هه‌مى تێگه‌هێن ده‌روونناسى د خاله‌كێ دا هه‌ڤدو دگرن و ئه‌و ژى مرۆڤ ب خوه‌یه‌. چونكى مرۆڤ ته‌وه‌رێ سه‌ره‌كیێ هه‌مى زانستێن مرۆڤی یه‌. د سایكۆلۆژیێ دا تێگه‌هێن وه‌كى گرێ (complex) یێن ده‌روونى و ململانێ (conflict) نه‌دڤه‌شارتینه‌، به‌لكو ژ ئالیێ زانایێن جوداجودا یێن هاتینه‌ گه‌نگه‌شه‌كرن و به‌لكو هنده‌كێن وه‌كى لایه‌نگرێن قوتابخانا شرۆڤه‌كارى و ژ وان ژى یۆنگ بۆ ڕابردوویه‌كێ دیرۆكى دزڤڕیت. ب گۆتنه‌كا دی بۆ زانین و ئاشكراكرنا ڕه و ڕیشالێن هه‌ر ململانێیه‌كێ و گرێیه‌كا ده‌روونى تنێ زانینا هنده‌ك تشتێن نوكه‌ كێمه‌ و تێرا ڤێ چه‌ندێ ناكه‌ت، به‌لكو ڕابردوویێن نێزیك و چه‌ند سالى، وه‌كى فرۆید و هنده‌كێن وه‌كى وى باوه‌رى پێ هه‌ى، و به‌لكو ژى ڕابردوویه‌كێ دوور و چه‌ندین سه‌د به‌لكو ژى هزار سالى ژى ده‌رگه‌هه‌كن بۆ تێگه‌هشتنێ ژ ئه‌گه‌رێن وان گرێ و ململانێیان.
دیرۆك گه‌واهییه‌ك مه‌زنه‌ كو مالباتا ئیمام عه‌لى (س) تژى كه‌سێن دادپه‌روه‌رن كو گه‌له‌ك ژ وان پشتى ململانێ دگه‌ل تیرۆرا سه‌رده‌مێ خوه‌ بوونه‌ قوربانیێن وێ دیاردێ، و حسێن (س) ( 4-61 ك.) ئێكه‌ ژ وان، كو ب ده‌ستێ هنده‌ك تیرۆرستان هاتیه‌ شه‌هیدكرن و وه‌ك ئێك ژ تاوانێن نه‌خۆشێن تیرۆرستى ل هه‌مى جیهانێ دهێته‌ هژمارتن. هه‌ر چه‌نده‌ ڤێ كاره‌ساتێ ڕابردوویه‌كێ كه‌ڤن و چه‌ند هزار سالى هه‌بوو، به‌لێ د بنه‌ڕه‌ت دا ململانێیا ده‌ستهه‌لاتێ بوو. ئه‌و ده‌ستهه‌لاتا وى دڤیا، وه‌كى باب و باپیرێ خوه‌ ژپێخه‌مه‌ت به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانیێ بكار بینیت، ئه‌وا تاخما دی دڤیا وێ بۆ كوێله‌كرنا خه‌لكى و مه‌زنكرنا كۆچك و ته‌لار و زێده‌كرنا سامانێ خوه‌ بكار بینیت و تێدا بهایێن كرێتێن عه‌ره‌بێن بیابانێ، كو پشتى هاتنا ئیسلامێ و ل سه‌ر ده‌ستێ پێغه‌مبه‌رێ وێ (س) چ نرخ و بهایه‌ك نه‌مابوو، جاره‌كا دی ساخ بكه‌ن.
ئه‌ڤ ململانێ یه‌ تشته‌كێ نوو نه‌بوو به‌لكو گه‌له‌ك كه‌ڤن بوو و د ماوێ چه‌ند سه‌د سالێن بۆرى دا ل وى تاخمێ بوویه‌ گرێ یێن ده‌روونى و تاوانێن مه‌زنێن وان ب درێژاهییا دیرۆكێ به‌رده‌وام بوون تانوكه‌ ژى هنده‌ك تاخمێن تیرۆرستى یێن وه‌كى ئه‌لقاعیده‌ و جندولئیسلام و ئه‌نسارولئیسلام و داعشوك و… هتد، هه‌ر به‌رده‌وامییا وان گرێ یێن ده‌روونى نه‌ و هێشتان نه‌ڤه‌مریاینه‌ و بێگۆمان ژى دێ ڤه‌كێشن.
دیرۆك ڤه‌دگێڕیت پشتى ئیبراهیمى و كۆڕێ وى ئیسماعیلى (س) ل سالێن نێزیكى (1892 پ. ز.) خانیێ كه‌عبێ دروست كرى و ئاڤه‌دانى هاتیه‌ ده‌ڤه‌رێن عه‌ره‌بى، سه‌خبێرى و كاروبارێن گرێداى ب وى خانى بوویه‌ ئێك ژ كار و پیشه‌یێن گرنگ و جهێ شانازیێ بۆ خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ. بێگومان ڤى ئاڤاهى ژبلى لایه‌نێ جڤاكى، گرنگیه‌كا تایبه‌ت په‌یدا كر و نه‌خاسمه‌ وه‌ك ژێده‌ره‌كێ ئابوورى و هاتنا هژماره‌كا خه‌لكێ بۆ په‌رستین و بازرگانیكرنێ. سه‌خبێریا كه‌عبێ ب چه‌ند ده‌ستان هاتیه‌ گهۆڕین و هه‌تا ل دووماهیكێ دگه‌هیته‌ (قوسه‌ى كۆڕێ كلابى). پشتى د ناڤبه‌را نه‌ڤیێن وى و ل سه‌ر ڤى كارى ململانێ و هه‌ڤڕكى دروست دبیت و هۆزێن دی دبنه‌ دادڤان و بڕیار دهێته‌دان ئه‌و ئه‌رك بهێنه‌ دابه‌شكرن ل سه‌ر هاشم و ئۆمه‌یه‌ى. مێرخاسى و جامێرى و دادپه‌روه‌ریا هاشمى پشتى ماوه‌یه‌كى كه‌ربه‌كا مه‌زن ل نك ئۆمه‌یه‌ى په‌یدا كر و ناڤبه‌را وان هندا دی نه‌خۆش دبیت. د هه‌ڤڕكیا وان دا ژبه‌ر كو ئۆمه‌یه‌ د مه‌رجه‌كێ هه‌ڤڕكیێ دا ددۆڕینیت و نه‌چار دبیت بۆ چه‌ند سالان ژ مه‌دینێ و مه‌ككه‌هێ بهێته‌ دوورخستن. ئه‌ڤه‌ ئه‌و ڕۆژه‌ كو گرێ یێن ده‌روونى یێن وى گه‌هشتنه‌ گۆپیتكا خوه‌ و كاره‌ساتێن نه‌خۆش ب دووڤ خوه‌ ئینان. مالباتا هاشمى ل سه‌ر خزمه‌تێن خوه‌ به‌رده‌وام بوون و پشتى ڕوودانا (ئه‌صحابێ فیلى) و شكه‌ستنا سوپایێ (ئه‌بره‌هه‌ى) ڕۆڵێ وان هندی دی به‌رچاڤ دبیت. بێگۆمان ژى ئه‌ڤ سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فته‌ و نه‌خاسمه‌ هاتنا ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كى ژ مالباتا هاشمى كارتێكرن ل سه‌ر لایه‌نێ ده‌روونیێ مالباتا ئۆمه‌یه‌ى دكه‌ت و هێدى هێدى ئه‌و ململانێ و هه‌ڤڕكیێن خێزانى و جڤاكى و تایبه‌ت دبنه‌ گرێ یێن ده‌روونى یێن دژوار و كوژه‌ك و پشتى هینگێ ب ڕێكا په‌روه‌رده‌یا خێزانى بۆ نڤشێن ئێك ل دووڤ ئێك دهێته‌ ڤه‌گۆهاستن و ل سه‌رده‌مێ چار خه‌لیفه‌یان و نه‌خاسمه‌ یێ سیێ دگه‌هیته‌ گۆپیتكه‌كا دی و ل دووماهیكێ ئه‌وى دكه‌ته‌ قوربانیێ خوه‌ و پاشى عه‌لى و كۆڕ و نه‌ڤى و نه‌ڤیچڕكێن وى ئێك ل دووڤ ئێكى و ل سه‌ر ده‌ستێ خه‌لیفه‌ و والیێن جوداجودایێن ئه‌مه‌وى و عه‌باسییان، وه‌كى چه‌وا زڤڕوكێن ئاڤێ مرۆڤى دادعۆیرن، داعویران و كوشتن. هاتنا ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ كه‌سه‌كێ هاشمى، كو ئه‌و ژى ژ پسمامێن هاشمییان بوون، ب ئێك ژ كوژه‌كترین گۆرزان دهێته‌ هژمارتن كو ب به‌ژن و بالا به‌نى ئۆمه‌یه‌یان دكه‌ڤیت و نه‌خاسمه‌ ژى گرتنا مه‌ككه‌هێ ل سالا (8 ك.) ئێكجار پۆرتا وان شكاند. وان ب نه‌چارى ئه‌و ئیسلاما هه‌تا هینگێ ڕه‌ت دكر، په‌ژراند و نه‌ ژدل هاتنه‌ د ناڤ دا. وان هه‌مى كول و كۆڤان و قه‌هر و گرێ یێن خوه‌ یێن ده‌روونى دگه‌ل خوه‌ ئینانه‌ د ناڤ ڤى ئایینێ نوو و پیرۆز دا و تێكه‌لى وێ كرن.
ل دووماهیكێ گه‌له‌ك ژ وان بهایێن كرێت و نه‌شرینێن به‌رێ د ناڤ وان دا هه‌ین و ئیسلامێ و محه‌مه‌دى (س) ب توندى دژاتیا وان دكرن جاره‌كا دی زڤڕاندن و سه‌ر ژ نوو ساخ و به‌لاڤكرن و هه‌تاكو ژ كه‌ربێن مالباتا هاشمى دا شانازى پێڤه‌ دكرن و بۆ به‌لاڤكرنا وان هه‌مى شێواز و جۆرێن پاداشتكرن و سزادانێ بكار ئینان.
