون، به‌لكۆ بوونه‌ عه‌ره‌ب و ڤێ قووناغێ ماوه‌یه‌كێ پترتر ژ هزار و چارسه‌د سالان ڤه‌كێشا و هێدى كوردستانا باشوور ڤان هه‌مى سالێن دوور و درێژ ما ل بن هه‌ژموونا نه‌ته‌وێ عه‌ره‌بى، یێ ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز حۆكم ل كوردستانییان دكر. دیرۆك ڤه‌ناشێریتن ل سه‌ر ده‌مێ خه‌لیفێن ئه‌مه‌وى و عه‌باسى و چ پشتى هنگێ ل هنده‌ك قووناغا و ل هنده‌ك كاودانان كوردستانى ته‌نا و ئاسووده‌ و پاراستى بووینه‌ و دبیت هنده‌ك جاران ل هنده‌ك جهان ده‌ستهه‌لاته‌كا خۆجهى ژى هه‌بیت، به‌لێ هه‌ر ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یه‌ ل گه‌له‌ك قووناغان دا ژى مه‌زنترین زۆردارى لێهاتیه‌كرن و نه‌خاسمه‌ ل ڤان دو سێ سه‌ده‌یێن دووماهیێ زۆرداریه‌ك مه‌زن ل ڤێ كوردستانێ هاتیه‌كرن ب ڕه‌نگه‌كى كو كارتێكرێن گه‌له‌ك نه‌رینى و خراب ل سه‌ر ڕه‌وشا ده‌روونى و بارێ سایكۆلۆژیا كه‌ساتیا كوردستانیان دروستكر. ئه‌ڤا د قووناغێن دژوارێن دیرۆكى بنیاته‌كێ سایكۆلۆژیێ وه‌سا هه‌ڕفتى ل نك كه‌ساتیا كوردستانیان دروستكریه‌ كه‌ هێدى بهایێ باوه‌ریێ و برایه‌تیێ و باوه‌رى بخۆبوونێ جهه‌ك و پێگه‌هه‌ك ب هێز تێدا نه‌مایه‌. تاكێ كوردستانى وه‌كى كۆتره‌كێ یه‌ د قه‌فه‌سه‌كێ دا كه‌ هه‌مى ده‌مه‌كى ل هیڤیا ڤه‌بینا ده‌رگه‌هێ وێ قه‌فه‌سێ چاڤێن وى ل ڕۆژه‌كیێه‌ ئه‌و ده‌رگه‌ه ڤه‌بیتن و ئه‌و بشێتن ژ وێ قه‌فه‌سا ئاسنین و دژوار و ته‌نگ و تارى بڕه‌ڤیت. ئه‌و گڤاشتن هه‌مى ڤان سالێن درێژ ده‌ستێن خوه‌ د حه‌فكا كوردستانیان وه‌راندین و هنده‌ك جاران و ڕۆژان و تنێ ژ ته‌نگاڤى یان بۆ سیاسه‌تێ نه‌بیتن ناهێته‌ سست كرن. ڤان گڤاشتنان مرۆڤێ كوردستانێ یێ د جیهانه‌كا گرێ یێن ده‌روونى دا ئاسێ كرین و یێ بێ هێزكرى، لێ ئه‌ڤ نه‌ ئانكۆ هێدى یێ كه‌فتنى و ناڕابیتن. به‌لكۆ به‌رۆڤاژى ڕۆژه‌ك ژ ڕۆژان هه‌ر ئه‌ڤ گڤاشتنه‌ دێ بنه‌ مه‌زنترین پالده‌رێن وى بۆ گه‌هشتن ب ئارمانجێن مه‌زن و ئه‌و ژى ئازادییه‌ ژ ده‌ستێن زۆردار و داگیركه‌ران، وه‌ك هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك دیتر ل جیهانێ. لێ ئه‌ڤێ ئازادیێ بهایه‌كێ هه‌ى و ئه‌و ژى خۆڕاگرى و قۆربانیدان و ئێكگرتنه‌.  *بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

د سیاسه‌تا له‌شكرى دا و دیرۆكا جه‌نگێن ده‌وله‌ت و زلهێز و ئمبراتۆریه‌تێن به‌رێ و نوكه‌ ل هه‌مى جیهانێ هژماره‌كا ته‌كتیكێن هه‌ین كو لایه‌نێن شه‌ڕكه‌ر و هه‌تا كو ئه‌وێن گه‌له‌ك بهێز ژى هنده‌ك جاران نه‌چار دبن، بێى ویست و ڤیان و حه‌زا خوه‌، بكار بینن. ئێك ژ وان ته‌كتیكان، كو دیرۆكێ دا ب سه‌دان و هزاران جاران هاتیه‌ بكارئینان، پێكهاتنه‌ دگه‌ل لایه‌نه‌ك یان چه‌ند لایه‌نێن دوژمن و نه‌یار و هه‌ڤڕك د به‌رۆكێن شه‌ڕى دا، نه‌خاسمه‌ ده‌مێ وه‌لات و هێزه‌ك هه‌ست دكه‌تن كو ئێدى شیانا هندێ نینه‌ د چه‌ندین جه‌پهه‌ و سه‌نگه‌رێن شه‌ڕى دا به‌رگریێ ژ خوه‌ و سه‌رباز و ئارمانج و وه‌لاتێ خوه‌ بكه‌ت، بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ دێ دگه‌ل لایه‌نه‌ك یان چه‌ندین لایه‌نان و وه‌لاتان ژ نه‌یاران كه‌ڤیته‌ گفتگۆكرنێ و دانوستاندنێ و بۆ ماوه‌یه‌كى یان ژى ب ئێكجارى دگه‌ل پێكهێت. دیاره‌ هه‌لبژارتنا ئه‌و لایه‌نێ پێكهاتن دگه‌ل دهێته‌كرن كاره‌كێ ب سانه‌هى نینه‌، به‌لكو ئالۆزه‌ و پێدڤى ب هشیارى و پلانه‌كا تۆكمه‌یه‌، دخوازیت ب زیره‌كاتى سه‌ره‌ده‌ریكرن دگه‌ل بهێته‌كرن، هه‌كه‌ نه‌ ئه‌ڤ كاره‌ دبیت سه‌رنه‌گریت یان ژى زیانێن مه‌زن ب دووڤ خوه‌ دا بینیت. ئه‌ڤ پرۆسه‌ ب خوه‌ جۆره‌كه‌ ژ جه‌نگا سایكولۆژیل وه‌لات و لایه‌نان دگه‌ل هه‌ڤدۆ.
ئاشكرایه‌ دو سالێن بۆرى، و ب تایبه‌ت، كوردستان یا بوویه‌ گۆڕه‌پانا ململانێ و كێشمه‌كێشه‌ك ئالۆز، چ ل سه‌ر ئاستێ ناڤخۆیى و چ ل سه‌ر ئاستێ ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ژى. دڤیا ب وێره‌كی بهێته‌ گۆتن هه‌كه‌ نه‌ خه‌لكێ قه‌هره‌مان و خۆڕاگر و پێشمه‌رگێ كوردستانێ و سه‌ركرداتیا هنده‌ك پارت و سیاسه‌تڤانان بایه‌، كێم وه‌لات و لایه‌نه‌كى شیانا خوه‌ ل به‌رگرتنا هه‌مى ڤان ئاریشه‌یێن ئالۆز دا هه‌بیت. د ڤێ گۆڕه‌پانا سه‌خت و دژوارا شه‌ڕێ چه‌ند لایه‌نه‌ دا و ل چه‌ندین قۆل و جه‌پهه‌یان دا ژیان سه‌خت و دژوار ببوو. شه‌ڕێ تیرۆرا دڕنده‌، و قه‌یرانێن ئابوورى و نه‌یارێن ده‌ره‌كى و ناڤخۆیى، سیاسه‌تا دوانیزم و تژى دوو ڕِوویا هنده‌ك وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ و چه‌ندین جه‌پهه‌یێن دژوار ل كوردستانێ ببینه‌ سه‌همه‌ك مه‌زن بۆ خه‌لكێ. پێكهاتن دگه‌ل هنده‌ك ژ وان دوژمنان دوورى ڕه‌وشتێ مرۆڤایتێ و كوردستانیان بوو، وه‌كى ڕێكخراوا ئیسلامییا تیرۆریستییا داعشا هۆڤ، یان ژى ژ ئاستێ شیانێن كوردستانێ ده‌ركه‌فتى بین وه‌كى قه‌یرانا جیهانییا بهایێ په‌ترۆلێ، و یان ژى ژبه‌ر سه‌ر ڕه‌قییا هنده‌ك لایه‌نێن كوردستانى پێكهاتن دگه‌ل وان یا بێ مفا دهاته‌ هژمارتن. ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هێ شه‌ڕى دگه‌ل هنده‌ك لایه‌نێن نه‌حه‌ز ژى دگه‌ل ڤى كاودانى نه‌یا گۆنجاى بى، تنێ هنده‌ك ڕێك هه‌بوون. پا چاره‌ چی یه‌؟ ژ وان ژى ئه‌و ڕێك بوون ئه‌وێن دگه‌ل (غرورا) سیاسییا هنده‌ك لایه‌نان نه‌دگونجا و نه‌خاسمه‌ ژى پارتى دیمۆكراتى كوردستان. چونكى ئه‌ڤێ پارتێ و نه‌خاسمه‌ جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ئالایه‌ك هه‌لگرتبوو و مكور و ڕژد بوو ل سه‌ر هندێ ڤى كاودانێ گۆنجاى بكه‌ته‌ ده‌رگه‌هه‌ك و ده‌لیڤیه‌ك تا ب ئێكجارى كوردستانیان ژ بن چیڤێ زۆردارییا هنده‌ك لایه‌نێن سته‌مكار ل به‌غدایێ قۆرتال بكه‌ت.
دیرۆكێ پشتى هزاران سال ژ بۆرینه‌كا ب ڕه‌زاله‌ت ئه‌ڤ وه‌لاته‌ و ژ ئه‌گه‌رێ مێنتالیته‌كا ڕزى ل نك هنده‌ك ده‌ستهه‌لاتدارێن وێ، كربوویه‌ پارچه‌یێن ژێكڤه‌ بووى و ئه‌ڤه‌ ببوو دیفاكتۆیه‌ك. به‌لێ پیلانێن نه‌یارێن ناڤخۆیى و ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ ل سه‌ر ده‌ستێ جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و پێشمه‌رگێ مێرخاس، جاره‌كا دیتر كار گه‌هانده‌ هندێ كو پارتى وه‌كى خودانێ هه‌میشه‌یى و ڕاسته‌قینه‌یێ كوردستانیان و وه‌كى گه‌له‌ك جارێن دی پێ ل ڤێ (غرورێ) دانیت و ژ پێخه‌مه‌ت پاراستنا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ژ ته‌حلى و دژوارى و كاره‌ساتێن مه‌زن، نه‌چار ببیت پێ ل دلێ خوه‌ دانیت و جاره‌كا دی ده‌رگه‌هێ وان كه‌سان بقۆتیت، یێن ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كیێن ئاریشه‌یێن نوكه‌ و قه‌یران و ئالۆزیێن هه‌رێما كوردستانێ نه‌، مه‌ چ جاران خێر و قه‌نجى ژێ نه‌دیتى و د ڤێ چه‌ندێ دا ئه‌زموونه‌كا دوور و درێژ و ته‌حل یا هه‌ى. به‌لێ قوتێ خه‌لكێ هاتیه‌ بڕین و ژیارا خه‌لكى ب زه‌حمه‌ت كه‌فتیه‌ و هێجه‌ت بۆ نه‌یاران خۆش بووینه‌. هنده‌ك لایه‌نان دڤیا خه‌لكى بكه‌نه‌ پێخوارن و نانێ خوه‌ پێ بخۆن و وان بكه‌نه‌ پێپكێن پێستركه‌كێ دا ل سه‌ر پشتا وان بسه‌ر بكه‌ڤن و بگه‌هنه‌ ئارمانج و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ یێن نه‌ڕه‌وا و دوور ژ پرۆژه‌یێ پیرۆزێ هزار سالیێ د مێنتالیته‌ و هزرا تاكێ كوردستانى دا.