كاره‌ساتا عاشوورایێ و شه‌هیدبوونا حسێنێ كۆڕێ عه‌لى وه‌كى ئێك ژ كه‌سێن ئیجاخا هاشمێ كۆڕێ عه‌بدولمه‌نافى تنێ ئێك بوویه‌ ژ هه‌مى وان قوربانیان، ئه‌وێن دیرۆكێ هه‌میشه‌ ب خوه‌ڤه‌ دیتین و به‌رهه‌مێ كۆمه‌كا گرێ و ململانێیه‌كا كه‌ڤن و دیرۆكى بووینه‌. تاخمه‌ك ب جیهانه‌كا گرێ و نه‌ساخى و ئازارێن ده‌روونى بزاڤێ دكه‌ت ل سه‌ر ملێن خه‌لكێ به‌رده‌وامیێ ب ژیانا خوه‌ بده‌ن و كه‌سه‌كێ دی بۆ پاراستنا ژیانا خه‌لكێ و به‌لاڤكرنا دادپه‌روه‌ریێ و بهایێن مرۆڤایانه‌ قوربانیێ ب ژیانا خوه‌ بده‌ن و ببنه‌ ئه‌و نموونه‌ ئه‌وێن ده‌روونناسێن مه‌زنێن وه‌كى ڤیكتۆر فرانكلى (905-1997) باوه‌را وى ئه‌وه‌ ڕامانا ژیانا خوه‌ د ژیانا خه‌لكێ دی دا دبینن. سلاڤ ل حسێن (س) و هه‌مى شه‌هید و قوربانیێن تیرۆرێ و مرن و سه‌رشۆڕى بۆ تیرۆرستێن تژى ململانێ یێن نه‌جامێرانه‌ و ترسنۆك و گرێ یێن ده‌روونى و نه‌خاسمه‌ داعشوكان.
* بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و په‌روه‌رده‌یى/فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/ زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌و چه‌ند هزار سال بوو فه‌یله‌سۆف و زانایێن مه‌ ئه‌م ب سه‌ردا بر بووین و وه‌سا تێگه‌هاند بووین كو “مه‌ژى”، ئه‌و پشكا فیزیۆلۆژیكا دكه‌ڤیته‌ د كلۆخێ سه‌رى دا، یێ ژپێخه‌مه‌ت هندێ هاتیه‌ دروستكرن دا ئه‌ركێ ڤاڤێر و جوداكرنا قه‌نجیێ و خرابیێ و هنده‌ك شۆلكێن هۆسا نیشا مرۆڤان بده‌ت. ئه‌م هوسا سه‌رداچووین، هه‌تاكو زانایه‌كێ مه‌زنێ بریتانى، چارلز ڕۆبێرت دارڤین (1809-1882- Charles R. Darwin) چه‌ند ساله‌كا چوو و ل دارستانێن ئه‌فریقیا ڤه‌كۆلین ئه‌نجامدان و به‌رهه‌مێ وان هژماره‌كا تیۆرێن گرنگ بوون كو ئاماژه‌نه‌ بۆ هه‌بوونا ” ململانێ بۆ مانێ” د ناڤ گیانه‌وه‌ر و زینده‌وه‌ران دا. ب دیتنا وى سروشت باشترین مامۆستا و ئافرینه‌ره‌. ئه‌ندام و كۆئه‌ندامێن مرۆڤى وه‌ك هه‌ر گیانه‌وه‌ره‌ك و گیایه‌كێ دی ده‌ستكردێ سروشتیه‌. كا چه‌وا گۆل و هنده‌ك داران سترى پێڤه‌ هه‌نه‌ دا خوه‌ ژ گه‌رما و ته‌حرا هاڤینێ و سڕ و سه‌قه‌ما زڤستانێ بپارێزن، و كا چه‌وا زه‌رافه‌ى حه‌فكه‌كا درێژ هه‌یه‌ دا ژیانا خوه‌ بپارێزیت و كا چه‌وا پلنگى و شێرى و گۆرگى ددان و په‌ِنج و نینۆكێن دڕ هه‌نه‌ بۆ به‌رده‌وامیدان ب ژیانا خوه‌، و كا چه‌وا مارى ئالاڤێ پێڤه‌دانێ هه‌یه‌ و… هتد، و ئالاڤێن دی یێن خوه‌ پاراستنێ هه‌نه‌، وه‌سا ژى بۆ مرۆڤێ كه‌له‌ش بچویك و لاواز و بێ ده‌ستهه‌لات دڤیا ئامیر و كه‌ره‌سته‌ و ئه‌ندامه‌ك جیاواز هه‌بیت دا هاریكاریا وى بكه‌ت و وى ژ ژناڤچوونێ بپارێزیت و ئه‌ڤ ئه‌ندامه‌ ژى تنێ مه‌ژى (مێشكه‌). ب هاریكاریا ڤى ئه‌ندامى مرۆڤێ شیاى ب هزاران سالان خوه‌ ل به‌ر زۆرداریا سروشتى و دڕنداتیا گیانه‌وه‌رێن هۆڤ بگریت.
ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م جاره‌كا دی بۆ ڤێ چه‌ندێ یێن ل هیڤیا هاریكاریا مه‌ژیێ خوه‌. مه‌ژیێ مرۆڤى ب درێژاهیا دیرۆكێ سه‌دان و هزاران ئالاڤ داهێناینه‌ دا ئه‌و ب ڕێكا وان خوه‌ بپارێزیت. ئه‌ڤرۆكه‌ ل كوردستانێ به‌ره‌یه‌كێ هه‌ى و د ڤێ ڕاستیێ دگه‌هیت و مه‌ژیێ خوه‌ بۆ هندێ ئه‌م كوردستانێ ژ ژناڤچوونێ و هزاران جۆرێن زۆردارى و كیمیابارانكرن و ئه‌نفال و جینۆساید و… هتد، بپارێزین، هزره‌كا مه‌زن یا داهێناى و ئه‌و ژى “ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ” یه‌ و ئه‌ڤه‌ نه‌ به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا تایبه‌ته‌ ب كه‌سه‌ك و پارته‌كێ ل كوردستانێ یه‌، به‌لكو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا گشتیه‌ بۆ هه‌مى ئاكنجیێن كوردستانێ بێى جوداهیا نه‌ته‌وه‌یى و مه‌زهه‌بى و پارتایه‌تى و ئایینى و …هتد. به‌لێ ل به‌رامبه‌ر ڤێ داهینانێ، به‌ره‌یه‌ك یێ په‌یدابووى ل دژى ڤێ داهینانێنه‌ و نه‌ڤێت ئه‌ڤ پرۆسه‌ سه‌ر بگریت. هێجه‌ت ژى گه‌له‌ك و مشه‌نه‌، مووچه‌، نه‌چاكسازى، قه‌یران، بایكۆت!! ئه‌م نزانین بۆ وان و مه‌ژى و مێشك و مێنتالیته‌یا وان چ بێژین؟ بۆ وان یان بۆ خوه‌ بگرین؟ به‌لێ ئه‌م دێ پرسیاره‌كێ ئاراسته‌ى وان كه‌ین: ئه‌رێ هوین ب خودێ كه‌ن مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆچى هاتیه‌ ئافراندن؟ هوین نزانن و نه‌شێن و یان هه‌وه‌ نه‌ڤێت وه‌كى گۆرگه‌كى یان شێر یان پلنگه‌كى یان ژى هیچ نه‌بیت، بابوو هه‌ما وه‌كى گۆلێ یان گیایه‌كى، كا چه‌وا بۆ به‌رده‌وامیدان ب ژیانا خوه‌ په‌نجه‌ و ددان و نینۆك و دڕك و سترى یێن خوه‌ بكار دئینن، مفاى ژ ڤى مه‌ژى (ئه‌قلى) وه‌ربگرن، پا هوین ل ڤێ جیهانێ چ دكه‌ن و بۆ چى ل ڤێ كوردستانێ دژین؟ هه‌كه‌ مه‌ژیێ هه‌وه‌ هند شیان نه‌بن د ڤێ داهینانێ بگه‌هن، دا ب ڕێكا وێ هوین خوه‌ و زارۆك و ئایندێ خوه‌ ژ ژناڤچوونه‌كا مسۆگه‌ر بپارێزن، پا مه‌ژیێ هه‌وه‌ چ تێدایه‌؟ بۆچى مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆ تێكدانێ و شێواندن و بێبه‌ختیكرن و ئاژاوه‌ و هێجه‌تگرتن و به‌خاله‌تێ و دلڕه‌شى و زكڕه‌شیێ هزاران داهینانان دكه‌ت؟ به‌لێ نه‌شێت په‌سنا ڤێ داهینانا كه‌ڤنار و سروشتى بكه‌ن؟، ئه‌وا هنده‌یه‌ خه‌لك و كورد و جیهان پێ دئاخڤیت و بۆ هاتنا وێ ڕۆژان و خوله‌ك و چركه‌یا دهژمێریت؟ پا هوین چنه‌ و مه‌ژیێ هه‌وه‌ ژ چ هاتیه‌ دروستكرن؟ هوین باوه‌رن گۆرگه‌ك یان شێره‌ك، گاڤا دوژمنێ وان ل وان نێزیك دبیت و دڤێت وان ژناڤ ببه‌ت، ده‌ست ل سه‌ر ده‌ست ڕۆننه‌ خوارێ و ل هیڤیا پارچه‌ پارچه‌بوونا خوه‌ بمینن، و بهێن بایكوتا ژیانێ و خوارنێ بكه‌ن یان بمیننه‌ ب شێرێن دی ڤه‌ و وان بخۆن و یان كارێن هۆسا بێ ڕامان بكه‌ن و ل ده‌مه‌كى وان نینۆك و ددانێن تیژ یێن هه‌ین؟ پا ئه‌ڤ ددانه‌ و نینۆكه‌ بۆ كه‌نگینه‌؟… و پا مه‌ژیێ هه‌وه‌ بۆ كه‌نگی یه‌؟! ئه‌ڤه‌ هوین چ تشتن!!؟؟
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

سالڕۆژا جیهانی یا ساخله‌می یا ده‌روونى (صحه‌ نفسی) (10/10) ب سه‌ر جیهانێ دا گرت، به‌لێ هێشتا ئاگرێ شه‌ڕێ تیرۆرێ به‌ڵا خوه‌ ژ جیهانێ و مرۆڤاتیێ ڤه‌نه‌كریه‌. تیرۆرێ ب هزاران گوند و شار وێران كرینه‌ و خه‌لكێ وان ئاواره‌ و ده‌ربه‌ده‌ر كرینه‌ و گه‌له‌ك هاتنه‌ كوشتن و گه‌له‌ك ژى د ده‌ریاى دا خه‌ندقین. تنێ ل ئه‌لمانیا پترتر ژ ده‌ه هزار زارۆكێن ئاواره‌ ژ خێزانێن خوه‌ ڤه‌قه‌تیاینه‌ و به‌رزه‌نه‌. هزاران په‌ككه‌فتى و نه‌ساخێن ده‌روونى هاتنه‌ سه‌ر هه‌مى ئێش. هه‌مى ئه‌ڤان كاودانێن دژوار و نه‌خۆش زیانێن كوژه‌ك بۆ سایكۆلۆژیا تاكێ مرۆڤان ل جیهانێ ب گشتى و ده‌ڤه‌رێ ب تایبه‌تى هه‌بوون. كه‌س و كارێن قوربانیان و ئه‌وێن ژ ڤان كاره‌ساتان قورتال بووین هه‌تا هه‌تایه‌ وان ڕۆژێن ڕه‌ش و نه‌خۆش و ته‌حل و تارى و دژوار ژبیر ناكه‌ن.
په‌ككه‌فتى دێ ب ده‌هان سالێن دی د وێ ئیزایێ دا ژین. نه‌خۆشێن ده‌روونى هه‌تا مرنێ تامێ ژ ژیانێ نابینن و پشتى مرنێ ژى دێ ئێش و نه‌ساخیێن وان بۆ نڤشێن د دووڤ دا هێته‌ ڤه‌گۆهاستن و ڤه‌بڕینا وان نه‌ساخیان نینه‌. بۆچى؟ و كى به‌رپرسیاره‌؟ ڕاسته‌ پشكه‌كا سه‌ره‌كى ژ ڤێ ڕه‌فتارا دڕندانه‌ بۆ سروشتێ مرۆڤى ب خوه‌ دزڤڕیت، به‌لێ ئایا تنێ ئه‌و فاكته‌ره‌ ئه‌گه‌رێ ڤێ هه‌مى خرابیێ یه‌؟ پا بۆچى هه‌مى وه‌ناكه‌ن؟ دڤیا ئه‌گه‌رێن دی ژى ل پشتا تیرۆرێ هه‌بن. ئه‌و ئه‌گه‌ر دیار و ئاشكرانه‌. هنده‌ك مرۆڤێن مه‌ژى هشك و هشكباوه‌ر و دۆگماتى و تووندهاژوو و ده‌مارگیر هزر و بیروباوه‌رێن خوه‌ یێن پیس و ڕزى تێكه‌لى ئێك ژ جوانترین لایه‌نێن ژیانا مرۆڤایه‌تیێ، ئانكو ئایینى، دكه‌ن. هه‌كه‌ ئایین د قووناغێن خوه‌ دا خه‌تیرا ڕێكا تارى و ژیانا مرۆڤاتیێ بوویه‌، پشتى ماوه‌یه‌كى ژ لایه‌نێ هه‌لپه‌رستێن خوه‌ و حه‌ز و خوه‌په‌رێستیێ ل خه‌لكى بوویه‌ ژه‌هره‌ك و هزاران مرۆڤ كرنه‌ قوربانی خوه‌. ئایین ژ لایێ خودایێ مه‌زن و دلۆڤان و ب ڕێكا پێغه‌مبه‌ران هاته‌ هنارتن بۆ به‌خته‌وه‌ریا مرۆڤاتیێ، به‌لێ هێدى هێدى، كه‌فته‌ د ده‌ستێن نه‌یاران دا. به‌نى ئیسرائیلیان ئایینێ موساى(س) كره‌ هێجه‌ت و خوه‌ كره‌ گه‌لێ خودێ یی هه‌لبژارتى “شعب الله المختار” و هزاران سالان زۆردارى ل مرۆڤاتیێ كر. مۆغێن زه‌رده‌شتى پشتى وى ئایینێ زه‌رده‌شتێ شه‌هید كره‌ ئامرازه‌ك تا خوه‌ پێ زه‌نگین بكه‌ن و ل سه‌ر ملێن خه‌لكى بژین. زه‌لامێن كه‌نیسان ل ئورۆپایێ ب سه‌دان سالان ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ وه‌كى چه‌كۆچه‌كى بكار ئینان بۆ قۆتان و كوشتن و سه‌رژێكرن و سه‌پاندنا هزرێن كه‌سوكى ل سه‌ر وان. و ل دووماهیكێ ژى ئایینێ پیرۆزێ ئیسلامێ و محه‌مه‌دێ ئه‌مین (س) كه‌فته‌ بن ده‌ستێ هنده‌ك هه‌لپه‌رێستێن دفن بلند و نه‌هێلان ئه‌و په‌یاما پیرۆز هه‌مى مرۆڤاتیێ به‌خته‌وه‌ر بكه‌ت و ل نیڤا ڕێكێ پرۆسا به‌لاڤبوونا وێ ڕاوستیا و بۆ هنده‌كان بوویه‌ چه‌كه‌ك تا ل شوینا چه‌سپاندنا ئازادیێ و دادپه‌روه‌ریێ و یه‌كسانى و برایه‌تى و ڤیانێ، ترس و پرس و برس و كوشتن و تالانكرن و وێرانى و سه‌رژێكرن و كوێله‌كرنا مرۆڤان و ..هتد، ببنه‌ بهایێن سه‌رده‌مێ نوكه‌. به‌لكو كه‌سه‌ك بێژیت ئایا ئه‌ڤه‌یه‌ په‌یاما ئایینان؟ و به‌رسڤ ژى بێگۆمان نه‌خێره‌. ژێده‌رێن ڕه‌سه‌نێن هه‌مى ئایینان دژى ڤێ هزرێ و تیرۆرێنه‌ و به‌لگه‌یێن ڕاسته‌قینه‌ نیشان دده‌ن ئایین هه‌لگرێن درووشمێن پیرۆز و بهایێن جوانن كو تێدا بهایێ هه‌ره‌ سه‌ره‌كى ژى مرۆڤ ب خوه‌یه‌.
چ بهێته‌كرن دا ئایین نه‌بیته‌ ژێده‌رێ گه‌فه‌كرن ل سه‌ر سایكۆلۆژیا و ده‌روونێ مرۆڤاتیێ؟ چ گۆمان تێدا نینه‌ مرۆڤێ سه‌رده‌م یێ د ئاریشه‌یێن هه‌مه‌ جۆر دا به‌رزه‌ بووى. ژ لایه‌كى ڤه‌ هژمارا ئاكنجیێن سه‌ر ئه‌ردى زێده‌ دبیت و ڕێژا خوارن و ڤه‌خوارنێ یێ كێمتر لێ دهێت و هه‌روه‌سا ژى پیسبوونا ژینگه‌هێ دلێ مرۆڤان یێ ژ ژینگه‌هێ ڕه‌ش كری و..هتد، و پشتى ڤان هه‌مى خه‌مێن مه‌زن تیرۆر و هزرا ده‌مارگیرییا ئایینى ژى یا هاتیه‌ سه‌ر هه‌میان. له‌وما مرۆڤایه‌تى پێدڤیه‌ جاره‌كا دی هزرێ د ئایینده‌ى و دیتنا ڕێكێن پێشگیرى (وقایه‌) دا بكه‌ت و ل چاره‌سه‌ریێ بگه‌ڕیت. پێدڤیه‌ ژێده‌رێن ڕه‌سه‌نێن ئایینى ژێده‌رێن به‌لاڤبوونا ئایینان بن نه‌ك ئه‌و ژێده‌رێن به‌رهه‌مێ هزر و بیروباوه‌رێن هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن ده‌مارگیرن، و نه‌ك مفاى ناگه‌هیننه‌ هیچ ئایینه‌كى به‌لكو ژى مه‌زنترین زیانن بۆ وان. پێدڤیه‌ ئه‌ڤ ژێده‌رێن لاوه‌كى نه‌مینن و ئه‌و كه‌سێن ل دام و ده‌زگه‌ه و كه‌نالێن ڕاگه‌هاندنێ و په‌روه‌رده‌یی دا كار بۆ به‌لاڤكرنا هزر و بیروباوه‌رێن دژى ئایینى و تووندڕه‌وى و ده‌مارگیرانه‌ و دۆگماتیزمێن تیرۆریستى دكه‌ن بهێنه‌ سزادان و چالاكیێن وان بهێنه‌ ڕاگرتن، دا تیرۆر بگه‌هیته‌ نزمترین ئاستێ خوه‌ یان ژى نه‌مینیت و دارا تیرۆرێ ژى هشك ببیت.
ل سالڤه‌گه‌را ڕۆژا جیهانی یا ساخله‌می یا ده‌روونى سلاڤ ل هه‌مى قۆربانیێن ده‌ستێن تیرۆرێ و تیرۆریزمێ و نه‌خاسمه‌ نه‌ساخێن سایكۆلۆژى بن و نه‌فره‌ت و نه‌مان ل تیرۆریستان بن و سلاڤ ل پێغه‌مبه‌رێن دلۆڤانیێ و دادگه‌ریێ و دژى تیرۆرێ بیت.
* بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ فاكۆلتیا په‌روه‌رده‌/زانینگه‌ها زاخۆ

ڕه‌فتار (سلوك یان behavior) وه‌ك تێگه‌هه‌ك د زانستێ ده‌روونناسی دا بریتیه‌ ژ هه‌مى ئه‌و بزاڤێن مرۆڤ ڕۆژانه‌ د به‌رسڤا كاودانێن جودا جودایێن ژیانێ دا دده‌ت. دیاره‌ د شیان دایه‌ كو ڕه‌فتارێن مرۆڤى بهێنه‌ پیڤان و هه‌لسه‌نگاندن و به‌هرا پتریا ڕه‌فتارێن مرۆڤى و تایبه‌ت و گرێ داینه‌ ب ناخێ وى و كاودانێن ئه‌و پێدا ده‌رباز دبیت. هه‌ر به‌شه‌ك ژ جه‌ستێ وى ب ڕه‌نگه‌كێ تایبه‌ت به‌رسڤا هه‌ر كاودانه‌كى دده‌ت. چاڤ، گوه، ده‌ست و پێ و …هتد، هه‌ر ئێك وه‌كى خوه‌ ڕه‌فتارێ دكه‌ت. لێ مه‌ هنده‌ك ڕه‌فتارێن هه‌ین ناڤێ وان “ڕه‌فتارێن ب كۆمه‌لن” (collective behavior)، و ئه‌ڤ ڕه‌فتاره‌ به‌رهه‌مێ كاودانه‌كێ هه‌ڤشێوه‌ و هه‌ڤپشكه‌ كو دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ كارتێكرنێ ل سه‌ر ڕه‌وشت و ده‌روونێ مرۆڤان بكه‌ت و وان پال بده‌ت وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن.