ئه‌ڤه‌ ده‌ستپێكا كاره‌ساتێن مه‌زن و نه‌خۆش بوو بۆ نه‌ته‌وه‌كێ ماندى و تێر زه‌حمه‌ت دیتى و خۆڕاگرێ كوردستانێ. پارتى و جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و هنده‌ك سیاسه‌تڤانان ئه‌ڤه‌ پێ تاوانه‌كا مه‌زن بوو ل دژى كوردستانێ و بۆ ژناڤبرنا وێ پیلانێ سه‌رۆك بارزانى باشترین جه‌پهه‌ هه‌لبژارت و ڕێكا به‌غدایێ گرته‌ به‌ر سینگێ خوه‌، چونكى ب دیتنا وى به‌ره‌یێ جه‌پهه‌یێ ناڤبرى ژ هه‌میان ب سانه‌هیتر و گۆنجایتر بوو بۆ سه‌رۆك بارزانى پێ دانان ل سه‌ر مافێن خوه‌ و ده‌ستبه‌ردان ژ وان ئاسانتر بوو ژ دروستبوونا كاره‌سات و ژناڤچوونا خه‌لك و نه‌ته‌وه‌كى. ئه‌ڤه‌ ئێكه‌م جار نینه‌ بارزانى ڤى كارى دكه‌ت. نموونه‌یێن وێ گه‌له‌كن و ژ وان ژى نسكویا (1975) و به‌رى هینگى ژى ڕێڕه‌وه‌یا چوونا بارزانیێ نه‌مر و هه‌ڤالێن گیانفیدایێن وى بۆ سۆڤیه‌تا به‌رێ و گه‌له‌كێن دیترن. ڤه‌خوارنا ڤێ شه‌ربه‌تا ته‌حل بۆ وان سه‌ركردێن مه‌زن و ب ویژدان و دلسۆز و خه‌مخۆرێ خه‌لكێ خوه‌ شرینتره‌ ژ ڕوویدانا كاره‌ساتێن جه‌رگبڕ، كو تێدا هزاران مرۆڤ ببنه‌ قوربانیێ هزر و بیروباوه‌ر و مێنتالیته‌یا ڕزى و نامرۆڤایانه‌یا چه‌ند كه‌سه‌كێن خۆپه‌رێست و تژى گرێ یێن ده‌روونى، كو تنێ چه‌ند ڕۆژه‌كێن دی ل به‌ر چاڤێن خوه‌ دبینن نه‌ك چه‌ند سه‌د سالێن دی.
جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى ڤێ جارێ ژى وانه‌یه‌كا مه‌زن دا مرۆڤایه‌تى و كوردستانیان، چونكى ئه‌و خوه‌ ب نوونه‌رێ ڕاسته‌قینه‌یێ وان دزانیت. ئه‌زموونا جه‌نابێ وى و خۆڕاگرییا وى و پێشمه‌رگێ عه‌گید و شه‌هیدێن سه‌رفه‌راز و به‌هشتى و مالباتێن وان و یا خه‌لكێ كوردستانێ د ئه‌ڤرۆ دا و ئارمانجێن پیرۆز و مه‌زنێن سۆباهى هه‌مى نیشانێن دیارن ژ ئاسوویه‌كێ گه‌ش و ده‌ستكه‌فتێن ئایینده‌ى. لێ جه‌نابێ وى دزانیت هه‌كه‌ گه‌هشتنا وى ئاسووى و وان ئارمانجێن مه‌زن ب بهایێ چه‌ند ڕۆژه‌كا پاشكه‌فتن و چه‌ند پێنگاڤێن ئه‌رێنى و ده‌مه‌كى بۆ لایێ هه‌ڤڕكه‌كێ زۆردار و قورتالكرنا نه‌ته‌وه‌كێ ژ كاره‌ساتان ژى ته‌مام بیت، چ نینه‌، هه‌كه‌ قوربانى ب هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندى و ده‌ستكه‌فتێن تایبه‌ت و كاتى بهێته‌دان. هیچ نه‌بیت ئه‌و كوردستانا سوباهى ببیته‌ ده‌وله‌ت هه‌كه‌ كوردستانى تێدا نه‌بن بۆ جه‌نابێ وى هیچ نرخ و بهایه‌ك نینه‌، چونكى ئه‌و ڕامانا بوونا خوه‌ د بوون و خزمه‌تا وان دا دبینیت و ئه‌ڤ ئێكه‌ ژ وان ساخله‌تێن وێژه‌ و ئه‌ده‌بیاتا سایكولۆژیا كه‌ڤن و نوكه‌ ب جوانترین و پیرۆزترین بها دزانیت و ب ئێك ژ نیشانێن ده‌روون دروستیێ ل نك كه‌سه‌كى دهژمێریت. به‌رهه‌مێن ڤێ چوونێ مه‌ دیتن و دێ بینین. مرۆڤ بۆ خودێ و وێره‌كی ڤه‌ بێژیت جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌تێ) ئمبراتۆریه‌تێ یێ هه‌ى.
*بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

كوردێن خۆراسانێ ژ به‌ره‌بابێن ڕه‌سه‌نێن كوردانن و كه‌ڤناتیا وان بۆ هزاران سالێن به‌رى نوكه‌ دزڤڕیت و ژێده‌رێن دیرۆكى ب هنده‌ك نه‌وێره‌كى و خه‌مساری ڤه‌ گه‌له‌ك ژ دوینده‌هێن كوردان یێن كو ده‌ستهه‌لات بده‌ستێ وان بوویه‌ د سه‌رده‌مێن جودا جودایێن دیرۆكى دا بۆ وان دزڤڕینن. هه‌تا كو دهێته‌ گۆتن ئمبراتۆریا ساسانى، یا كو نێزیكى چارسه‌د سالان ده‌ستهه‌لاتا وه‌لاتێن ئارییان و ده‌ڤه‌رێ دگێڕا ب ڕه‌چه‌له‌ك كوردێن خۆراسانێ نه‌ و ژ ناڤدارێن دی ژى ئه‌بو موسلمێ خۆراسانی یه‌، كو ب ژناڤبرنا خه‌لافه‌تا ئه‌مه‌وییان ده‌رگه‌ه بۆ خه‌لافه‌تا ئالێ عه‌باس و عه‌باسییان ڤه‌كر، لێ عه‌باسییان پشتى وێ قه‌نجیا مه‌زن وه‌كى گه‌له‌ك كه‌س و جارێن دی نمه‌ك حه‌رامى كر و مه‌نسۆر خه‌لیفێ وى سه‌رده‌مى ئه‌و ب شێوه‌یه‌كێ دڕندانه‌ و ژ پشتڤه‌ و ب خه‌نجه‌ران پارچه‌ پارچه‌ كر. هه‌رچه‌نده‌ كورد ل وێرێ كه‌ڤنن، لێ د سه‌رده‌مێن جودایێن دیرۆكى دا. پشتى هینگێ گه‌له‌ك كورد یێن ژلایه‌نێ ده‌ستهه‌لاتا پاشایه‌تى بۆ وان جهان هاتینه‌ ڤه‌گۆهاستن و دبیت ئێك ژ وان گه‌ڕان كوردێن ده‌ڤه‌را به‌هدینان و بۆتان بن كو ل سه‌رده‌مێ سه‌فه‌وییان هاتینه‌ راگوهاستن بۆ خۆراسان. دبیت مه‌به‌ستا سه‌ره‌كى ژ وێ چه‌ندێ خوه‌ قورتالكرن ژ شۆڕه‌ش و ڕاپه‌ڕینێن وان بن، چونكى هۆزێن شه‌ڕكه‌ر و مێرخاس بووینه‌ و زۆلم ژ كه‌سێ قه‌بیل نه‌كریه‌ و ژ لایه‌كێ دی ڤه‌ ئه‌و وه‌كى مه‌تالان بۆ به‌رسینگێ تۆرانیێن به‌رده‌وام هێڕشى وه‌لاتێ ئیرانێ دكر و ب باشترین پێگهۆڕ هاتینه‌ زانین.
ل (3/11/2016) ل كه‌نالێ ئه‌سمانیێ ڕووداو و ل ده‌مژمێر (6)ى ئێڤارى د ناڤ نووچه‌یێن كوردستانا ڕۆژهه‌لات دا ئاماژه‌ ب كه‌سه‌كى ب ناڤێ (كه‌ریم الله توكلى) هاته‌دان، كو وه‌ك كورده‌كێ ڕه‌سه‌ن و خه‌مخۆر ب سه‌دان چالاكى و به‌رهه‌مێن كورده‌وارى كه‌لتۆرێ زه‌نگین و جوانێ كوردیێ ل ده‌ڤه‌رێ یێ پاراستى.
ناڤبرى چه‌نده‌ها پرتووك ده‌رباره‌ى كوردان و دیرۆكا وان ل سه‌ر خه‌رجییا خوه‌ چاپ و به‌لاڤ كرینه‌. ئه‌وى ب ده‌هان سالان ژیانا خوه‌ بۆ ڤێ چه‌ندێ و مه‌به‌ستێ ته‌رخان كریه‌. د ته‌له‌ڤزیۆنێ دا من ب چاڤێن خوه‌ هه‌مى (باغێ كوردان) به‌رهه‌مێ نالبه‌ندێ هۆزانڤانێ ده‌ڤه‌را مه‌ د تاقچكا وى دا دیتن. وى ئاماژه‌ ب هندێ دایه‌ كو ب چه‌ندین سالان د ناڤ گوند و كوونێن ده‌ڤه‌رێ دا و ل ناڤ خه‌لكى و پیره‌ژن و پیره‌مێرێن كو نه‌ زمانێ توركمانى و نه‌ یێ فارسى نزانن و تنێ ب كوردیا كرمانجى دئاخڤن گه‌ڕیایه‌، دا بشێت فه‌رهه‌نگه‌كا زمانێ كوردێن خۆراسان بنڤێسیت.
هه‌روه‌سا دگۆت ئه‌ڤ مرۆڤه‌ باشترین ژێده‌رن بۆ ده‌ینانا ڤێ فه‌رهه‌نگا چه‌ند به‌رگى ب شێوه‌كێ زه‌لال و دروست. دیاره‌ ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و هزره‌ ئه‌وا خودێ ژێ رازى مه‌لا مه‌حموودێ دێرشه‌وى د پرتووكا خوه‌ دا ” مشتاخا چیا ژ گۆتنێن پێشیا” و ژ میرێ بۆتان “جه‌لاده‌تێ به‌درخان به‌گى” ڤه‌دگێڕیت. دیاره‌ ل وێ پارچا كوردستانێ ژى كه‌سه‌ك یێ هه‌ى دڤێت هیڤیا ڤان نه‌مران و گه‌له‌ك دوستێن كوردان و كرمانجان و باب و باپیرێن مه‌ بجه بینیت، لێ وه‌كى وى ب خوه‌ دگۆت ژبه‌ر نه‌بوونا شیانێن پاره‌ى ئه‌ڤ كاره‌ یێ مایه‌ نیڤه‌رۆ، هه‌ر چه‌نده‌ وى ئه‌وێن پێشكشى كوردستانیان و پێشمه‌رگه‌ى كرین. چه‌وا كه‌سه‌ك یان حكوومه‌تا كوردستانێ ڤێ خه‌ونا مه‌زن بجه نائینیت و خوه‌ ل وى ناكه‌ته‌ خودان و ب ئینانا قه‌چاغى یا به‌رهه‌مێن وى وان ژ ناڤچۆنێ ناپارێزیت، نه‌خاسمه‌ حكوومه‌تا ئیرانێ ڤێ گاڤێ وه‌كى مارگه‌ستیه‌كى و ژ كه‌ربێن سه‌ركه‌فتنێن كوردان دبیت نه‌شێت ده‌ستێ خوه‌ بگه‌هینیته‌ كوردستانێ، به‌لێ دشێت تۆلا خوه‌ ل كه‌ریمۆلاى و به‌رهه‌مێن وى ڤه‌كه‌ت. بۆچى ل كوردستانێ هنده‌ك خوه‌ ب خه‌مخۆرێن كوردستانێ و زمانێ كرمانجى و هۆزان و ئه‌ده‌بیاتا كوردى دزانن و دوهى نان نه‌بوو بخۆت، نوكه‌ دێ شێت بۆ كۆڕێ خوه‌ یێ ساڤا ترۆمبێله‌كا فوول مۆدێل بكڕیت، به‌لێ نه‌شێت چه‌ند پرتووكا بۆ خزمه‌تا وى زمانى چاپ و به‌لاڤ بكه‌ت؟ پا ئه‌ڤه‌ چ كوردپه‌روه‌ریه‌؟ پارێ ڤى وه‌لاتى بۆ خزمه‌تا ڤى نه‌ته‌وه‌یه‌ نه‌كو بۆ زارۆكه‌كى ب تنێ. پا كه‌نگى ئه‌ڤ توخمه‌ مرۆڤه‌ دێ ڤێ دیاریا بۆ كوردستانیان و پێشمه‌رگه‌ى هاتیه‌ پێشكشكرن گه‌هینیته‌ وان؟ هه‌كه‌ به‌ڕێز ته‌وه‌حودى مر و دوژمنان ده‌ستنڤیسێن وى دزین و ڤه‌شارتن و سۆتن؟؟!! تو خودێ نه‌مخابنى پارێ وان وه‌كى یێ سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ و ژ كیستێ خه‌لكى كۆم ببیت و پاشى وه‌كى یێ وى ل بن ئاخێ و ل جهێن ڤه‌شارتى و ل به‌نكێن ئورۆپى بمینن و به‌رزه‌ ببن و یان سوبه‌هى بچووكێن وان نه‌دلسۆز و نه‌كوردپه‌روه‌رێن دره‌وین ب ڤى پاره‌ى بسه‌ر دا بچن و ببنه‌ فه‌لیته‌ و یاریا ب كوردستانیان و كۆڕێن شه‌هیدان بكه‌ن، ئه‌وا هوین ئه‌ڤرۆ ب بابێن وان دكه‌ن، و سامانێ كه‌لتۆرى و فه‌رهه‌نگا مه‌ هۆسا ل به‌ر پێیان بچیت و زانایێن مه‌ ژ به‌ر پاره‌ى نه‌شێن چاپ و به‌لاڤ بكه‌ن و خزمه‌تا كوردستانێ بكه‌ن؟ بخودێ شه‌رمه‌ و هه‌تك به‌ریه‌ و زۆرداریه‌ و ژ زۆرداریا به‌عسێ كێمتر نینه‌!