دیاره‌ ئه‌و كاودانێ وه‌كى ئێكێ ئه‌ڤرۆكه‌ یێ تاكێ كورد پێدا ده‌رباز دبیت و نه‌خاسمه‌ جه‌نگێ نه‌خوازرایێ ڕێكخراوا تیرۆرستیا ده‌وله‌تا ئیسلامیا داعشێ و هه‌روه‌سا ئه‌و گه‌مارۆیا ئابووریا حكوومه‌تا ناڤه‌ندى بسه‌ر كوردستانیان دا سه‌پاندى و دگه‌لدا ژى ئه‌و كاودانێ خرابێ ئابووریێ جیهان و ب تایبه‌ت كوردستان تووشبووى و هاتنه‌خوارێ یا بهایێ په‌ترۆلێ، كو ئه‌و ژێده‌رێ ئابووریێ كوردستانێ پشتا خوه‌ پێڤه‌ گرێداى، هه‌روه‌سا ئه‌و ڕه‌وشا ئه‌ڤرۆ هه‌ر چه‌ند پارچێن كوردستانێ و نه‌خاسمه‌ یێن باكوور و ڕۆژئاڤا، تووشبووى هه‌مى تاكه‌كێ كورد، سه‌ربارى گه‌له‌ك جیاوازیێن هزرى و ئایینى و مه‌زهه‌بى و ئایدیۆلۆژیك و تایبه‌ت، پالدده‌ت بۆ هندێ هه‌مى وه‌كى ئێك هزر و ڕه‌فتارێ بكه‌ن، چونكى ئه‌و یێن ب ئه‌زموونه‌كا ته‌حل و دژوار و هه‌ڤشێوه‌ و هه‌ڤپشك دا ده‌رباز دبن. تاكێ كوردستانى ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ وه‌ك ئێك یێ د خه‌ما ئایینده‌یا نه‌ته‌وه‌یی دا. هه‌مى وه‌ك ئێك ژ ئایینده‌ى دترسن. هه‌مى وه‌ك ئێك بۆ ئایینده‌یا خوه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن خوه‌ ب په‌رۆشن. هه‌مى وه‌كى هه‌ڤ ژ دژواریا كاودانێن ئابوورى و جڤاكى و سیاسى و سایكۆلۆژى دنالینن.
هه‌لبه‌ت مه‌ ل ڤێرێ نه‌ڤێت بۆ ڤى كاودانێ هزرى و ڕه‌فتارى، وه‌ك چه‌وا هنده‌ك زانایێن سایكۆلۆژى یێن وه‌كى “كۆرت گۆلدشتاین” و “ئۆتۆ فنیكێل”، هنده‌ك تێگه‌هێن وه‌كى “ڕه‌فتارا به‌لا ڕۆیشى” یان “ڕه‌فتارا په‌ریشان” بكار بینین، یێن كو د بنه‌ڕه‌ت دا بۆ ده‌ربڕین ژ هنده‌ك ڕه‌فتارێن نه‌ئاسایى دهێنه‌ بكارئینان، كو ئه‌و ب خوه‌ به‌رهه‌مێ كارڤه‌دانا تاكینه‌ بۆ هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى و نه‌خاسمه‌ هیستریایێ و …هتد، وى كه‌سێ نه‌خۆشێ ده‌روونی ژ لایه‌نێ شیانێ به‌رامبه‌ر كاودانێن ژیانێ لاواز دكه‌ن.
ئه‌ڤ جۆرێن هزركرن و ڕه‌فتارێن ب كۆم ل نك تاكێن كورد ل هه‌مى پارچێن كوردستانێ ڕه‌نگڤه‌دانه‌كا ئاسایی یه‌ و نیشانه‌كا سروشتی یه‌ ژ كارڤه‌دانێن ئاسایی یێن سۆسیۆسایكۆلۆژیك بۆ ڤان كاودانێن دژوار. هه‌لبه‌ت ژى نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ هه‌كه‌ ئاست و ڕێژه‌یا ڤێ ته‌نگاڤیێ و ترسێ گه‌له‌ك بلند ببیت و ژده‌ست ده‌ربكه‌ڤیت و ڕاسته‌وخۆ هنده‌ك كه‌سان ژى تووشى هنده‌ك ئێش و ئازار و نه‌ساخیێن ده‌روونى بكه‌ت، به‌لێ هژمارا وان كه‌سان ژ هژمارا تبلێن ده‌ستى نابۆریت. به‌لێ هشیاری یا گشتى ل ڤێ قووناغا نازك و ده‌مه‌كى بۆ تاك تاكێ ئه‌ندامێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردستانى فه‌ر و پێدڤى و گرنگه‌.
وه‌ك چه‌وا ڕه‌نگڤه‌دانا ڕه‌فتارێن مه‌ بۆ ڤى كاودانى وه‌ك ئێكن یا فه‌ره‌ ستراتیژى یێن به‌ره‌نگارى ژى ل نك مه‌ هه‌میا هه‌ڤپشك و هه‌ڤشێوه‌ بن، و هه‌رجۆره‌ ناكۆكى و جوداهى د ڤان ستراتێژیێن ڕه‌فتارى دا بۆ به‌ره‌نگاربوونا ڤى كاودانى زیانێن مه‌زن دێ بۆ ئایینده‌یا تاك تاكێ خه‌لكێ مه‌ و زارۆك و كه‌س و كارێن مه‌، ل ئه‌ڤرۆكه‌ و د ئایینده‌ی دا هه‌بیت.
گرنگترین خالا ڤێ ستراتێژییا هه‌ڤپشك ده‌ستبه‌ردانه‌ ژ به‌رژه‌وه‌ندیێن ته‌نگ و بچووكێن كه‌ساتى و پارتایه‌تى و سیاسى و ئایدیۆلۆژیك و به‌رۆڤاژى وێ چه‌ندێ دوور بینی یه‌ تا ئاسوو و ده‌مێن گه‌له‌ك دوور و گه‌له‌ك نێزیك، ب جۆره‌كى كو به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى پترتر ل به‌ر چاڤ بهێنه‌ وه‌رگرتن و ل بن سیبه‌را سیهوانا وان به‌رژه‌وه‌ندیێن ناوچه‌یى و ته‌نگ و تایبه‌ت به‌رزه‌ ببن.
هه‌ر كه‌س ژ مه‌، ل هه‌مى ئاستێن جڤاكى و ئابوورى و سایكۆلۆژى، د په‌رۆشین بۆ كه‌س و كار و ناخێ خوه‌ و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ ترس ژ ئایینده‌ى (الخوف من المستقبل) مه‌ هه‌میا وه‌كى ئێك دئێشینیت، به‌لێ بلا ل بیرا مه‌بیت هه‌ر ژێله‌لیه‌كى ژووردانیه‌ك ژى ل دووڤ هه‌یه‌ و خوه‌ په‌رۆش و ته‌نگاڤكرن و ڕابوون ب هنده‌ك ڕه‌فتارێن وه‌كى گله‌یى و گازنده‌ و لومه‌كرنا داموده‌زگه‌ه و لایه‌نێن سیاسى و كه‌سه‌كى یان په‌نابرنه‌ به‌ر بایكۆتكرنا ده‌وامێ ل داموده‌زگه‌هێن حكوومى و فه‌رمى و ب هێجه‌تا نه‌بوونا مووچه‌ى، كو تێدا مافێ هنده‌ك كه‌سان و نه‌خاسمه‌ قوتابیێن مه‌ ل قوتابخانه‌ و زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هان دهێته‌ خوارن، نه‌ك چ گرێیه‌كێ ژ ئاریشێن مه‌ ڤه‌ناكه‌ت، به‌لكو به‌رۆڤاژى هندیتر مه‌ ژ هه‌ڤدو دوور دئێخیت. ل جهێ هندێ پێدڤیه‌ ئه‌م هزرێ د هندێ دا بكه‌ین ل شوینا ڕه‌فتارێن كو ببیته‌ جهێ ئالۆزكرنا كاودانێن كوردستانێ و كه‌یفا دوژمنان بهێت، ئه‌م پترتر ل هه‌ڤدو نێزیك ببین و ڕه‌فتارێن مه‌ د ئاراسته‌یه‌كێ ئه‌رێنى و هه‌ڤپشك دا و به‌رهه‌مئینه‌ر و ب مفادار بن. ئه‌و جۆرێ ڕه‌فتارا خوه‌ د خاله‌كا سه‌ره‌كی دا دبینیت و ئه‌و ژى ئێكگرتنه‌. چونكى ئه‌زموون نیشا دده‌ت هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌كى و كه‌سه‌كى تشتێن مه‌زن بڤێت پێدڤیه‌ قوربانیێن مه‌زن ژى بده‌ت.