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتییا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

ژێده‌ر و ئامارێن فه‌رمى نیشا دده‌ن ل ڤان چه‌ند هه‌یڤێن بۆرى ئاریشێن جڤاكى و سایكۆلۆژى و تاوانێن وه‌كى كوشتن و خوه‌كوشتنێ یێن زێده‌ بووین. چ پێ نه‌ڤێت ڤێ چه‌ندێ په‌یوه‌ندیه‌كا ڕاسته‌وخۆ یا دگه‌ل وێ قه‌یرانێ هه‌ى یاكو به‌رسینگێ هه‌رێمێ گرتین، نه‌خاسمه‌ ژى یا ئابوورى. یا دیار و ئاشكرایه‌ ئه‌ڤ قه‌یرانه‌ پشكه‌كا به‌رهه‌مێ وى شه‌رێ سایكۆلۆژیه‌ ئه‌وێ حكوومه‌تا به‌غدایێ بۆ دروستكرنا ئاسته‌نگان ل به‌ر كوردستانیان و په‌شیمانكرنا وان ژ داخوازا جودابوون و دروستكرنا “ده‌وله‌تا كوردستانێ”یه‌. هاتنا ڕه‌شمالا تاریا ڕێكخراوا تیرۆرستیا ده‌وله‌تا ئیسلامى داعشێ فاكته‌ره‌كێ دی یه‌ و فاكته‌رێ دی ژى هاتنا خارێ یا بهایێ په‌ترۆلێ یه‌ كو دیسا ئه‌و ژى یاریه‌كا سیاسی یه‌ ئه‌ندامێن ئۆپێكێ و نه‌خاسمه‌ ژى سعوودیه‌ و ئیران و هنده‌كێن دی ئه‌نجام دده‌ن.
هه‌لبه‌ت هژماره‌كا هۆكارێن دی یێن بابه‌تى ژى بێ به‌هر نینن د ڤێ چه‌ندێ دا، لێ ئه‌ڤ گۆتارا كورت ناهێلیت ب درێژاهى وان به‌حس بكه‌ین. چاره‌سه‌ركرنا هه‌مى ڤان ئاریشان پێكڤه‌ و د گاڤێ دا هێدى یا ژ ده‌ست تاكێ كوردستانى و سه‌ركردایه‌تى و به‌لكو جیهانێ ژى ده‌ركه‌فتى. دبیت خوانده‌ڤان ڤێ پرسیارێ بكه‌ن: پا ڤێجا چاره‌ چی یه‌؟ مه‌ ل ڤێرێ نه‌ڤێـت بێژین كو هه‌تا چه‌ند حكوومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ په‌رۆشى وێ ئێكێ یه‌ و چ كریه‌ یان نه‌كریه‌. چونكى مه‌ ئاگه‌ه ژ گه‌له‌ك ژ وان بزاڤ و هووركاریان نینه‌. لێ ئه‌وا مه‌ دڤێت ل ڤێرێ ئاماژێ پێ بده‌ین ئه‌و چاره‌سه‌رن ئه‌وێن بسپۆره‌كێ سایكۆلۆژى دشێت وه‌ك پێشنیار بێخیته‌ به‌رده‌ستێ خوانده‌ڤانان و یا دی دمینیته‌ سه‌ر وان كو دێ چه‌ند شێن مفاى ژێ وه‌ربگرن و ئه‌ڤه‌ ژى تشته‌ك ڕێژه‌یی یه‌. سه‌ربارى هه‌مى ئه‌و گۆتاریێن ژ ئالێى لایه‌نێن ئایینى و یاسایى و نۆژدارى و په‌روه‌رده‌یى و… هتد، دهێنه‌ پێشكشكرن، لێ هێشتانێ دزى، خرابى، گه‌نده‌لى، تاوان، نه‌ساخیێ، جه‌سته‌یى، و لادانێن كۆمه‌ڵایه‌تى و په‌روه‌رده‌یى و … هتد، هه‌ر یێن د ناڤ جڤاكی دا هه‌ین، به‌لكو ژى د زێده‌بوونێ دانه‌.
دیاره‌ مرۆڤ خودان كۆمه‌كا پێدڤیاتیا (needs) و داخوازیانه‌ و بۆ بڕێڤه‌چوون و گه‌شه‌كرنا كه‌ساتیا مرۆڤى دابینكرن و هه‌بوونا وان گرنگ و فه‌رن. و ژیانا سه‌رده‌م ژى تایبه‌تمه‌ندیا خوه‌ یا هه‌ى و ڕۆژ بۆ ڕۆژێ ئه‌ڤ داخوازیه‌ زێده‌تر دبن. ژ ساده‌ترین تشتا و ژ خوارنێ و ڤه‌خوارنێ و جل و به‌رگ و كه‌ره‌ستێن ناڤ مالێ بگره‌ هه‌تا یێن مه‌زن وه‌كى خانى و ترۆمبێل و… هتد، یێن بووینه‌ پشكه‌ك ژ داخوازیێن هه‌ر مرۆڤه‌كى. و دیاره‌ ژى مرۆڤ ب سروشت وه‌سانه‌ و چاڤێن وى تێر نابن و هه‌تا هه‌مى تشت ژى هه‌بیت هه‌ر چاڤێن وى تێر نابن و مه‌زنترین به‌لگه‌ ژى بۆ ڤێ گۆتنێ ده‌هان و سه‌دان ملیۆنێر و ملیاردێرن، كو ب هزرا من و ته‌ چ ژێ كێم نینه‌، به‌لێ هه‌كه‌ تو دگه‌ل وى ب ئاخڤى دێ هزاران كێماسیان ل نك خوه‌ بێژیت و نه‌خاسمه‌ ل وه‌لاتێن ئه‌مریكا و ئورۆپى و ئاسیا دوور و …هتد) و ل دووماهیكێ خوه‌ دكوژن.
ئه‌ڤه‌ ڕاستى و یاسایه‌كا باش نیشا مه‌ دده‌ت: باشه‌ هه‌كه‌ داخوازیێن مرۆڤى هوسا ل بن نه‌هاتوونه‌ و چ جاران ب دووماهیك نه‌هێن، ئایا چ بهێته‌كرن باشتره‌؟ بیگۆمان ئه‌ڤ پرسیاره‌ ب ڤى ڕه‌نگى ب دووماهیك ناهێت به‌لكو پێدڤیه‌ بێژین: باشترین ڕێك بۆ سه‌ره‌ده‌ریكرنێ دگه‌ل ژیانێ و خوه‌ دوورخستن ژ بارگرانیا وێ و خۆپاراستن ژ ئێش و ئازارێن ده‌روونى چی یه‌؟ دبیت ئه‌ڤا ئه‌م دبێژین ب ناڤ گوهێ چه‌ند یان گه‌له‌ك كه‌سان دا نه‌چیت و باوه‌رى ژى پێ نه‌بیت. ئه‌ڤه‌ ژى ژبه‌ر گه‌له‌ك ئه‌گه‌رانه‌ و ئێك ژ وان په‌روه‌رده‌یا خێزانیا خه‌له‌ته‌ ل ده‌ڤه‌رێن مه‌ و گرێدایه‌ ب كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ ئابووریێ وێ كو تێدا ئابووریكرن نه‌بوویه‌ پشكه‌ك ژ بنه‌مایێن بڕێڤه‌چوونا خێزانێ. ئه‌ڤ كه‌لتووره‌ هه‌ر یێ ل سه‌ر هندێ بڕێڤه‌ چووى”بلا ئه‌ڤرۆ هه‌بیت سوبه‌هى خودێ كه‌ریمه‌”.
ڕاسته‌ و (صدق) خودێ كه‌ریمه‌، به‌لێ ده‌ستگرتن ژى یا هه‌ى. پا بۆچى دبێژن “نه‌شه‌رت ڕێنجبه‌ری یه‌ شه‌رت ڕێبه‌ری یه‌”؟؟ ئه‌ڤ په‌نده‌ و گۆتنه‌ مه‌زنترین وانه‌یه‌ و گه‌له‌ك دگه‌ل كاودانێ نوكه‌ دگونجیت. ڕێبه‌رى د هندێ دا ئه‌و پارێ ته‌ بزه‌حمه‌ت و ب خۆها ناڤ چاڤا و دژوارى و ب ڕێنجبه‌ریێ ڤه‌ بده‌ستڤه‌ ئیناى تو چه‌وا خه‌رج دكه‌ى و چ پێ دكڕى و خێزانا ته‌ ل سه‌ر چ بنه‌ماى خه‌رج دكه‌ت و چه‌وا و كه‌نگى و بۆچى؟ ئایا بهایێ وێ دزانن یان ژى ته‌خشان و په‌خشان و ڕێژ و بێژێ پێ دكه‌ن؟ دبێژن ل وه‌لاتێ ئه‌مریكا هه‌تاكو ناڤ مالێن زه‌نگینا ژى هه‌كه‌ كۆڕ یان كچه‌ك پێدڤى ب پاره‌ى دبیت و داخوازێ ژ مالباتا خوه‌ بكه‌ت دێ به‌رێ وى ده‌نه‌ وان جهێن داخوازیێن كارى ل سه‌ر پارچه‌یه‌ك ژ كاغه‌زێ هاتیه‌ نڤیسین و تێدا ئه‌درێس و ژمارا ته‌له‌فۆنا وى جهى و مالێ یا تێدا و ل به‌ر ده‌رگه‌هێ میترۆ یان وێستگه‌ها پاسا هاتینه‌ هلاویستن. ئه‌ڤه‌ بۆ هندێ دا ئه‌و گه‌نج و سنێله‌ بچن و كار بكه‌ن و بهایێ وى پاره‌ى بزانیت ئه‌وێ بده‌ست خوه‌ڤه‌ دئینیت. بێگۆمان دێ خه‌رجكرنا وێ ژى نه‌وه‌كى یا مه‌بیت.
مه‌زنترین ئاریشا كو كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ مه‌ بده‌ست وێ ڤه‌ دنالینیت ڕێژ و بێژه‌، كو ئه‌ندامێن مالباتێ نه‌چار دكه‌ت گڤاشتنێ ل سه‌ر سه‌میانێ مالێ دروست بكه‌ن بۆ وه‌رگرتنا پاره‌ى و ئه‌ڤ گڤاشتنه‌ گه‌له‌ك جاران ئاریشێن مه‌زنێن وه‌كى شه‌ڕ و نه‌خوه‌شى و لێدان و قوتان و كوشتن ژێ په‌یدا ببیت.
یان چى دبیته‌ پالده‌ر بۆ گه‌نده‌لیێ و دزى و به‌رتیلخوارنێ و گه‌له‌ك كار و تشتێن خه‌له‌ت كو ل دووماهیكێ گه‌هیته‌ گرتن و شه‌همزاربوون و ڕووى ڕه‌شیێ و ل هنده‌ك كه‌سان ژى ب ڕه‌نگه‌كێ گڤاشتنێن ده‌روونى و هێدى هێدى ئێش و ئازارێن سایكۆلۆژى و به‌لكو ژى نه‌ساخیێن گرانێن جه‌سته‌یى وه‌كى شه‌كره‌ و جه‌لته‌یا دلى یان مێشكى و یان ژى نه‌ساخیێن ده‌روونى وه‌ك خه‌مۆكى (depression) یان شیزۆفرینیا و هنده‌ك جاران ژى خوه‌كوشتنه‌.
له‌وما ” ڕێبه‌رى” مه‌زنترین چاره‌سه‌ره‌ بۆ قووناغێن هوسا دژوارێن مرۆڤ ب قه‌یرانه‌كا ئابووریا وه‌كى نوكه‌ و كوردستان پێدا ده‌رباز دبیت و پێدڤیه‌ ئه‌م وه‌كى هه‌مى خه‌لكێ جیهانێ وێ بكه‌ینه‌ هێڤێنێ ژیان و پشكه‌كا كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگى و پێكهاتا كه‌ساتیا خوه‌.