* مامۆستایێ ئه‌كادیمى/ بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژى/زانینگه‌ها زاخۆ

تێۆریا فێربوونا جڤاكى (social learning) یا ئه‌لبێرت باندۆرا (1925) و ڤۆلتێرزى ئێكه‌ ژ وان بیردۆزێن د ڤان ده‌هه‌یێن چوویى دا د ناڤ گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ دا یا ده‌نگڤه‌داى. هه‌ر چه‌نده‌ ناڤه‌رۆكا وێ تشته‌ك ساده‌یه‌ و نوو ژى نینه‌ و د ناڤ گه‌له‌ك جڤاكان دا، و ژ وان ژى كورده‌واریێ دا هزاران ساله‌ خوه‌ د گۆتنێن وه‌كى”كچ ته‌شییا دایێ دڕێسیتن” و …هتد، دا دبینیت، لێ ڤان زانایان ئێخسته‌ د چارچۆڤێ ڤه‌كۆلینێن زانستى دا و ب كورتى و كورمانجى دبێژیت فێربوون ب ڕێكا دیتن و تێبینیكرن و چاڤلێكرنێ ژى ڕوو دده‌ت. ئه‌و زانا هژماره‌ك مه‌رجێن گرنگ بۆ ڤێ چه‌ندێ دده‌نه‌ خویاكرن و ژ وان ژى تایبه‌تمه‌ندیێن نموونا چاڤلێكرنێ و سروشتێ وێ یه‌. ب گۆتنه‌كا دی هندى ئه‌و نموونه‌ د ئاسته‌كێ بلندتر و پله‌ و پایه‌كا باشتر و دیارتر بیت و كاریگه‌رتر بیت دێ ڕێژا كارتێكرنا وێ ل سه‌ر وى كه‌سێ چاڤلێ دكه‌ت پترتر و بهێزتر لێهێتن. ئه‌ڤ نموونه‌یه‌ دبیت مرۆڤه‌ك و كه‌سه‌ك یان ژێده‌ر و پرتووكه‌ك یان كه‌ره‌سته‌یه‌كێ ڕاگه‌هاندنێ بیت، و ب تایبه‌ت هه‌كه‌ ئه‌و ژێده‌ر و پرتووك ژ سه‌رچاڤه‌یه‌ك بهێز و باوه‌رپێكرى و پیرۆز بیت. وه‌ نه‌بیت كو هنده‌ك ڤى ناڤونیشانى ب هندێ تێبگه‌هن كو ئیسلام و تیرۆر تشته‌كن و وه‌ك ئێكن، به‌لكو ئه‌وێ باش د فه‌لسه‌فا ئیسلامێ و ژێده‌رێن وێ یێن سه‌ره‌كى دا، قورئانا پیرۆز و پێغه‌مبه‌رێ مه‌زن محه‌مه‌دێ ئه‌مین(س)، بگه‌هیت گه‌له‌ك ب ئاشكرایى و ڕۆهنى دێ د هندێ گه‌هیت كو ئه‌ڤ ژێده‌ره‌ چه‌ند ژ ساخله‌تێن ناوازه‌ و خه‌له‌تیێن وه‌كى تیرۆرێ دوورن، به‌لكو ب ئێكجارى دژى ئێكن و مه‌زنترین به‌لگه‌ ژى دادپه‌روه‌رى و ئێكسانییه‌ كو د قورئانێ و ل نك محه‌مه‌دى(س) مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین بهانه‌، به‌لێ د ناڤه‌رۆكا تیرۆرێ و كه‌سێن تیرۆریست دا هیچ بوونا خوه‌ نینه‌.
دبیت ل ڤێرێ خوانده‌ڤان بێژیت باشه‌ بۆچى د كه‌لتۆر و فه‌رهه‌نگ و جڤاكێن دی دا ژى تیرۆر یا هه‌ى به‌لێ وه‌كى ئه‌وا د جڤاك و كه‌لتۆرێ ئیسلامێ و موسلمانان دا هه‌ى بهێز و دژوار و كارتێكه‌ر نینه‌؟ و به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ دخوازیت ئه‌م نه‌چار ببین بۆ ئێك ژ ژێده‌رێن گرنگ و به‌رنیاس و باوه‌رپێكریێن فه‌لسه‌فا ئیسلامى بزڤڕین و ئه‌و ژى ئیمام عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى(س)یه‌. دیاره‌ زانایى و ژێهاتیبوون و دادپه‌روه‌رى و مێرخاسى و دلسۆزى و نێزیكییا وى بۆ پێشه‌وایێ موسلمانان، محه‌مه‌دى(س) و پاشى ژى تووند و تیژى و ڕه‌قییا وى دگه‌ل نه‌یار و هه‌ڤڕكێن ئیسلاما ڕاستین د دیرۆكا چه‌ند هزار سالێن به‌رى نوكه‌ دا تشته‌ك به‌رزه‌ و ڤه‌شارتى نینه‌. ئیمام عه‌لى ب تێگه‌هشتن ژ قورئانێ و كه‌ساتییا پێشه‌وایێ ئیسلامێ و خواندنا وى بۆ ڕه‌وشا مرۆڤ و ده‌سته‌ك و گرۆپێن جوداجودایێن سه‌رده‌مێ خوه‌ ڕاستیه‌كێ ئاشكرا دكه‌ت كو دگه‌ل ناڤه‌رۆكا تێۆرییا سایكۆلۆژییا سه‌رده‌مێ مه‌ یا باندۆرا و ڤۆلتێرزى دگۆنجیت.
ئیمام عه‌لى د پێناسه‌كێ بۆ قورئانێ وه‌كى چه‌وا ئه‌و تێ دگه‌هیت دفه‌رمووت: (ئه‌لقورئانو حه‌ممالو ئه‌وجه‌ه). دیاره‌ و ئاشكرایه‌ قورئانا پیرۆز مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین ژێده‌رێ ئیسلامێ و هنارتى ژ لایه‌نێ خودایێ مه‌زن و ب ڕێكا فریشته‌كێ تایبه‌ت، پرتووكه‌ك تایبه‌ت و ده‌وله‌مه‌نده‌ د شێوازێ داڕشتنا وێ دا و خودایێ مه‌زن دا ب وێره‌كیڤه‌ دفه‌رمووت كه‌س نه‌شێت ئێكا وه‌كى وێ بینیت. دیاره‌ تێدا هه‌مى تایبه‌تمه‌ندیێن كه‌لتوور و جڤاكێ وى ده‌مى یێ عه‌ره‌بێن بیابانى هاتیه‌ ل به‌رچاڤگرتن و چ هێجه‌ته‌ك بۆ وى جڤاكى و خه‌لكا پاشكه‌فتى نه‌مایه‌ و نه‌هێلاینه‌، لێ د هه‌مان ده‌م دا ئه‌و كه‌سێن ئه‌وێ بكار دئینن هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت و هه‌كه‌ بڤێت بۆ مه‌ره‌مێن خوه‌ وێ بكار بینیت. هه‌كه‌ یێ قه‌نجیێ بیت لایه‌نێ قه‌نجیێ ببینیت و هه‌كه‌ خراب بیت ناڤه‌رۆكا وێ وه‌كى خوه‌ و ب دلێ خوه‌ و بۆ مه‌ره‌مه‌ك خراب شرۆڤه‌ و ( ته‌فسیر) بكه‌ت و بكار بینیت. ڕامانا ڤێ گۆتنێ ئه‌و نینه‌ خرابى تێدا هه‌بیت، به‌لكو به‌رۆڤاژى ژ قه‌نجیێ زێده‌تر تشته‌ك بۆ مرۆڤان تێدا نه‌هاتیه‌، به‌لێ وه‌كى ژێده‌ره‌كێ چاڤلێكرن و پێگه‌هشتنا كه‌ساتیا مرۆڤى، هه‌كه‌ هنده‌ك كه‌س هنده‌ك جهێن وێ بده‌ست ژێبگرن و وه‌كى خوه‌ و بۆ مه‌به‌سته‌ك نه‌وه‌كى ئه‌و مه‌به‌ستا پێ هاتى، شرۆڤه‌ بكه‌ت، وه‌كى ئیمام عه‌لى دبێژیت بۆ وان كه‌سان ده‌لیڤیه‌یه‌ك باشه‌ دا ئارمانجێن خوه‌ پێ بده‌ستڤه‌ بینن. دیاره‌ هه‌كه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل قورئانێ بشێت بهێته‌كرن دێ دگه‌ل حه‌دیسان ژى هێـته‌كرن و نه‌خاسمه‌ كو كه‌سانه‌كێ بدرێژاهییا دیرۆكێ هنده‌ك حه‌دیسێن دروستكرین و ب ناڤێ پێغه‌مبه‌رى(س) به‌لاڤكرین، كو د ڕاستی دا و هه‌كه‌ مرۆڤ باش ته‌ماشه‌ى ناڤه‌رۆكا وان بكه‌ت و ب چاڤێ ڕه‌خنه‌گرتنا دیرۆكیانه‌ و ب هوورى و وان لێك بده‌ت دێ ب ڕۆهنى و ئاشكرایى بینیت دوورن ژ لۆژیك و زانست و كه‌ساتیا پاقژا پێغه‌مبه‌رى و تنێ تشته‌ك ساخته‌یه‌، ڤێجا ڤه‌گێڕێ وێ هه‌ر كه‌س و لایه‌نه‌ك بیت.
دیاره‌ ئه‌ڤ فه‌رموودا ئیمام عه‌لیێ خودێ ژێ ڕازى به‌رسڤا پرسیارا مه‌ ب سانه‌هیتر دكه‌ت، ده‌مێ ئه‌م دبینین كه‌س و لایه‌ن و ڕێكخراوێن تووندهاژوو و تیرۆریستى و ده‌مارگیر ب ناڤێ پیرۆزێ ئیسلامێ و قورئانێ و حه‌دیسان هنده‌ك هزر و ره‌فتار و كریاران ئه‌نجام دده‌ن و به‌لاڤه‌ دكه‌ن كو دوورن ژ ڕاستیا ئیسلامێ و په‌یاما پیرۆز و ته‌ژى پاكى و ڕاستى و دروستى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڕێزگرتن ل مرۆڤێن خودان ده‌نگ و ڕه‌نگ و زمان و كه‌لتۆر و ئایین و ئۆل و نه‌ژاد و ته‌خێن جودا، به‌لێ بانگه‌شه‌كرن بۆ تیرۆرێ و ب ناڤێ قورئان و حه‌دیسان هێدى هه‌ر ده‌رگه‌هه‌كى ل مرۆڤێ موسلمان دا دئێخیت، چونكى ئه‌ڤ ژێده‌رێن سه‌ره‌كى پیرۆزترین ئه‌و باوه‌رن ئه‌وێن د هزر و مه‌ژى و مێنتالیته‌ و (ئه‌قلیه‌تێ) وان دا هه‌ین و هاتینه‌ چاندن، لێ ئه‌وا ئه‌و ژێ د بێ ئاگه‌هن ئه‌وه‌ كو ئه‌وێن ڤى جۆرێ بانگه‌شه‌ى دكه‌ن نه‌دڕاستن و وه‌ك ئیمام عه‌لى دفه‌رمووت تنێ شرۆڤه‌كرنه‌كا تووندڕه‌وانه‌ و ده‌مارگیرانه‌ و پێوانه‌ یا بۆ وان كرى، كو د بنه‌ڕه‌ت دا دگه‌ل په‌یاما پیرۆزا ئیسلامێ هیچ خاله‌كا هه‌ڤپشك نینه‌. به‌لێ پا هه‌تا ئێك بێژیت وه‌سایه‌ ده‌ه و سه‌د دێ بێژن نه‌وه‌سایه‌، و ئه‌ڤ جۆره‌ مرۆڤه‌ پترتر ڕژدتر ژ هه‌ر جاره‌كێ دێ ل دووڤ پێلێن ڤان لایه‌ن و ڕێكخراوێن هه‌لپه‌رێست (ئینتیهازى) مه‌له‌ڤانیێ دكه‌ن و باوه‌را وان هندا دی موكم دبیت، چونكى لایه‌نگرێن تیرۆرێ بۆ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن پیس پشتا خوه‌ ب ڤى ژێده‌رێ پیرۆز و مباره‌ك ڤه‌ گرێداى و ئێدى هیچ ده‌لیڤه‌یه‌ك بۆ گۆمان و دودلیێ نامینیت.
ب مخابنی ڤه‌ وه‌لاتێن وه‌كى سعوودیێ، بنه‌كۆكا سه‌رهلدانا ئیسلامێ ئه‌ڤرۆ، سه‌رڤه‌ سه‌رڤه‌ كۆنگره‌ و هه‌ڤپه‌یمانییا دژى تیرۆرێ دكه‌ت و ژ بنڤه‌ و وه‌كى وه‌لاتێن وه‌كى ئیرانێ چ قۆسیریه‌ك د پشته‌ڤانیكرنا وان دا ناكه‌ت، چونكى “بانه‌ك و دو هه‌وا”.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

ڕۆسیا هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ پترێ مه‌زن، تزارێ ب ناڤوده‌نگێ ڕۆسى، نه‌خاسمه‌ ژى پشتى سه‌ركه‌فتنێن د شه‌ڕێ جیهانیێ دویێ دا هه‌مى ده‌مه‌كى یا ڤیاى ڕۆله‌كێ مه‌زن هندى قه‌بارێ خوه‌ یێ جۆگرافیایێ مه‌زن ببینیت. كه‌ساتیا تاكێ ڕۆسى به‌رهه‌مێ هه‌مى وان زۆرداریانه‌ ئه‌وێن وان ل سه‌ر ده‌ستێ نه‌ته‌وێن دی یێن ده‌وروبه‌رێ خوه‌ بسه‌رێ وان هاتین. له‌ورا هه‌ستا فراوانخوازیێ، كو بنیاتێ وێ ل سه‌ر ده‌ستێ پترێ ئێكێ هاتیه‌ ده‌ینان، هه‌مى ده‌مه‌كى ئه‌له‌مێنت و پێكهاته‌یه‌كا هزرى و مێنتالیا تاكێ ڕۆسى بوویه‌ و نوكه‌ ژى به‌رده‌وامه‌ و به‌لگه‌ ژى هه‌مى ئه‌و ڕه‌فتارێن سیاسینه‌ ئه‌وێن ل جیهانا نوكه‌ ڕۆسیا دكه‌ت. هه‌ر چه‌نده‌ كۆلۆنیالیزما ڕۆسى وه‌كى یا ئورۆپى و ئه‌مریكیان ل جیهانێ نه‌هاتیه‌ نیاسین، لێ وان ژى كێم ب سه‌رێ مرۆڤایه‌تیێ نه‌ئینایه‌. گه‌نجه‌كێ قرقیزى و قوتابیێ دكتۆرایێ ل موسكۆ بۆ من دگۆت كو ڕۆسان ب ملیۆنان موسلمان ل دارستانێن سیبیریا ل وێ سڕ و سه‌قه‌مێ و ب كارێ بڕینا داران و چێكرنا ڕێكێن شه‌منده‌فڕان كوشتن و جینۆسایدكرن، هه‌مان ئاخفتن د گه‌له‌ك ژێده‌ران دا دهێته‌ دیتن. د شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ دا و نه‌خاسمه‌ د یێ دویێ دا پیسترین تاوانێن مرۆڤایه‌تى له‌شكرێ سۆر ئه‌نجام ددان. ئه‌ڤه‌ ژى نه‌تشته‌ك سه‌یره‌. چونكى خه‌ما پاراستنا سنوورێن وه‌لاته‌كێ مه‌زنێ وه‌ك ڕۆسیا هه‌مى تشته‌كى ب ده‌ستهه‌لاتدارێن وان دكه‌ت. هه‌كه‌ ڕۆسى وه‌كى ئه‌مریكى و فره‌نسى و ئیسپانى و به‌ریتانى و پۆرتۆگالى و ئه‌ڵمانى و ئیتالییان ژى نه‌چووبنه‌ وه‌لاتێن دی یێن دوور ل ئه‌فریقا و جهێن دی و داگیر كربن، به‌لێ هه‌مان ئه‌و كار یێ ب ڕه‌نگه‌كێ دی و د چارچۆڤێ سیاسه‌تێ دا و نه‌خاسمه‌ پشتى سه‌رهلدانا بزاڤا كۆمۆنیزمێ ئه‌نجام داى. به‌لاڤكرنا هزرا سیاسى و ئابوورى و جڤاكى ل جیهانێ ژ لایه‌نێ ڕۆسان ڤه‌ گه‌له‌ك ب گرانى ل سه‌ر مرۆڤاتیێ تمام بوو. ژ ئه‌گه‌رێ ململانێیا سیاسى و ئه‌وا ب ناڤێ شه‌ڕێ سار (الحرب البارده‌) دهێته‌ نیاسین و یا ژ هنده‌كان ڤه‌ یا ب دووماهی هاتى و وه‌سا ژى نینه‌، د ناڤبه‌را وان و تاخمێ ئه‌مریكا و ڕۆژئاڤایان دا، بۆ ماوه‌یێ نێزیكى هه‌فتێ هه‌شتێ سالان سایكۆلۆژیا مرۆڤایه‌تیێ ژ لایه‌نێ پێكهاته‌ى ڤه‌ تووشى ده‌ست تێوه‌ردانه‌كا نه‌هایدار و نه‌ستى (لاشعورى) كر و گه‌له‌ك ب خرابى بۆ وى زڤڕى. ده‌زگه‌هێن سیخۆڕیێن (CIA) و (KGB) ل جیهانێ ب ملیۆنان مرۆڤ كڕین و دانه‌ كارى. سیبه‌را ڕه‌شا ململانێ و كێشمه‌كێشێن وان هه‌مى وان سالان گه‌ف ل مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ دكرن. هه‌لبه‌ت نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ به‌رژه‌وه‌ندیێن وان تێدا ئه‌گه‌رێ ئێكێ و دووماهی بوو.
پرچكێن ده‌ستوه‌ردانا ڕۆسان ل كوردستانێ ژى تشته‌كێ نوو نینه‌ و نه‌خاسمه‌ ژى ل سه‌رده‌مێ ململانێیا سه‌فه‌وى و ئۆسمانیان پترترین پێنگاڤێن خوه‌ هاڤێتن و ژ پشتى هینگێ وه‌ره‌ ژى هه‌ر یا به‌رده‌وام بوویه‌. چ گۆمان تێدا نینه‌ پشتى په‌یمانامێن جوداجودایێن سێ قولى دگه‌ل وان و چ پشتى هینگێ و ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ بیستێ دگه‌ل لایه‌نێن دی یێن ئورۆپى د بڕیاردان ل سه‌ر چاره‌نڤیسێ كوردان، كو گه‌له‌ك ژ وان زیانێن مه‌زن گه‌هاندنه‌ نه‌ته‌وێن كوردستانێ و كوردان ب تایبه‌ت، و نه‌خاسمه‌ پشتى پشتخستنا وان ل كۆمارا مهابادێ گرێیه‌كا ده‌روونى ب ناڤێ “گرێیا ڕۆسى یان Russian complex” ل جه‌م كوردان په‌یدا كر و شان ب شانى گرێیێن دی یێن مه‌ ژ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و ئه‌مریكا و ئورۆپیان د ناخ و ده‌روونێ خوه‌ دا هه‌ى، كارتێكرنه‌كا وه‌سا دژوار ل سایكۆلۆژیا تاكێ كوردى كر، كو ئه‌ڤ تاكه‌ وه‌كى مرۆڤه‌كێ “مارگه‌ستى” هه‌مى ده‌مه‌كى ژ خوه‌ و ئایندێ خوه‌ دترسن و ژێ پشتڕاست نینن. به‌رژه‌وه‌ندى و ده‌ستوه‌ردانێن ڕۆسى ل ده‌ڤه‌رێ و ژ وان ژى كوردستانێ، نه‌خاسمه‌ پشتى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیسرائیلێ، قووناغه‌ك و شێوازه‌كێ دی ب خوه‌ڤه‌ گرتیه‌ و ڤێ جارێ عه‌ره‌ب ژى هاتنه‌ د ناڤ وێ یاریێ دا و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ و ژ ئه‌گه‌رێ ئاریشا خوه‌ دگه‌ل جوهیان و ململانێیا هه‌ر دو فه‌لسه‌فێن كۆمۆنیزم و سه‌رمایه‌داریێ و ل ته‌نشت وان ژى یا ئیسلامى، ئاگره‌كێ وه‌سا ل ده‌ڤه‌رێ هلكرى “نه‌ سه‌ر دیاره‌ و نه‌ بن”! و كوردستان ژى یا د ناڤ ڤى ده‌ریایێ ئاگرى و د نیڤه‌كا وێ دا.
وه‌لاتێن زلهێز و ژ وان ژى ڕۆسیا د ڕه‌فتار و بڕیارێن خوه‌ یێن سیاسى دا دبلۆماسینه‌ و به‌رى هه‌ر تشته‌كى پلانا پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ دده‌ینن و ئه‌ڤه‌ پشكه‌كا جودا نه‌كریه‌ ژ كه‌ساتى و سایكۆلۆژیا تاكه‌كێ ڕۆسى. سه‌رپه‌رشتێ ناما من یا دكتۆرایێ پرۆفیسۆر ئێڤگینى میخایلۆڤیچ نیكێریێڤ، كو نه‌مرۆڤه‌كێ سیاسى ژى بوو، به‌لكو په‌روه‌رده‌كاره‌ك بوو، به‌رده‌وام به‌حس به‌حسێ چه‌ك و شیانێن له‌شكریێن ڕۆسى دكر. پا نوكه‌ سیاسه‌تڤانێن وان چه‌وانن و چ دبێژن؟! هنده‌ك جاران ئه‌م وه‌سا هزر دكه‌ین ئێدى ئه‌ڤ جاره‌یه‌ و ڕۆسى ڤێ جارێ دێ پشتا مه‌ گریت و به‌رناده‌ت هه‌تا سه‌ربخۆیێ.