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/ زانینگه‌ها زاخۆ

سایكۆلۆژیا تژى وان تێگه‌ه و زاراڤه‌ و ئایدیۆم و وشه‌یانه‌یێن ژ ئالیێ هژماره‌كا ده‌روونناسان و بۆ مه‌به‌ستى شرۆڤه‌كرنا گه‌له‌ك لایه‌نێن گرێداى ب كه‌ساتى و ره‌فتار و هزر و بیرو بۆچوون و مێنتالیته‌ و فه‌لسه‌فا ژیانێ و جیهانبینێ و كریارێن مرۆڤان هاتینه‌ ڤه‌دیتن و داهێنان و بكارئینان. مرۆڤایه‌تى قه‌ردارى وان زانایانه‌. ڤیكتۆر فرانكل (1905-1997)، زانا و فه‌یله‌سۆفێ جوهى ئێكه‌ ژ وان كه‌سان. ڤیكتۆر ئێكه‌ ژ وان قوربانیێن تیرۆرزما نازى كو ژ هۆلاكۆستێ قۆرتال بووى، ل ده‌مه‌كى كو ده‌یك و باب و خووشك و برایێن وى ل ئۆردیگایێن هیتله‌رێ دكتاتۆر د كوورخانێن قه‌لاندن و سۆتنا مرۆڤان هاتینه‌ ژناڤبرن. ڤیكتۆرى د پرتووكه‌كا ب ناڤ و ده‌نگ دا ل بن ناڤ و نیشانێ ” گه‌ڕهان ل دووڤ ڕامانێ” ئه‌زموون و سه‌ربۆرا خوه‌ یا ته‌حل و وان ڕۆژێن دژوار د زیندانا نازیسما دڕنده‌ دا، به‌رچاڤ دكه‌ت، دا مرۆڤایه‌تى و خوانده‌ڤان تیرۆرزمێ باش بنیاسن. ژ تێگه‌هێن وى شكۆداركرن یان به‌رز و بلند و سافیكرن (تسامی یان تصعید یان sublimitation) كو مه‌به‌ست ژێ گهۆڕینا ئاراسته‌یا هێز و وزه‌یه‌كێ یه‌ ژ ڕه‌نگه‌كێ نه‌جڤاكى و به‌لكو ب زیان بۆ تشته‌كى په‌ژراندنى و هه‌ژى و ب مفا. ب گۆتنه‌كا دی مه‌به‌ستا وى بكارئینانا وى زاراڤه‌ى ڕێنماییكرنا مرۆڤه‌كێ خودان ئێش و ئازارێن ده‌روونی یه‌ بۆ كار و به‌رهه‌م و داهینان و خزمه‌تكرنێ بگهۆڕیت دا بشێت ڕامان و واتایه‌كا جوانتر و هه‌ژیتر بده‌ته‌ ژیانا خوه‌ و هه‌م ژى به‌رهه‌مه‌كى پێشكشى جڤاكێ خوه‌ بكه‌تن. و دبیت ئه‌و كه‌س مرۆڤه‌ك ئاسایى و ده‌روون دروست ژى بیت.
گه‌له‌ك كه‌سێن هه‌ین ڤى كارى دكه‌ن. شه‌هیدێ به‌هشتى د.سلێمان ئێكه‌ ژ هزاران نموونێن وه‌سا. وى دگه‌ل هاتنا تیرۆرستێن داعش بۆ سه‌ر كوردستانا پیرۆز سه‌رێ خوه‌ شۆر نه‌كر و نه‌ما ل هیڤیا خه‌لكى بچن به‌ڕه‌ڤانیێ ژ ئاخ و نیشتمان و (كه‌رامه‌ت) و زارۆك و خووشك و برایێن وى بكه‌ن، به‌لكو هه‌مى ئه‌و خۆشى و ته‌ناهى هێلان و قه‌ستا سینگێ جه‌بهه‌ى كر. شه‌هید سلێمان مه‌زنترین به‌لگه‌نه‌ دسه‌لمینن ئه‌و تێگه‌هێ ڤیكتۆر فرانكلى بكارئیناى جهێ خوه‌ د سایكۆلۆژی یا ناخ و ده‌روونێ هنده‌ك مرۆڤان دا هه‌بوونا خوه‌ یا هه‌ى. شه‌هید د.سلێمان دشیا ل ئورۆپا پالده‌ت و پێیه‌كى ل سه‌ر پێ دى دا بهاڤێژیت و نه‌ل منێ نه‌ل ته‌یێ بكه‌ته‌ فه‌لسه‌فا ژیانا خوه‌، به‌لێ خیره‌تا وى (قه‌بیل) نه‌كر. ئه‌وى، وه‌ك فرانكل حه‌ز دكه‌ت، ڕامان و واتایا ژیانا خوه‌ د واتا و ڕامانا ژیان و مانا خه‌لكێ كوردستانێ دا ددیت. هزاران مرۆڤ ل كوردستانێ و جیهانێ هه‌ژینه‌ گۆرى پێلاڤا د.سلێمان ببن. گه‌نده‌لچى، دز و جه‌رده‌، نه‌یار و ئاژاوه‌گێڕ و…هتد. د.سلێمان و پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مانێ كوردستانێ و فه‌رماندێ وان یێ گشتى جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و شه‌هیدێن كوردستانێ هێمایێ جوانترین تێگه‌ه و زاراڤه‌ و شه‌یێن جوانێن مرۆڤایه‌تى و زانستێ نه‌و هه‌لگرێن ئالایێ “ویستا ڕامانێ” (اداره‌ المعنى)نه‌، كو سایكولۆژیا شانازیێ ب هه‌مبێزكرنا وى تێگه‌هى د ناڤ خوه‌ دا دكه‌ت. ده‌مێ مرۆڤ كوور هزرێ تێدا دكه‌ت ل مرۆڤێ دمینیته‌ حێبه‌تى: باشه‌ چه‌وا هنده‌ك مرۆڤێن پایه‌ بلند د ڤى ئاستێ هزرى و مێنتالیه‌تا جوان و مرۆڤ دوستانه‌ و نیشتیمانپه‌روه‌ریێ دانه‌ و هنده‌كێن هه‌ین ڕامانا ژیانا خوه‌ د تێكدانا مرۆڤایه‌تى و كوردستانێ و ئاژاوگێریێ و هه‌مى ڕه‌فتارێن دوور ژ هه‌ستا به‌رپرسیاره‌تیێ و كوردایه‌تیێ دا دبینن؟ باشه‌ ما مرۆڤ چ تشته‌؟ خوزى یان هه‌مى مرۆڤ فریشته‌ بانه‌ و یان هه‌مى ئبلیس! دا جیهان یان ببیته‌ شاما شه‌ریف یان ژى ب جاره‌كێ وێران ببیت و مرۆڤ ژى وه‌كى ده‌یناسۆر و فیلێن مامووت نه‌مابان و (فه‌نا) ببانه‌! سه‌یره‌ د. سلێمان ژ كوردستانا باكوور و ژ وه‌لاتێ ئه‌لمانیا بهێت و بگه‌هیته‌ ڤى ئاستێ به‌رپرسیاره‌تیێ و ڕه‌وشتى، و هنده‌كێن دی ژى ژ وى جهى بێن و وه‌سا نه‌بن، و ژلایه‌كى ڤه‌ هه‌لگرێ ئالایێ لیچنینێ مه‌غۆل و نه‌ڤیێ چه‌نگیزخانى، و ئه‌نگلس و ماركسێ خودێ نه‌نیاس و ستالینێ گۆرجیێ دیكتاتۆر و شیوعى بن و ژلایه‌ك دی ڤه‌ ل بن عه‌بایێ مه‌لایه‌كێ وه‌كى خوه‌ مێینیێ مۆسلمان ڤه‌، یێ كو تنێ ساله‌كێ به‌رى هینگێ مزگینیا هه‌ڕفتنا دیوارێن شیوعیه‌تێ و ماركسیزم-لێنینیزمێ دده‌ته‌ موسكۆ، ده‌واتێ بۆ تێكدانا كوردستانێ بكه‌ن؟ چ بوونه‌وه‌ره‌ك هندى مرۆڤى یێ سه‌یر و سه‌مه‌ڕ نینه‌. به‌لێ پا هندى فریشته‌یێن وه‌كى شه‌هید د. سلێمانى و پێشمه‌رگه‌ى هه‌بن و فه‌لسه‌فا ژیانا وان ئه‌و بیت یا ئه‌م دبینین و ئه‌و بهایێ ژیان و گیانێ خوه‌ د خزمه‌تا جڤاكێ كوردستانێ دا دبینن، دێ ئه‌هریمه‌ن په‌رێست و دكتاتۆر و تیرۆریست و گه‌نده‌لكار و ئاژاوه‌گێڕ و پڕبێژ و نیشتیمانپه‌روه‌ر و دوژمنێن كوردستانێ سه‌رشۆڕ و دامایى دمینن. شه‌هید سلێمان ئه‌م فێركرین مرۆڤه‌كێ ڕاسته‌قینه‌ و ده‌روون دروست و ڤاله‌ ژ ئێش و ئازار و نه‌ساخى یێن سایكۆلۆژى تنێ ئه‌و كه‌سه‌ یێ ل ڕاستایا مرۆڤایه‌تى و كوردستانیان هه‌ست ب به‌رپرسیاره‌تیێ هه‌بیت و ژیانا ڕۆژه‌كێ ب مێرخاسى و ئازادى ب سه‌د سالێن بن ده‌ستى و سه‌رشۆڕى ناهێته‌ گهۆڕین. مه‌زناهى بۆ خودایێ ئه‌هوه‌رامه‌زدا، و سه‌رفه‌رازى بۆ كوردستانێ و به‌هشتا به‌رین بۆ سلێمانى و ته‌ڤایا شه‌هێدێن كوردستانێ بیت، چونكى ئه‌وان فه‌لسه‌فا دروست یا د ژیانێ دا هه‌لبژارتى و د ئه‌نجام دا ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ گۆپیتكا ساخله‌مییا ده‌روونى ل نك وان نیشان دده‌ت.
* بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

( شرۆڤه‌كرنه‌ك لسه‌ر بنه‌مایێ ده‌روونناسییا سیاسى و ئایینى)

هه‌ر دو زانا فرۆید و یۆنگى ب دو تێگه‌هێن میكانیزما فرت و فێلێن ده‌روونى (حیل نفسی) و نه‌هایداریان نه‌ستێ ب كۆم (لاشعورێ جمعی) ده‌رگه‌هێ شرۆڤه‌كرنا گه‌له‌ك ره‌فتارێن مرۆڤى ڤه‌كرن. یێ ئێكه‌م ئاماژه‌كه‌ بۆ هندێ مرۆڤێن خودان كه‌ساتیه‌كا لاواز گه‌له‌ك جاران بۆ ره‌فتارێن خوه‌ و ب شێوه‌كێ نه‌هایدار په‌نایێ بۆ هنده‌ك شێوازێن شاش دبه‌ن و هێجه‌تگرتن (تبریر) ئێكه‌ ژ وان و ئه‌و كه‌س بزاڤێ دكه‌ت بۆ نیشادانا دروستیا وێ ڕه‌فتارا خه‌له‌ت هه‌ر جۆره‌ هێجه‌ته‌كێ بگریت. و مه‌به‌ست ژ تێگه‌هێ دی ژى ڤه‌گۆهاستنا هه‌ست و سۆز و ره‌فتار و باوه‌رێن مرۆڤینه‌ ژ نڤشه‌كى به‌رى هزاران سالان و هه‌بوونا وان وه‌ك میراته‌كێ پێكهاتا وى یا سایكۆلۆژى د نوكه‌ دا.
به‌رى هه‌ر تشته‌كى فه‌ره‌ خوانده‌ڤانێ بابه‌تى ڕاستیه‌كا دیرۆكى و لۆژیكى و ئایینى ژ بیر نه‌كه‌ن و ئه‌و ژى ئه‌وه‌ كو بزانیت كو ئایینێ ئیسلامێ ئێكسان نینه‌ ب عه‌ره‌بان و هاتنا قورئانا پیرۆز ب زمانێ عه‌ره‌بى ب ئاشكرایى و د ئایه‌تێن خودایێ مه‌زن و دلۆڤان و دا، نه‌خاسمه‌ (یوسف/2) و ( زه‌خره‌ف/3 ) و…هتد، وه‌كى فه‌یله‌سۆف و زانایێ مه‌زنێ عه‌ره‌ب، عه‌لى وه‌ردى، دبێژیت، تنێ مه‌به‌سته‌كا چاكسازیا جڤاكى بوویه‌.