د. ئالێكسى سێرگیێڤیچ یودین، هه‌لگرێ باوه‌رناما دكتۆرایێ د بیاڤێ دیرۆكێ دا و ئێك ژ كاربده‌ستێن قوتابیێن بیانى ل زانكۆیا ب ناڤ و ده‌نگا حكوومى یا په‌روه‌ردا موسكۆ (МПГУ) ئه‌ز دنیاسیم و چه‌ند ل جهه‌كى دگه‌هشته‌ من دا هه‌وار كه‌ت: “بژیت كوردستان!”
ئه‌ڤرۆكه‌ د ململانێ و كێشمه‌كێشێن دژى تیرۆریستێن داعشێ و ڕێكخراوێن توندهاژوویێن ئیسلامى- جیهانى ل ده‌ڤه‌رێ، قووناغه‌ك ژ قووناغێن چاره‌نڤیسسازه‌، و سه‌ربارى هه‌بوونا ئاریشێن ناڤخۆیى چاڤه‌ڕێ دهێته‌كرن ده‌رگه‌هه‌كێ خێرێ ل به‌ر تاكێ ماندى و زۆردارى لێكریێ كوردستانێ ڤه‌ببیت، به‌لێ پشتى هاتنا ڕۆسیایێ بۆ ناڤ ڤێ هه‌ڤكێشێ و ده‌سته‌كاتیا وێ ل گه‌ل هنده‌ك پارتێن لایه‌نگرێن بیروباوه‌رێن ماركسى- لێنینى ل كوردستانێ، هه‌روه‌سا هه‌ر سێ وه‌لاتێن شوله‌ژێ (ئیران و سووریا و توركیا ژى ل ڤێ دووماهیێ و نه‌خۆشبوونا په‌یوه‌ندیێن وێ دگه‌ل ئه‌مریكا) ل ده‌ڤه‌رێ زه‌نگا مه‌ترسیێ یا دهێته‌ لێدان. ئه‌ڤ زه‌نگه‌ بۆ هه‌مى لایه‌نان و نه‌خاسمه‌ مه‌ كوردانه‌. هه‌كه‌ مه‌ شیانێن سه‌پاندنا ده‌ستهه‌لاتێ بسه‌ر وان هه‌مى ده‌وله‌تان دا نه‌بن، لێ یا فه‌ره‌ ئه‌ڤرۆكه‌ پارتێن سیاسى ل كوردستانێ بۆ هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندیێن كاتى و بچووك و ب هێجه‌تان، نه‌بنه‌ گۆپالێ ده‌ستێ وان ده‌وله‌تان ل قوتان و لێدانا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بریندار و دلشكه‌ستى و جینۆسایدكرى و جاره‌كا دی برینه‌كێ ل سینگێ مه‌ ڤه‌نه‌كه‌ن و نیشان و ژانا وێ هه‌تاهه‌تایێ بمینیت. ئه‌ڤ پارته‌ بلا د یاسایه‌كا سروشتى بگه‌هن و ئه‌و ژى دووماهی هاتنه‌ ب وان فه‌لسه‌فێن ل یۆتۆپیایێ دگه‌ڕن و ل بن ناڤێ وێ نه‌ته‌وێن دی بن پێ دكه‌ن، و به‌رى هه‌میان ژى ئه‌وه‌ ژبیر نه‌كه‌ین “كۆمۆنیزم ب خوه‌ ژ مێژه‌ یا ژ ده‌بلى هاتیه‌ ڤه‌مراندن”، بلا ئه‌و پارت نه‌كه‌ڤنه‌ ل دووڤ “كڵاوى با بردوو”! وه‌رن ل خه‌ما خه‌لك و مرۆڤ و نه‌ته‌وێ خوه‌ بن، خه‌لك دێ چ مفاى گه‌هینیته‌ هه‌وه‌؟ تنێ ئه‌و نه‌بیت هه‌وه‌ بكه‌نه‌ پێسترك بۆ گه‌هشتنا ئارمانجێن خوه‌. باب و كالێن مه‌ ژ خوه‌ڕا و ژ قه‌ستى نابێژن “سویارێ هه‌سپێ خه‌لكى هه‌ر یێ په‌یایه‌” و مه‌به‌ست نه‌ هه‌سپه‌، به‌حسێ ڤێ چه‌ندێ ژى دكه‌ن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌ڤ گۆتنه‌ نه‌زێده‌گاڤیه‌ و نه‌سحره‌. گه‌نگه‌شه‌كا زانستییه‌ ل دۆر سایكۆلۆژیا مرۆڤێ تیرۆرست، یا كو عه‌لى وه‌ردى، فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، باش بسه‌ر هه‌لبووى. ئه‌ڤ گۆتاره‌ به‌رده‌وامییا وان بزاڤانه‌ ئه‌وێن ل جیهانێ و كوردستانێ دهێنه‌ كرن بۆ نه‌هێلانا هزرا تیرۆرستى، كو ڕهوڕیشالێن خوه‌ ل هه‌مى جیهانێ به‌لاڤ كرین. ئه‌و تیرۆرا ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز دهێته‌كرن، به‌لێ د ڕاستی دا دووره‌ ژ هه‌مى بهایێن جوانێن ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ محه‌مه‌دێ ئه‌مین و (ره‌حمه‌ للعالمین)(س) بۆ جیهانێ هاتینه‌ پێشكێشكرن و تێدا دادپه‌روه‌رى و یه‌كسانى و ئاشتى و ئازادى به‌لاڤه‌ ببیت.
نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ ژى ل جیهانێ مرۆڤ هه‌ر ئه‌و مرۆڤه‌ یێ به‌رى هزاران سالان. چ تشته‌ك نه‌هاتیه‌ گوهارتن. هه‌ر ئه‌و خانى و چیا و ده‌شت و مرۆڤن. ژ توخمێ وه‌كى داعشێ هه‌مى ده‌مه‌كى و د ناڤ هه‌مى نه‌ته‌وان دا هه‌بووینه‌ و یێن هه‌ین و ژ وان ژى ل كوردستانێ، به‌س تنێ ل هه‌ر جهه‌كى كراس و ناڤێ خوه‌ یێ گهۆڕى. نه‌ مه‌رجه‌ ژى ئێك ل ناڤ داعشێ بیت بێژنه‌ وى داعش. به‌لكی یێ هه‌ى نه‌ د ناڤ داعشێ دایى لێ دلێ وى یێ ل گه‌ل وان. عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى (خۆدێ ژێ ڕازى) دبێژیت: “من أحب عمل قوم حشر، معهم”(1: 235). ئه‌ڤجا ئه‌و كه‌س ژى ژ داعشیانه‌، راسته‌ نه‌ ل ناڤ وانه‌، به‌لێ دێ ل گه‌ل وان د دۆزه‌خێ دا هێته‌ دادگه‌هكرن. بۆچى؟ چونكه‌ ئه‌و و داعش ل چ دگه‌ڕن؟ چ دڤێت؟ بلا خه‌لكێ ساده‌ و ساویلكه‌ هند نه‌بێژن ئه‌و چێكریێن ده‌زگه‌هێن سیخۆڕیێن ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ نه‌. ئه‌ڤه‌ ئاخفتنه‌ك تڕۆهاته‌ و چاره‌سه‌ریا تشته‌كى ناكه‌ت و ئه‌وێ وه‌دبێژیت نه‌ دخوه‌ دگه‌هیت و نه‌ دجیهانێ و نه‌ دسایكۆلۆژیا تیرۆریست و داعشان دگه‌هیت. باشه‌ ئه‌ڤه‌ ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ ئێك بسه‌ر دابر و دو و سێ و چار و پێنج و سه‌د، نێ ب سه‌دان هزار چه‌تێن داعشێ ل جیهانێ تاوانان دكه‌ن و سه‌را دبڕن و كوشتنێ دكه‌ن. ما ئه‌ڤه‌ ئه‌مریكا و ئیسرائیل بوونه‌ چ؟ باشه‌ وان ئه‌ڤ هه‌مى داعشه‌ ل كیرێ و كیژ جهى په‌روه‌رده‌كرنه‌ ما كه‌سێ نه‌دیتن و پێ نه‌حه‌سیان؟ ما ئه‌ڤرۆكه‌ تشتێ دزیكى و ڤه‌شارتى ژبه‌ر چاڤێ ڕاگه‌هاندنێ قورتال دبیت؟ باشه‌ ما به‌رى سه‌د و دوسه‌د و هزار سالان ژى ئه‌مریكا هه‌بوو؟ ڤان چیڕۆكا بۆ وان بێژن یێ نه‌زان. ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ سه‌ردابرنه‌ و شویشتنا وان داعشانه‌ ژ وان تاوانێن ئه‌و دكه‌ن. به‌لێ بێژن ئه‌و بازرگانێن چه‌كینه‌ و كى چه‌كێ وان بكڕیت ئه‌و دێ ده‌ستێ وى ماچى كه‌ن. ئه‌ڤه‌ دروسته‌! به‌س داعش و یێن وه‌كى داعشێ ل هه‌مى جیهانێ ژ بێ ئێقبالیێ زێده‌تر تشته‌ك دی مفا نه‌گه‌هاندیه‌ خوه‌ و كه‌سه‌كێ دی. ئه‌م وه‌نابێژین دا بۆ ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ تشتى پنى بكه‌ین و چ گۆمان تێدا نینه‌ ئه‌و و گه‌له‌كێن دی ژ شه‌ڕێ داعشێ مفادارن، به‌لێ ئه‌م بۆ خوه‌لى سه‌رێن وه‌كى داعشێ دبێژین: ئه‌وا ئه‌و ل دووڤ دگه‌ڕن تنێ “سه‌رابه‌” و وه‌كى په‌قه‌كا ل سه‌ر ئاڤێ یه‌. ئه‌و كه‌سێن هوین ب خه‌له‌تى و ب دره‌و پێ دخۆڕن و د باوه‌را وه‌ دا ئه‌و ژ كه‌سێ دی، ئانكو عه‌لى یان ئه‌بو به‌كر یان به‌رۆڤاژى ژى، بۆ خه‌لافه‌تێ ژێهاتیتره‌، هوین به‌س خوه‌ پێ دخه‌له‌تینن و سه‌ردا دبه‌ن. هوین مه‌زنترین دره‌وكه‌رن. ئه‌بو به‌كر و عومه‌ر و ئۆسمان و عه‌لى (رازیبوونا خودێ ل سه‌ر هه‌میان بیت) هه‌مى مرۆڤێن ژێهاتى و ژێگرتى و ب وج و كێرهاتى و مێرخاس و دادپه‌روه‌ر و دۆستێن نێزیكى پێغه‌مبه‌رى (س) بوون و كه‌سێن نازدار و ب ڕێز و باوه‌رپێكرى بوون ل نك وى و هه‌ر ئێك ژ وانا دیرۆكه‌كا نه‌به‌رزه‌بووى یا دگه‌ل وى هه‌ى. هه‌مى ژى گه‌هشتنه‌ وێ پله‌یا تو به‌حس دكه‌ى و هه‌ر ئێكى وه‌كى خوه‌ ڤیا خزمه‌تا ئیسلامێ و مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ بكه‌ت. ئه‌وان وژدانا خوه‌ ڕه‌حه‌ت و ئاسووده‌ كر و هندى شیاین دلێ خه‌لكى ژ خوه‌ نه‌هێلایه‌ و خودایێ خوه‌ ڕازی كریه‌ و هه‌كه‌ كه‌سه‌ك ده‌ڤ گازنده‌ و تشته‌ك گۆتبیت ل كه‌سێ ناهێته‌ گرتن، چونكى مرۆڤ ئه‌و مرۆڤه‌ یێ هه‌ى و هنده‌ك جاران ژ خوداوه‌ندێ دادپه‌روه‌ریێ ژى نه‌ڕازینه‌ و (شۆكر) و سوپاسیا وى ژى ناكه‌ن.