هه‌مى گۆتن و داخویانیێن مالكى باشترین و جوانترین و هه‌ژیترین به‌رسڤ وه‌رگرتن و بێهنا وى هاته‌ دان، هه‌كه‌ بزانیت. بژى بۆ وێ به‌رسڤێ. تنێ لایه‌نه‌ك نه‌بیت و ئه‌ڤ گۆتاره‌ وى لایه‌نى و ل سه‌ر بنه‌مایێ تیۆرێن سه‌رى دێ شرۆڤه‌ كه‌ت. ئه‌وا مالكى به‌حسێ جوهیان دكه‌ت و ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و ب هێجه‌ت و ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز دكه‌ت هیچ په‌یوه‌ندى ب ئایینى ڤه‌ نینه‌، به‌لكو چیڕۆكا وێ یا به‌رى سێ چار هزار سالانه‌ و ب میرات گه‌هشتیه‌ ئه‌بو جه‌هلى و ئه‌بو له‌هه‌بى و پاشى مالكى و یێن دی و ژ وان ژى چوویه‌ د ناڤ نه‌ته‌وێن دی دا و ژ وان ژى ئارییان. ئه‌ڤرۆكه‌ ئیران گه‌فان ل جوهیان دكه‌ت ب ژناڤبرنا وان و ئه‌ڤه‌ نه‌ساخیا عه‌ره‌بێن بیابانى بوویه‌ و پاشى بۆ فارسان هاتیه‌ ڤه‌گۆهاستن، چونكى ژ لایه‌نێ جوگرافی ڤه‌ ئیران ل كیرێ و ئیسرائیل ل كیڤه‌یه‌؟ وه‌كى دی ئارییان و ئێك ژ شاهێن ئیرانا كه‌ڤن ب قورتالكرنا به‌نى ئیسرائیلیان ببیه‌ مه‌سیحیێ وان، چونكى هێشتا عیسا(س) نه‌هاتبوو، دگۆتن ئه‌و عیسایه‌ و یێ هاتى وان ژ زۆرداران قورتال بكه‌ت. پا چی یه‌ مالكى و ئیران گه‌فان ل وى نه‌ته‌وه‌ى دكه‌ن؟ دیرۆك دبێژیت ئه‌و گه‌فه‌ یێن به‌رێ و هینگى نه‌ ده‌مێ باب و باپیرێن مالكى كه‌رب و قه‌هر ژ جوهیان هه‌لگرتین. به‌لێ بۆچى؟ مالكى ژبلى كو چ ژ جوگرافی و مێژوویێ چێ نه‌كریه‌ و نزانیت كو جوهی چه‌ند هزار سالان به‌رى عه‌ره‌بان ل ئیسرائیلا نوكه‌ ژیاینه‌، كه‌ربێن باب و كالێن خوه‌ هه‌ر سال نوو دكه‌ت و دكه‌ته‌ د مه‌ژیێ خه‌لكێ دی دا. ئه‌وێ شه‌هره‌زاى جوهیان بیت ب ئاشكرایى دێ بینیت كو وان مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌ته‌كا) ئابوورى و بازرگانی هه‌یه‌ و ده‌ستێ خوه‌ بكه‌نه‌ به‌رى دێ بیته‌ زێڕ و پاره‌ و كه‌سێ هندى كوردستانیان ئه‌ڤ ڕاستیه‌ نه‌دیته‌ ده‌مێ سالێن پێشى ڕاته‌قاندنا وان ئه‌و د ناڤ مه‌ دا دژیان و خه‌لكه‌ك مالكه‌ر و ب وج و بازرگان و پیشه‌دوست بووینه‌ و هه‌مى ده‌ما حه‌سوودى پێ دهاته‌ برن.
ل هزار سالێن به‌رێ و ده‌مێ عه‌ره‌بێن بیابانێ، ژ بلى مالباتا هاشمى كو تێهنه‌كا ڕێنجبه‌ریێ و مێرخاسیێ و نانده‌هێى د ناڤ دا هه‌بوو، ئه‌ڤێن دی نه‌ڕێنجبه‌ر و شولكه‌ر بوون و وه‌كى تێژكێن كتكێ بۆ پاریه‌كێ نانى هه‌تا ئێڤارى ب سه‌روچاڤێن ئێكڤه‌ بوون، پیرۆزترین پیشه‌ ل نك وان كوشتن بوویه‌. به‌رۆڤاژى وان، جوهی مرۆڤێن ڕێنجبه‌ر و پیشه‌دوست و ده‌س پاقژ و جهێ باوه‌ریێ بوون. عه‌ره‌بێن سامى، به‌رۆڤاژى برایێن خوه‌ یێن دی وه‌كى فنیقییان و ئاشوورى و كلدانى و بابلیان ئه‌ڤ چه‌نده‌ نه‌بوو و (كه‌د حه‌رام) په‌روه‌رده‌ ببوون. سروشتی یه‌ ڤى ساخله‌تێ جوهیان و سامانێ وان ئه‌و هنده‌ك دفن بلند كربوون و خوه‌ ب گه‌لێ هه‌لبژارده‌ دایه‌ زانین. دیاره‌ ڤێ هزرا نه‌باش ل نك وان پالده‌رك بۆ وێ زۆرداریێ بیت یا ل خه‌لكێ دی دكرن. له‌وما عه‌ره‌بان كه‌رب ژ وان ڤه‌ دبوون، به‌لێ به‌هرا مه‌زن كه‌رب یا سامان و سه‌ره‌وه‌تا وان بوو كو به‌رهه‌مێ كار و ڕێنجبه‌ریا وان دهاته‌ هژمارتن، نه‌ك ئه‌وێ زۆرداریێ. چونكى كه‌سێ هندى عه‌ره‌بان زۆردارى ل هه‌ڤدو نه‌كریه‌. نموونا ڤى جۆرێ كه‌رب و كه‌ربان ئه‌م د ناڤ جڤاكى ژى دا دبینین ده‌مێ برایه‌كى كه‌رب ژ برا یان پسمامه‌كێ دی یێ ب وج و كێرهاتى ڤه‌دبن گاڤا خه‌لك مه‌تحێ وى دكه‌ن. بۆ عه‌ره‌بان ژى هه‌مان كاودانا جڤاكى هه‌بوو. پشتى هاتنا ئیسلاما پیرۆز و ب هێزبوونا وان هێجه‌ت ژى خۆش بوو و كافركرنا وان، وه‌كى چه‌وا دگه‌ل ئارییان هاته‌ بكارئینان، ئه‌و پالدان و یێ كوشتى كوشت و یێ دى گه‌له‌ك ژێ ڕاته‌قین و ل جیهانێ به‌لاڤه‌ بوون. وه‌كى چه‌وا به‌رى هینگێ ژى ب سه‌رێ وان هاتبوو. عه‌ره‌ب نائیننه‌ بیرا خوه‌ ده‌مى جوهی ب كافر و ئارى ب مه‌جوسى دهاتنه‌ هژمارتن، وان خودایێ مه‌زن و ئێكانه‌ دپه‌رێست و كافرێن ڕاستی ئه‌و و خودایێ وان لات و مه‌نات و هۆبه‌ل و عۆزا بوون. ئه‌ڤ كه‌ربه‌ ژ جوهیان، نڤش بۆ نڤشى هاته‌ ڤه‌گۆهاستن و ئه‌ڤرۆكه‌ گه‌هشتیه‌ مالكى، مالكى ژی وان ب ئه‌گه‌رێ ئاریشێن خوه‌ دزانیت. مالكى و برایێن وى ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بى ل بن سیبه‌را ئیسلاما پیرۆز، وه‌كى جوهیێن هینگێ خوه‌ كریه‌ نه‌ته‌وه‌ و گه‌لێ پیرۆز و هه‌لبژارتى، ئه‌و ره‌فتارا كرێت یاكو د قورئانا پیرۆز دا (حه‌جه‌رات/13) و…هتد، هاتیه‌ ڕه‌تكرن، و ل بن ڤێ هزرێ كو ” گه‌ل و نه‌ته‌وێن دی پێدڤیه‌ خزمه‌تا عه‌ره‌بان بكه‌ن و ل بن شاش و په‌ڕێن وان بهێن و بچن”، مه‌زنترین ڕێكخراوێن تیرۆرستى ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز ئاڤاكرن و به‌ردانه‌ گیانێ موسلمان و نه‌موسلمانان و ده‌رگه‌هێ ده‌ستوه‌ردانا خه‌لكى ل ده‌ڤه‌رێ پترتر كرن. ئێدى ڕۆژا هندێ یا هاتى جیهان و كورد تێ بگه‌هن ئیسلام وه‌ك ئایینێ براتى و دادپه‌وره‌ى و ئێكسانى و ئاشتیێ نه‌ئێكسانه‌ دگه‌ل عه‌ره‌ببوونێ و ئه‌م كورد هزار سالان پتر برایێن وان بووین و ژبلى ئه‌نفال و كێمیابارانكرنێ مه‌ قه‌نجیه‌ك ژ وان نه‌دیت و ئه‌ڤرۆ نه‌چارین چه‌ند سالان ببینه‌ برایێن به‌نى ئیسرائیلیان و هه‌كه‌ وان ژى ئه‌و چه‌ند كر، ئه‌م دێ وان ژى هێلین. باشه‌ دێ كورد كه‌نگى د ڕاستیان گه‌هن؟ ئیسلام ئایینێ كۆمه‌ك نه‌ته‌وانه‌ و پیرۆزه‌، لێ هزرا پیرۆزییا عه‌ره‌بان هزره‌كا شاشه‌ و پشكه‌كه‌ ژ دفن بلندیا عه‌ره‌بان و ژبه‌ر ساویلكه‌یێ یا چوویه‌ د مه‌ژیێ مه‌ دا. عه‌ره‌ب ژى گه‌له‌ك جوینن و مه‌سیحى و جۆهى و مۆسلمانێن تێدا. هندى ئه‌ڤ هزرا پیرۆزییا وان بسه‌ر مێنتالیته‌ و سایكۆلۆژیا هزریا موسلمانان زال بیت، تیرۆر دێ ساخ و به‌رده‌وام بیت. ئه‌و كه‌ربا هزار سالیا عه‌ره‌بان ژ ڕێنجبه‌رى و مالكه‌ریا جوهیان هلگرتى ئه‌ڤرۆكه‌ ژى یا هه‌ى و ئه‌نجامێ سه‌ركه‌فتنا جوهیانه‌ د ئاڤاكرنا ده‌وله‌ته‌كا بهێز دا ل سه‌ر ئه‌ردێ ڕه‌سه‌ن، یێ كو پشتى ڕزگاركرنا وان ژبن زۆلما فیرعه‌ونان ژ ئالیێ موسا (س) یڤه‌، خودایێ مه‌زن و دلۆڤان وه‌ك دیاریه‌ك پێشكشى وان كرى. ئه‌ڤ ده‌وله‌تا بچووك ل ده‌ڤه‌رێ سمبۆلا دیمۆكراسیه‌ت و فره‌نه‌ته‌وه‌یى و پێشكه‌فتنێ یه‌، و د هه‌مان ده‌م دا ژ ئالیێ سیاسى ڤه‌ جێگیرترین وه‌لاته‌ ل ده‌ڤه‌رێ. عه‌ره‌ب ب هه‌مى شیانێن خوه‌ڤه‌ نه‌شیاینه‌ ستوونێن وێ بله‌قینن و كه‌ربێن باب و كالێن خوه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ ب شێوازێن وه‌كى تێبه‌ردانا كه‌س و نه‌ته‌وه‌یێن دی یێن وه‌كى مه‌لا و ئاخووندێن ئیرانێ و خه‌لكێ دی، ب وان جێبه‌جێ دكه‌ت و ئاخفتنێن مالكى و به‌رى وى ژى گه‌له‌كێن دی هه‌مان ئه‌و كه‌رب یێن جیهان پێ دهێته‌ سۆتن، به‌لێ پا وه‌كى باب و باپیرێن مه‌ یێن به‌هشتى دبێژن:” سه‌ دڕه‌ویت و كاروان دبۆریت”!
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌مى تێگه‌هێن ده‌روونناسى د خاله‌كێ دا هه‌ڤدو دگرن و ئه‌و ژى مرۆڤ ب خوه‌یه‌. چونكى مرۆڤ ته‌وه‌رێ سه‌ره‌كیێ هه‌مى زانستێن مرۆڤی یه‌. د سایكۆلۆژیێ دا تێگه‌هێن وه‌كى گرێ (complex) یێن ده‌روونى و ململانێ (conflict) نه‌دڤه‌شارتینه‌، به‌لكو ژ ئالیێ زانایێن جوداجودا یێن هاتینه‌ گه‌نگه‌شه‌كرن و به‌لكو هنده‌كێن وه‌كى لایه‌نگرێن قوتابخانا شرۆڤه‌كارى و ژ وان ژى یۆنگ بۆ ڕابردوویه‌كێ دیرۆكى دزڤڕیت. ب گۆتنه‌كا دی بۆ زانین و ئاشكراكرنا ڕه و ڕیشالێن هه‌ر ململانێیه‌كێ و گرێیه‌كا ده‌روونى تنێ زانینا هنده‌ك تشتێن نوكه‌ كێمه‌ و تێرا ڤێ چه‌ندێ ناكه‌ت، به‌لكو ڕابردوویێن نێزیك و چه‌ند سالى، وه‌كى فرۆید و هنده‌كێن وه‌كى وى باوه‌رى پێ هه‌ى، و به‌لكو ژى ڕابردوویه‌كێ دوور و چه‌ندین سه‌د به‌لكو ژى هزار سالى ژى ده‌رگه‌هه‌كن بۆ تێگه‌هشتنێ ژ ئه‌گه‌رێن وان گرێ و ململانێیان.
دیرۆك گه‌واهییه‌ك مه‌زنه‌ كو مالباتا ئیمام عه‌لى (س) تژى كه‌سێن دادپه‌روه‌رن كو گه‌له‌ك ژ وان پشتى ململانێ دگه‌ل تیرۆرا سه‌رده‌مێ خوه‌ بوونه‌ قوربانیێن وێ دیاردێ، و حسێن (س) ( 4-61 ك.) ئێكه‌ ژ وان، كو ب ده‌ستێ هنده‌ك تیرۆرستان هاتیه‌ شه‌هیدكرن و وه‌ك ئێك ژ تاوانێن نه‌خۆشێن تیرۆرستى ل هه‌مى جیهانێ دهێته‌ هژمارتن. هه‌ر چه‌نده‌ ڤێ كاره‌ساتێ ڕابردوویه‌كێ كه‌ڤن و چه‌ند هزار سالى هه‌بوو، به‌لێ د بنه‌ڕه‌ت دا ململانێیا ده‌ستهه‌لاتێ بوو. ئه‌و ده‌ستهه‌لاتا وى دڤیا، وه‌كى باب و باپیرێ خوه‌ ژپێخه‌مه‌ت به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانیێ بكار بینیت، ئه‌وا تاخما دی دڤیا وێ بۆ كوێله‌كرنا خه‌لكى و مه‌زنكرنا كۆچك و ته‌لار و زێده‌كرنا سامانێ خوه‌ بكار بینیت و تێدا بهایێن كرێتێن عه‌ره‌بێن بیابانێ، كو پشتى هاتنا ئیسلامێ و ل سه‌ر ده‌ستێ پێغه‌مبه‌رێ وێ (س) چ نرخ و بهایه‌ك نه‌مابوو، جاره‌كا دی ساخ بكه‌ن.
ئه‌ڤ ململانێ یه‌ تشته‌كێ نوو نه‌بوو به‌لكو گه‌له‌ك كه‌ڤن بوو و د ماوێ چه‌ند سه‌د سالێن بۆرى دا ل وى تاخمێ بوویه‌ گرێ یێن ده‌روونى و تاوانێن مه‌زنێن وان ب درێژاهییا دیرۆكێ به‌رده‌وام بوون تانوكه‌ ژى هنده‌ك تاخمێن تیرۆرستى یێن وه‌كى ئه‌لقاعیده‌ و جندولئیسلام و ئه‌نسارولئیسلام و داعشوك و… هتد، هه‌ر به‌رده‌وامییا وان گرێ یێن ده‌روونى نه‌ و هێشتان نه‌ڤه‌مریاینه‌ و بێگۆمان ژى دێ ڤه‌كێشن.
دیرۆك ڤه‌دگێڕیت پشتى ئیبراهیمى و كۆڕێ وى ئیسماعیلى (س) ل سالێن نێزیكى (1892 پ. ز.) خانیێ كه‌عبێ دروست كرى و ئاڤه‌دانى هاتیه‌ ده‌ڤه‌رێن عه‌ره‌بى، سه‌خبێرى و كاروبارێن گرێداى ب وى خانى بوویه‌ ئێك ژ كار و پیشه‌یێن گرنگ و جهێ شانازیێ بۆ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ. بێگومان ڤى ئاڤاهى ژبلى لایه‌نێ جڤاكى، گرنگیه‌كا تایبه‌ت په‌یدا كر و نه‌خاسمه‌ وه‌ك ژێده‌ره‌كێ ئابوورى و هاتنا هژماره‌كا خه‌لكێ بۆ په‌رستین و بازرگانیكرنێ. سه‌خبێریا كه‌عبێ ب چه‌ند ده‌ستان هاتیه‌ گهۆڕین و هه‌تا ل دووماهیكێ دگه‌هیته‌ (قوسه‌ى كۆڕێ كلابى). پشتى د ناڤبه‌را نه‌ڤیێن وى و ل سه‌ر ڤى كارى ململانێ و هه‌ڤڕكى دروست دبیت و هۆزێن دی دبنه‌ دادڤان و بڕیار دهێته‌دان ئه‌و ئه‌رك بهێنه‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر هاشم و ئۆمه‌یه‌ى. مێرخاسى و جامێرى و دادپه‌روه‌ریا هاشمى پشتى ماوه‌یه‌كى كه‌ربه‌كا مه‌زن ل نك ئۆمه‌یه‌ى په‌یدا كر و ناڤبه‌را وان هندا دی نه‌خۆش دبیت. د هه‌ڤڕكیا وان دا ژبه‌ر كو ئۆمه‌یه‌ د مه‌رجه‌كێ هه‌ڤڕكیێ دا ددۆڕینیت و نه‌چار دبیت بۆ چه‌ند سالان ژ مه‌دینێ و مه‌ككه‌هێ بهێته‌ دوورخستن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ڕۆژه‌ كو گرێ یێن ده‌روونى یێن وى گه‌هشتنه‌ گۆپیتكا خوه‌ و كاره‌ساتێن نه‌خۆش ب دووڤ خوه‌ ئینان. مالباتا هاشمى ل سه‌ر خزمه‌تێن خوه‌ به‌رده‌وام بوون و پشتى ڕوودانا (ئه‌صحابێ فیلى) و شكه‌ستنا سوپایێ (ئه‌بره‌هه‌ى) ڕۆڵێ وان هندی دی به‌رچاڤ دبیت. بێگۆمان ژى ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فته‌ و نه‌خاسمه‌ هاتنا ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كى ژ مالباتا هاشمى كارتێكرن ل سه‌ر لایه‌نێ ده‌روونیێ مالباتا ئۆمه‌یه‌ى دكه‌ت و هێدى هێدى ئه‌و ململانێ و هه‌ڤڕكیێن خێزانى و جڤاكى و تایبه‌ت دبنه‌ گرێ یێن ده‌روونى یێن دژوار و كوژه‌ك و پشتى هینگێ ب ڕێكا په‌روه‌رده‌یا خێزانى بۆ نڤشێن ئێك ل دووڤ ئێك دهێته‌ ڤه‌گۆهاستن و ل سه‌رده‌مێ چار خه‌لیفه‌یان و نه‌خاسمه‌ یێ سیێ دگه‌هیته‌ گۆپیتكه‌كا دی و ل دووماهیكێ ئه‌وى دكه‌ته‌ قوربانیێ خوه‌ و پاشى عه‌لى و كۆڕ و نه‌ڤى و نه‌ڤیچڕكێن وى ئێك ل دووڤ ئێكى و ل سه‌ر ده‌ستێ خه‌لیفه‌ و والیێن جوداجودایێن ئه‌مه‌وى و عه‌باسییان، وه‌كى چه‌وا زڤڕوكێن ئاڤێ مرۆڤى دادعۆیرن، داعویران و كوشتن. هاتنا ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كێ هاشمى، كو ئه‌و ژى ژ پسمامێن هاشمییان بوون، ب ئێك ژ كوژه‌كترین گۆرزان دهێته‌ هژمارتن كو ب به‌ژن و بالا به‌نى ئۆمه‌یه‌یان دكه‌ڤیت و نه‌خاسمه‌ ژى گرتنا مه‌ككه‌هێ ل سالا (8 ك.) ئێكجار پۆرتا وان شكاند. وان ب نه‌چارى ئه‌و ئیسلاما هه‌تا هینگێ ڕه‌ت دكر، په‌ژراند و نه‌ ژدل هاتنه‌ د ناڤ دا. وان هه‌مى كول و كۆڤان و قه‌هر و گرێ یێن خوه‌ یێن ده‌روونى دگه‌ل خوه‌ ئینانه‌ د ناڤ ڤى ئایینێ نوو و پیرۆز دا و تێكه‌لى وێ كرن.
ل دووماهیكێ گه‌له‌ك ژ وان بهایێن كرێت و نه‌شرینێن به‌رێ د ناڤ وان دا هه‌ین و ئیسلامێ و محه‌مه‌دى (س) ب توندى دژاتیا وان دكرن جاره‌كا دی زڤڕاندن و سه‌ر ژ نوو ساخ و به‌لاڤكرن و هه‌تاكو ژ كه‌ربێن مالباتا هاشمى دا شانازى پێڤه‌ دكرن و بۆ به‌لاڤكرنا وان هه‌مى شێواز و جۆرێن پاداشتكرن و سزادانێ بكار ئینان.
كاره‌ساتا عاشوورایێ و شه‌هیدبوونا حسێنێ كۆڕێ عه‌لى وه‌كى ئێك ژ كه‌سێن ئیجاخا هاشمێ كۆڕێ عه‌بدولمه‌نافى تنێ ئێك بوویه‌ ژ هه‌مى وان قوربانیان، ئه‌وێن دیرۆكێ هه‌میشه‌ ب خوه‌ڤه‌ دیتین و به‌رهه‌مێ كۆمه‌كا گرێ و ململانێیه‌كا كه‌ڤن و دیرۆكى بووینه‌. تاخمه‌ك ب جیهانه‌كا گرێ و نه‌ساخى و ئازارێن ده‌روونى بزاڤێ دكه‌ت ل سه‌ر ملێن خه‌لكێ به‌رده‌وامیێ ب ژیانا خوه‌ بده‌ن و كه‌سه‌كێ دی بۆ پاراستنا ژیانا خه‌لكێ و به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و بهایێن مرۆڤایانه‌ قوربانیێ ب ژیانا خوه‌ بده‌ن و ببنه‌ ئه‌و نموونه‌ ئه‌وێن ده‌روونناسێن مه‌زنێن وه‌كى ڤیكتۆر فرانكلى (905-1997) باوه‌را وى ئه‌وه‌ ڕامانا ژیانا خوه‌ د ژیانا خه‌لكێ دی دا دبینن. سلاڤ ل حسێن (س) و هه‌مى شه‌هید و قوربانیێن تیرۆرێ و مرن و سه‌رشۆڕى بۆ تیرۆرستێن تژى ململانێ یێن نه‌جامێرانه‌ و ترسنۆك و گرێ یێن ده‌روونى و نه‌خاسمه‌ داعشوكان.
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌و چه‌ند هزار سال بوو فه‌یله‌سۆف و زانایێن مه‌ ئه‌م ب سه‌ردا بر بووین و وه‌سا تێگه‌هاند بووین كو “مه‌ژى”، ئه‌و پشكا فیزیۆلۆژیكا دكه‌ڤیته‌ د كلۆخێ سه‌رى دا، یێ ژپێخه‌مه‌ت هندێ هاتیه‌ دروستكرن دا ئه‌ركێ ڤاڤێر و جوداكرنا قه‌نجیێ و خرابیێ و هنده‌ك شۆلكێن هۆسا نیشا مرۆڤان بده‌ت. ئه‌م هوسا سه‌رداچووین، هه‌تاكو زانایه‌كێ مه‌زنێ بریتانى، چارلز ڕۆبێرت دارڤین (1809-1882- Charles R. Darwin) چه‌ند ساله‌كا چوو و ل دارستانێن ئه‌فریقیا ڤه‌كۆلین ئه‌نجامدان و به‌رهه‌مێ وان هژماره‌كا تیۆرێن گرنگ بوون كو ئاماژه‌نه‌ بۆ هه‌بوونا ” ململانێ بۆ مانێ” د ناڤ گیانه‌وه‌ر و زینده‌وه‌ران دا. ب دیتنا وى سروشت باشترین مامۆستا و ئافرینه‌ره‌. ئه‌ندام و كۆئه‌ندامێن مرۆڤى وه‌ك هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌ك و گیایه‌كێ دی ده‌ستكردێ سروشتیه‌. كا چه‌وا گۆل و هنده‌ك داران سترى پێڤه‌ هه‌نه‌ دا خوه‌ ژ گه‌رما و ته‌حرا هاڤینێ و سڕ و سه‌قه‌ما زڤستانێ بپارێزن، و كا چه‌وا زه‌رافه‌ى حه‌فكه‌كا درێژ هه‌یه‌ دا ژیانا خوه‌ بپارێزیت و كا چه‌وا پلنگى و شێرى و گۆرگى ددان و په‌ِنج و نینۆكێن دڕ هه‌نه‌ بۆ به‌رده‌وامیدان ب ژیانا خوه‌، و كا چه‌وا مارى ئالاڤێ پێڤه‌دانێ هه‌یه‌ و… هتد، و ئالاڤێن دی یێن خوه‌ پاراستنێ هه‌نه‌، وه‌سا ژى بۆ مرۆڤێ كه‌له‌ش بچویك و لاواز و بێ ده‌ستهه‌لات دڤیا ئامیر و كه‌ره‌سته‌ و ئه‌ندامه‌ك جیاواز هه‌بیت دا هاریكاریا وى بكه‌ت و وى ژ ژناڤچوونێ بپارێزیت و ئه‌ڤ ئه‌ندامه‌ ژى تنێ مه‌ژى (مێشكه‌). ب هاریكاریا ڤى ئه‌ندامى مرۆڤێ شیاى ب هزاران سالان خوه‌ ل به‌ر زۆرداریا سروشتى و دڕنداتیا گیانه‌وه‌رێن هۆڤ بگریت.
ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م جاره‌كا دی بۆ ڤێ چه‌ندێ یێن ل هیڤیا هاریكاریا مه‌ژیێ خوه‌. مه‌ژیێ مرۆڤى ب درێژاهیا دیرۆكێ سه‌دان و هزاران ئالاڤ داهێناینه‌ دا ئه‌و ب ڕێكا وان خوه‌ بپارێزیت. ئه‌ڤرۆكه‌ ل كوردستانێ به‌ره‌یه‌كێ هه‌ى و د ڤێ ڕاستیێ دگه‌هیت و مه‌ژیێ خوه‌ بۆ هندێ ئه‌م كوردستانێ ژ ژناڤچوونێ و هزاران جۆرێن زۆردارى و كیمیابارانكرن و ئه‌نفال و جینۆساید و… هتد، بپارێزین، هزره‌كا مه‌زن یا داهێناى و ئه‌و ژى “ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ” یه‌ و ئه‌ڤه‌ نه‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا تایبه‌ته‌ ب كه‌سه‌ك و پارته‌كێ ل كوردستانێ یه‌، به‌لكو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا گشتیه‌ بۆ هه‌مى ئاكنجیێن كوردستانێ بێى جوداهیا نه‌ته‌وه‌یى و مه‌زهه‌بى و پارتایه‌تى و ئایینى و …هتد. به‌لێ ل به‌رامبه‌ر ڤێ داهینانێ، به‌ره‌یه‌ك یێ په‌یدابووى ل دژى ڤێ داهینانێنه‌ و نه‌ڤێت ئه‌ڤ پرۆسه‌ سه‌ر بگریت. هێجه‌ت ژى گه‌له‌ك و مشه‌نه‌، مووچه‌، نه‌چاكسازى، قه‌یران، بایكۆت!! ئه‌م نزانین بۆ وان و مه‌ژى و مێشك و مێنتالیته‌یا وان چ بێژین؟ بۆ وان یان بۆ خوه‌ بگرین؟ به‌لێ ئه‌م دێ پرسیاره‌كێ ئاراسته‌ى وان كه‌ین: ئه‌رێ هوین ب خودێ كه‌ن مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆچى هاتیه‌ ئافراندن؟ هوین نزانن و نه‌شێن و یان هه‌وه‌ نه‌ڤێت وه‌كى گۆرگه‌كى یان شێر یان پلنگه‌كى یان ژى هیچ نه‌بیت، بابوو هه‌ما وه‌كى گۆلێ یان گیایه‌كى، كا چه‌وا بۆ به‌رده‌وامیدان ب ژیانا خوه‌ په‌نجه‌ و ددان و نینۆك و دڕك و سترى یێن خوه‌ بكار دئینن، مفاى ژ ڤى مه‌ژى (ئه‌قلى) وه‌ربگرن، پا هوین ل ڤێ جیهانێ چ دكه‌ن و بۆ چى ل ڤێ كوردستانێ دژین؟ هه‌كه‌ مه‌ژیێ هه‌وه‌ هند شیان نه‌بن د ڤێ داهینانێ بگه‌هن، دا ب ڕێكا وێ هوین خوه‌ و زارۆك و ئایندێ خوه‌ ژ ژناڤچوونه‌كا مسۆگه‌ر بپارێزن، پا مه‌ژیێ هه‌وه‌ چ تێدایه‌؟ بۆچى مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆ تێكدانێ و شێواندن و بێبه‌ختیكرن و ئاژاوه‌ و هێجه‌تگرتن و به‌خاله‌تێ و دلڕه‌شى و زكڕه‌شیێ هزاران داهینانان دكه‌ت؟ به‌لێ نه‌شێت په‌سنا ڤێ داهینانا كه‌ڤنار و سروشتى بكه‌ن؟، ئه‌وا هنده‌یه‌ خه‌لك و كورد و جیهان پێ دئاخڤیت و بۆ هاتنا وێ ڕۆژان و خوله‌ك و چركه‌یا دهژمێریت؟ پا هوین چنه‌ و مه‌ژیێ هه‌وه‌ ژ چ هاتیه‌ دروستكرن؟ هوین باوه‌رن گۆرگه‌ك یان شێره‌ك، گاڤا دوژمنێ وان ل وان نێزیك دبیت و دڤێت وان ژناڤ ببه‌ت، ده‌ست ل سه‌ر ده‌ست ڕۆننه‌ خوارێ و ل هیڤیا پارچه‌ پارچه‌بوونا خوه‌ بمینن، و بهێن بایكوتا ژیانێ و خوارنێ بكه‌ن یان بمیننه‌ ب شێرێن دی ڤه‌ و وان بخۆن و یان كارێن هۆسا بێ ڕامان بكه‌ن و ل ده‌مه‌كى وان نینۆك و ددانێن تیژ یێن هه‌ین؟ پا ئه‌ڤ ددانه‌ و نینۆكه‌ بۆ كه‌نگینه‌؟… و پا مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆ كه‌نگی یه‌؟! ئه‌ڤه‌ هوین چ تشتن!!؟؟
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

سالڕۆژا جیهانی یا ساخله‌می یا ده‌روونى (صحه‌ نفسی) (10/10) ب سه‌ر جیهانێ دا گرت، به‌لێ هێشتا ئاگرێ شه‌ڕێ تیرۆرێ به‌ڵا خوه‌ ژ جیهانێ و مرۆڤاتیێ ڤه‌نه‌كریه‌. تیرۆرێ ب هزاران گوند و شار وێران كرینه‌ و خه‌لكێ وان ئاواره‌ و ده‌ربه‌ده‌ر كرینه‌ و گه‌له‌ك هاتنه‌ كوشتن و گه‌له‌ك ژى د ده‌ریاى دا خه‌ندقین. تنێ ل ئه‌لمانیا پترتر ژ ده‌ه هزار زارۆكێن ئاواره‌ ژ خێزانێن خوه‌ ڤه‌قه‌تیاینه‌ و به‌رزه‌نه‌. هزاران په‌ككه‌فتى و نه‌ساخێن ده‌روونى هاتنه‌ سه‌ر هه‌مى ئێش. هه‌مى ئه‌ڤان كاودانێن دژوار و نه‌خۆش زیانێن كوژه‌ك بۆ سایكۆلۆژیا تاكێ مرۆڤان ل جیهانێ ب گشتى و ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌تى هه‌بوون. كه‌س و كارێن قوربانیان و ئه‌وێن ژ ڤان كاره‌ساتان قورتال بووین هه‌تا هه‌تایه‌ وان ڕۆژێن ڕه‌ش و نه‌خۆش و ته‌حل و تارى و دژوار ژبیر ناكه‌ن.
په‌ككه‌فتى دێ ب ده‌هان سالێن دی د وێ ئیزایێ دا ژین. نه‌خۆشێن ده‌روونى هه‌تا مرنێ تامێ ژ ژیانێ نابینن و پشتى مرنێ ژى دێ ئێش و نه‌ساخیێن وان بۆ نڤشێن د دووڤ دا هێته‌ ڤه‌گۆهاستن و ڤه‌بڕینا وان نه‌ساخیان نینه‌. بۆچى؟ و كى به‌رپرسیاره‌؟ ڕاسته‌ پشكه‌كا سه‌ره‌كى ژ ڤێ ڕه‌فتارا دڕندانه‌ بۆ سروشتێ مرۆڤى ب خوه‌ دزڤڕیت، به‌لێ ئایا تنێ ئه‌و فاكته‌ره‌ ئه‌گه‌رێ ڤێ هه‌مى خرابیێ یه‌؟ پا بۆچى هه‌مى وه‌ناكه‌ن؟ دڤیا ئه‌گه‌رێن دی ژى ل پشتا تیرۆرێ هه‌بن. ئه‌و ئه‌گه‌ر دیار و ئاشكرانه‌. هنده‌ك مرۆڤێن مه‌ژى هشك و هشكباوه‌ر و دۆگماتى و تووندهاژوو و ده‌مارگیر هزر و بیروباوه‌رێن خوه‌ یێن پیس و ڕزى تێكه‌لى ئێك ژ جوانترین لایه‌نێن ژیانا مرۆڤایه‌تیێ، ئانكو ئایینى، دكه‌ن. هه‌كه‌ ئایین د قووناغێن خوه‌ دا خه‌تیرا ڕێكا تارى و ژیانا مرۆڤاتیێ بوویه‌، پشتى ماوه‌یه‌كى ژ لایه‌نێ هه‌لپه‌رستێن خوه‌ و حه‌ز و خوه‌په‌رێستیێ ل خه‌لكى بوویه‌ ژه‌هره‌ك و هزاران مرۆڤ كرنه‌ قوربانی خوه‌. ئایین ژ لایێ خودایێ مه‌زن و دلۆڤان و ب ڕێكا پێغه‌مبه‌ران هاته‌ هنارتن بۆ به‌خته‌وه‌ریا مرۆڤاتیێ، به‌لێ هێدى هێدى، كه‌فته‌ د ده‌ستێن نه‌یاران دا. به‌نى ئیسرائیلیان ئایینێ موساى(س) كره‌ هێجه‌ت و خوه‌ كره‌ گه‌لێ خودێ یی هه‌لبژارتى “شعب الله المختار” و هزاران سالان زۆردارى ل مرۆڤاتیێ كر. مۆغێن زه‌رده‌شتى پشتى وى ئایینێ زه‌رده‌شتێ شه‌هید كره‌ ئامرازه‌ك تا خوه‌ پێ زه‌نگین بكه‌ن و ل سه‌ر ملێن خه‌لكى بژین. زه‌لامێن كه‌نیسان ل ئورۆپایێ ب سه‌دان سالان ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ وه‌كى چه‌كۆچه‌كى بكار ئینان بۆ قۆتان و كوشتن و سه‌رژێكرن و سه‌پاندنا هزرێن كه‌سوكى ل سه‌ر وان. و ل دووماهیكێ ژى ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) كه‌فته‌ بن ده‌ستێ هنده‌ك هه‌لپه‌رێستێن دفن بلند و نه‌هێلان ئه‌و په‌یاما پیرۆز هه‌مى مرۆڤاتیێ به‌خته‌وه‌ر بكه‌ت و ل نیڤا ڕێكێ پرۆسا به‌لاڤبوونا وێ ڕاوستیا و بۆ هنده‌كان بوویه‌ چه‌كه‌ك تا ل شوینا چه‌سپاندنا ئازادیێ و دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانى و برایه‌تى و ڤیانێ، ترس و پرس و برس و كوشتن و تالانكرن و وێرانى و سه‌رژێكرن و كوێله‌كرنا مرۆڤان و ..هتد، ببنه‌ بهایێن سه‌رده‌مێ نوكه‌. به‌لكو كه‌سه‌ك بێژیت ئایا ئه‌ڤه‌یه‌ په‌یاما ئایینان؟ و به‌رسڤ ژى بێگۆمان نه‌خێره‌. ژێده‌رێن ڕه‌سه‌نێن هه‌مى ئایینان دژى ڤێ هزرێ و تیرۆرێنه‌ و به‌لگه‌یێن ڕاسته‌قینه‌ نیشان دده‌ن ئایین هه‌لگرێن درووشمێن پیرۆز و بهایێن جوانن كو تێدا بهایێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كى ژى مرۆڤ ب خوه‌یه‌.
چ بهێته‌كرن دا ئایین نه‌بیته‌ ژێده‌رێ گه‌فه‌كرن ل سه‌ر سایكۆلۆژیا و ده‌روونێ مرۆڤاتیێ؟ چ گۆمان تێدا نینه‌ مرۆڤێ سه‌رده‌م یێ د ئاریشه‌یێن هه‌مه‌ جۆر دا به‌رزه‌ بووى. ژ لایه‌كى ڤه‌ هژمارا ئاكنجیێن سه‌ر ئه‌ردى زێده‌ دبیت و ڕێژا خوارن و ڤه‌خوارنێ یێ كێمتر لێ دهێت و هه‌روه‌سا ژى پیسبوونا ژینگه‌هێ دلێ مرۆڤان یێ ژ ژینگه‌هێ ڕه‌ش كری و..هتد، و پشتى ڤان هه‌مى خه‌مێن مه‌زن تیرۆر و هزرا ده‌مارگیرییا ئایینى ژى یا هاتیه‌ سه‌ر هه‌میان. له‌وما مرۆڤایه‌تى پێدڤیه‌ جاره‌كا دی هزرێ د ئایینده‌ى و دیتنا ڕێكێن پێشگیرى (وقایه‌) دا بكه‌ت و ل چاره‌سه‌ریێ بگه‌ڕیت. پێدڤیه‌ ژێده‌رێن ڕه‌سه‌نێن ئایینى ژێده‌رێن به‌لاڤبوونا ئایینان بن نه‌ك ئه‌و ژێده‌رێن به‌رهه‌مێ هزر و بیروباوه‌رێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن ده‌مارگیرن، و نه‌ك مفاى ناگه‌هیننه‌ هیچ ئایینه‌كى به‌لكو ژى مه‌زنترین زیانن بۆ وان. پێدڤیه‌ ئه‌ڤ ژێده‌رێن لاوه‌كى نه‌مینن و ئه‌و كه‌سێن ل دام و ده‌زگه‌ه و كه‌نالێن ڕاگه‌هاندنێ و په‌روه‌رده‌یی دا كار بۆ به‌لاڤكرنا هزر و بیروباوه‌رێن دژى ئایینى و تووندڕه‌وى و ده‌مارگیرانه‌ و دۆگماتیزمێن تیرۆریستى دكه‌ن بهێنه‌ سزادان و چالاكیێن وان بهێنه‌ ڕاگرتن، دا تیرۆر بگه‌هیته‌ نزمترین ئاستێ خوه‌ یان ژى نه‌مینیت و دارا تیرۆرێ ژى هشك ببیت.
ل سالڤه‌گه‌را ڕۆژا جیهانی یا ساخله‌می یا ده‌روونى سلاڤ ل هه‌مى قۆربانیێن ده‌ستێن تیرۆرێ و تیرۆریزمێ و نه‌خاسمه‌ نه‌ساخێن سایكۆلۆژى بن و نه‌فره‌ت و نه‌مان ل تیرۆریستان بن و سلاڤ ل پێغه‌مبه‌رێن دلۆڤانیێ و دادگه‌ریێ و دژى تیرۆرێ بیت.
* بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/زانینگه‌ها زاخۆ

ڕه‌فتار (سلوك یان behavior) وه‌ك تێگه‌هه‌ك د زانستێ ده‌روونناسی دا بریتیه‌ ژ هه‌مى ئه‌و بزاڤێن مرۆڤ ڕۆژانه‌ د به‌رسڤا كاودانێن جودا جودایێن ژیانێ دا دده‌ت. دیاره‌ د شیان دایه‌ كو ڕه‌فتارێن مرۆڤى بهێنه‌ پیڤان و هه‌لسه‌نگاندن و به‌هرا پتریا ڕه‌فتارێن مرۆڤى و تایبه‌ت و گرێ داینه‌ ب ناخێ وى و كاودانێن ئه‌و پێدا ده‌رباز دبیت. هه‌ر به‌شه‌ك ژ جه‌ستێ وى ب ڕه‌نگه‌كێ تایبه‌ت به‌رسڤا هه‌ر كاودانه‌كى دده‌ت. چاڤ، گوه، ده‌ست و پێ و …هتد، هه‌ر ئێك وه‌كى خوه‌ ڕه‌فتارێ دكه‌ت. لێ مه‌ هنده‌ك ڕه‌فتارێن هه‌ین ناڤێ وان “ڕه‌فتارێن ب كۆمه‌لن” (collective behavior)، و ئه‌ڤ ڕه‌فتاره‌ به‌رهه‌مێ كاودانه‌كێ هه‌ڤشێوه‌ و هه‌ڤپشكه‌ كو دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كارتێكرنێ ل سه‌ر ڕه‌وشت و ده‌روونێ مرۆڤان بكه‌ت و وان پال بده‌ت وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن.
دیاره‌ ئه‌و كاودانێ وه‌كى ئێكێ ئه‌ڤرۆكه‌ یێ تاكێ كورد پێدا ده‌رباز دبیت و نه‌خاسمه‌ جه‌نگێ نه‌خوازرایێ ڕێكخراوا تیرۆرستیا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ و هه‌روه‌سا ئه‌و گه‌مارۆیا ئابووریا حكوومه‌تا ناڤه‌ندى بسه‌ر كوردستانیان دا سه‌پاندى و دگه‌لدا ژى ئه‌و كاودانێ خرابێ ئابووریێ جیهان و ب تایبه‌ت كوردستان تووشبووى و هاتنه‌خوارێ یا بهایێ په‌ترۆلێ، كو ئه‌و ژێده‌رێ ئابووریێ كوردستانێ پشتا خوه‌ پێڤه‌ گرێداى، هه‌روه‌سا ئه‌و ڕه‌وشا ئه‌ڤرۆ هه‌ر چه‌ند پارچێن كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ یێن باكوور و ڕۆژئاڤا، تووشبووى هه‌مى تاكه‌كێ كورد، سه‌ربارى گه‌له‌ك جیاوازیێن هزرى و ئایینى و مه‌زهه‌بى و ئایدیۆلۆژیك و تایبه‌ت، پالدده‌ت بۆ هندێ هه‌مى وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن، چونكى ئه‌و یێن ب ئه‌زموونه‌كا ته‌حل و دژوار و هه‌ڤشێوه‌ و هه‌ڤپشك دا ده‌رباز دبن. تاكێ كوردستانى ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ وه‌ك ئێك یێ د خه‌ما ئایینده‌یا نه‌ته‌وه‌یی دا. هه‌مى وه‌ك ئێك ژ ئایینده‌ى دترسن. هه‌مى وه‌ك ئێك بۆ ئایینده‌یا خوه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن خوه‌ ب په‌رۆشن. هه‌مى وه‌كى هه‌ڤ ژ دژواریا كاودانێن ئابوورى و جڤاكى و سیاسى و سایكۆلۆژى دنالینن.
هه‌لبه‌ت مه‌ ل ڤێرێ نه‌ڤێت بۆ ڤى كاودانێ هزرى و ڕه‌فتارى، وه‌ك چه‌وا هنده‌ك زانایێن سایكۆلۆژى یێن وه‌كى “كۆرت گۆلدشتاین” و “ئۆتۆ فنیكێل”، هنده‌ك تێگه‌هێن وه‌كى “ڕه‌فتارا به‌لا ڕۆیشى” یان “ڕه‌فتارا په‌ریشان” بكار بینین، یێن كو د بنه‌ڕه‌ت دا بۆ ده‌ربڕین ژ هنده‌ك ڕه‌فتارێن نه‌ئاسایى دهێنه‌ بكارئینان، كو ئه‌و ب خوه‌ به‌رهه‌مێ كارڤه‌دانا تاكینه‌ بۆ هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى و نه‌خاسمه‌ هیستریایێ و …هتد، وى كه‌سێ نه‌خۆشێ ده‌روونی ژ لایه‌نێ شیانێ به‌رامبه‌ر كاودانێن ژیانێ لاواز دكه‌ن.
ئه‌ڤ جۆرێن هزركرن و ڕه‌فتارێن ب كۆم ل نك تاكێن كورد ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ ڕه‌نگڤه‌دانه‌كا ئاسایی یه‌ و نیشانه‌كا سروشتی یه‌ ژ كارڤه‌دانێن ئاسایی یێن سۆسیۆسایكۆلۆژیك بۆ ڤان كاودانێن دژوار. هه‌لبه‌ت ژى نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ هه‌كه‌ ئاست و ڕێژه‌یا ڤێ ته‌نگاڤیێ و ترسێ گه‌له‌ك بلند ببیت و ژده‌ست ده‌ربكه‌ڤیت و ڕاسته‌وخۆ هنده‌ك كه‌سان ژى تووشى هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى بكه‌ت، به‌لێ هژمارا وان كه‌سان ژ هژمارا تبلێن ده‌ستى نابۆریت. به‌لێ هشیاری یا گشتى ل ڤێ قووناغا نازك و ده‌مه‌كى بۆ تاك تاكێ ئه‌ندامێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردستانى فه‌ر و پێدڤى و گرنگه‌.
وه‌ك چه‌وا ڕه‌نگڤه‌دانا ڕه‌فتارێن مه‌ بۆ ڤى كاودانى وه‌ك ئێكن یا فه‌ره‌ ستراتیژى یێن به‌ره‌نگارى ژى ل نك مه‌ هه‌میا هه‌ڤپشك و هه‌ڤشێوه‌ بن، و هه‌رجۆره‌ ناكۆكى و جوداهى د ڤان ستراتێژیێن ڕه‌فتارى دا بۆ به‌ره‌نگاربوونا ڤى كاودانى زیانێن مه‌زن دێ بۆ ئایینده‌یا تاك تاكێ خه‌لكێ مه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن مه‌، ل ئه‌ڤرۆكه‌ و د ئایینده‌ی دا هه‌بیت.
گرنگترین خالا ڤێ ستراتێژییا هه‌ڤپشك ده‌ستبه‌ردانه‌ ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ته‌نگ و بچووكێن كه‌ساتى و پارتایه‌تى و سیاسى و ئایدیۆلۆژیك و به‌رۆڤاژى وێ چه‌ندێ دوور بینی یه‌ تا ئاسوو و ده‌مێن گه‌له‌ك دوور و گه‌له‌ك نێزیك، ب جۆره‌كى كو به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى پترتر ل به‌ر چاڤ بهێنه‌ وه‌رگرتن و ل بن سیبه‌را سیهوانا وان به‌رژه‌وه‌ندیێن ناوچه‌یى و ته‌نگ و تایبه‌ت به‌رزه‌ ببن.
هه‌ر كه‌س ژ مه‌، ل هه‌مى ئاستێن جڤاكى و ئابوورى و سایكۆلۆژى، د په‌رۆشین بۆ كه‌س و كار و ناخێ خوه‌ و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ ترس ژ ئایینده‌ى (الخوف من المستقبل) مه‌ هه‌میا وه‌كى ئێك دئێشینیت، به‌لێ بلا ل بیرا مه‌بیت هه‌ر ژێله‌لیه‌كى ژووردانیه‌ك ژى ل دووڤ هه‌یه‌ و خوه‌ په‌رۆش و ته‌نگاڤكرن و ڕابوون ب هنده‌ك ڕه‌فتارێن وه‌كى گله‌یى و گازنده‌ و لومه‌كرنا داموده‌زگه‌ه و لایه‌نێن سیاسى و كه‌سه‌كى یان په‌نابرنه‌ به‌ر بایكۆتكرنا ده‌وامێ ل داموده‌زگه‌هێن حكوومى و فه‌رمى و ب هێجه‌تا نه‌بوونا مووچه‌ى، كو تێدا مافێ هنده‌ك كه‌سان و نه‌خاسمه‌ قوتابیێن مه‌ ل قوتابخانه‌ و زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هان دهێته‌ خوارن، نه‌ك چ گرێیه‌كێ ژ ئاریشێن مه‌ ڤه‌ناكه‌ت، به‌لكو به‌رۆڤاژى هندیتر مه‌ ژ هه‌ڤدو دوور دئێخیت. ل جهێ هندێ پێدڤیه‌ ئه‌م هزرێ د هندێ دا بكه‌ین ل شوینا ڕه‌فتارێن كو ببیته‌ جهێ ئالۆزكرنا كاودانێن كوردستانێ و كه‌یفا دوژمنان بهێت، ئه‌م پترتر ل هه‌ڤدو نێزیك ببین و ڕه‌فتارێن مه‌ د ئاراسته‌یه‌كێ ئه‌رێنى و هه‌ڤپشك دا و به‌رهه‌مئینه‌ر و ب مفادار بن. ئه‌و جۆرێ ڕه‌فتارا خوه‌ د خاله‌كا سه‌ره‌كی دا دبینیت و ئه‌و ژى ئێكگرتنه‌. چونكى ئه‌زموون نیشا دده‌ت هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كى و كه‌سه‌كى تشتێن مه‌زن بڤێت پێدڤیه‌ قوربانیێن مه‌زن ژى بده‌ت.
* مامۆستایێ ئه‌كادیمى/ بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژى/زانینگه‌ها زاخۆ