به‌لێ ئه‌ى داعشێ نه‌زان ئه‌و چه‌ند خه‌لیفه‌ گه‌هشتن خودایێ خوه‌ و پێغه‌مبه‌رێن وى، به‌لێ یێ داماى و به‌دبه‌خت تویى، پشتى هزار و چه‌ند سه‌د سالان خوه‌ ل بازا وان دهلاڤێژى و ته‌ هه‌مى جۆرێن نه‌ساخیێن ده‌روونى ل خوه‌ په‌یدا كرن سه‌را ڤێ چه‌ندێ، لێ هێشتا ژى، وه‌كى عه‌لى وه‌ردی دبێژیت: تو خه‌له‌تێ ئێكێ و دووماهیكێى. هه‌كه‌ ئه‌و جوامێر ساخ و ل ناڤ مه‌ بانه‌، دا تو ژى وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن هینگێ ژ دادپه‌روه‌رى و ڕاستى و دروستى و باوه‌رى و دلسۆزى و دلپاقژى و..هتد یا وان و دا پشتا خوه‌ ده‌یه‌ وان و “پت پت” و “كۆت كۆتێ” كه‌ى، به‌لكو وه‌كى گه‌له‌كێن ئه‌ڤ كاره‌ كرى، دا دژاتیا وان ژى كه‌ى و ره‌نگه‌ ته‌ ژی د كوشتنا وان دا به‌شدارى كربایه‌، هینگێ ئه‌وان ب خه‌نجه‌ر و شیرا دكوشتن، نوكه‌ تو دا وان ب كه‌لاشینكۆڤێ و ده‌مانجێ یان ژى ب تۆپێ كوژى.
به‌لێ ئه‌ى نه‌زان مه‌ زانى ئه‌و خه‌لیفێن ڕاسته‌قینه‌ هینگێ د ڕێكا ئیسلامێ دا شه‌هید بوون و سۆزا خوه‌ بۆ ڕابه‌ر و پێشه‌وا و ئایین و به‌رى هه‌میان ژى بۆ خودایێ خوه‌ بجه ئینا، به‌لێ مه‌ نه‌زانى تو بۆچى پشتى هزار و چار سه‌د سالان خوه‌ بۆ وان دهلاڤێژى و تو نه‌ چ تشته‌كێ وان و نه‌ كه‌سه‌كێ وان و نه‌ دلسۆز و نه‌ په‌یره‌وێ ڕاستگۆیێ چ كه‌سه‌ك ژ وانى؟ چونكى ئه‌گه‌ر تو مرۆڤه‌ك ده‌روون دروست باى و كه‌سه‌كێ ئاسایى و ڕاست و دروست باى، دا ل دووڤ فه‌رمانا خودایێ مه‌زن و قورئانا وى و سنه‌تا پێغه‌مبه‌رێ مه‌زن (س) و ڕێكا خه‌لیفه‌یێن پێغه‌مبه‌ری چى، نه‌ك ل دووڤ هندێ كا ئایا ئه‌بو به‌كر یان عومه‌ر یان عۆسمان یان عه‌لى ژێهاتیتر بوون ببنه‌ جێگرێ محه‌مه‌دى (س). ئه‌و هه‌مى هه‌لبژارتیێن خودایێ مه‌زن بوون، به‌لێ نه‌ساخێن ده‌روونی وه‌كى ته‌ و بێى هیچ زانین و هایداریه‌كا ده‌روونى و خوه‌ شرینكرنێ بۆ فلان كه‌س و لایه‌ن و فلان وه‌لاتى، خوه‌ كریه‌ په‌یڕه‌وێ ئێك ژ وان بێى ئه‌و خودێ ژێ ڕازى ئاگه‌هدارى هندێ بن و ئاگه‌ه ژ ته‌ هه‌بیت، هه‌تاكو ئه‌گه‌ر ل سه‌رده‌مێ خوه‌ ژى بایه‌ وان چ پویته‌ نه‌ددا ته‌ هه‌كه‌ زانیبایه‌ تو ئه‌ڤ منافقه‌ى و ب دوڕووی ڤى كارى دكه‌ى. ئه‌و كه‌سێن تو نوكه‌ وه‌سا تێدگه‌هى دگه‌ل ئێك ناكۆكن و ته‌ ئه‌و خه‌یاله‌ بۆ خوه‌ چێكرى، د وى سه‌رده‌می دا ئێك ڕح و گیان بوون د چار جه‌سته‌ و كه‌لواشان دا و ئه‌و ژ باب و برایان پتر ژ هه‌ڤدو نێزیك بوون، هه‌كه‌ ب كوردى و كورمانجى دبێژین “موى د به‌ر وان ڕه‌ نه‌دچوو!” به‌لێ تو(جاهلى) و خه‌یالێن خاڤ بۆ خوه‌ دروست دكه‌ى، چونكى هنده‌كان یا بۆ ته‌ وه‌سا چێكرى و نانێ خوه‌ ب ته‌ و (ئاقل) و خه‌یالا ته‌ دخۆن و كۆچكێن وان، ب خێرا بێ ئاقلێن وه‌كى ته‌ ڕۆژ ل دووڤ ڕۆژێ یێن مه‌زنتر و خوه‌شتر و تژى ژنك و پاره‌تر دبن و تو یێ ل به‌ر پێیێن وان چوویى و ته‌ هاى ژ خوه‌ نینه‌.
ئه‌ى داعشێ خشیم و مه‌تحه‌كار، تو نزانى مانێ هیچ نه‌بیت ئه‌و خه‌لیفه‌یێن خودێ ترس و پاقژ ده‌ست په‌روه‌رده‌یێن زانایه‌كێ مه‌زنێ وه‌كى محه‌مه‌دى (س) نه‌ كو ئه‌وى ئه‌و فێر كربوون مرۆڤێ “مه‌تحه‌كار” پێدڤیه‌ ئاخێ و خوه‌لیێ بسه‌روچاڤێن وى دا بكه‌ى، چونكى وان چ جاران باوه‌رى ب مه‌تحا و مرۆڤێ مه‌تحوك نه‌دهات، چونكى وه‌سا هاتبوونه‌ پێگه‌هشتن و په‌روه‌رده‌كرن. ڤێجا هه‌كه‌ ئه‌و د ساخ ژى بان تو ل نك وان ب “ڕۆپیه‌یه‌كى” ژى نه‌دچووى. حنێرا تو ئه‌ڤرۆكه‌ ب ناڤێ ئه‌بو به‌كرى و عومه‌رى و عۆسمانى ل دژى عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى دكه‌ى، نه‌یا ته‌یه‌ و نه‌ژ حه‌ژێكرنا ته‌ بۆ كه‌سه‌ك ژ وان دهێت. ئه‌و حنێر یا نه‌زانین و بێ ئاقلیا ته‌یه‌ و تو ڤێ چه‌ندێ یێ ژ مامۆستایێن خوه‌ یێن مه‌زن و ژ هه‌میا مه‌زنتر ئه‌بو جه‌هلى و ئه‌بو له‌هه‌بى فێر بووى و وان ئه‌و تۆڤێ پیس یێ د دل و ده‌روون و سایكۆلۆژیا ته‌ دا چاندى. هه‌كه‌ وان مامۆستایێن نه‌به‌ڕێز و دفن بلند و تڕبلند و خۆپه‌رێس هینگێ وه‌نه‌كربایه‌ و هه‌كه‌ (جاهلێن) وه‌كى ته‌ ژى گۆهداریا وان نه‌كربایه‌، ئه‌و ئیسلاما محه‌مه‌دى(س) بنیاتێ وێ ل سه‌ر بنه‌مایێ ئاشتى و ئازادى و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و قه‌نجیێ ده‌یناى دا ئه‌ڤرۆكه‌ بالێن خوه‌ بسه‌ر هه‌مى جیهانێ دا گریت و مرۆڤایه‌تیێ ب تێكڕا و پێكڤه‌ كه‌ته‌ شه‌یدا خوه‌، چونكى ب ڕاستى محه‌مه‌د (س) نموونا مرۆڤایه‌تیه‌كا پاك و ڕاسته‌قینه‌ و دلسۆزێ مرۆڤایه‌تیێ بوو، هه‌لبه‌ت نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ قورئانا پیرۆز بنیاتێ وێ كه‌ساتیا ده‌روون دروست یێ ل نك وى ده‌یناى و داڕێشتى.
به‌لێ ئه‌وا هاتیه‌ گۆتن ئه‌و ڕاستینه‌ ئه‌وێن عه‌لى وه‌ردى پێ دبێژیت و داعش و گه‌له‌كێن وه‌كى وان تۆمه‌تبار دكه‌ت. ئه‌و د ڤێ چه‌ندێ دا یێ ڕاست و دروسته‌. ڕاسته‌ چونكى هه‌كه‌ وان به‌رژه‌وه‌ندیا ئیسلامێ و محه‌مه‌دى(س) و خه‌لیفه‌یان ڤیابایه‌، دا وى كارى كه‌ن ئه‌وێ خودایێ مه‌زن فه‌رمانێ پێ دكه‌ت و هێڤێنێ وێ ژى قه‌نجی و ئاشتى یه‌، نه‌ك ئه‌وا داعش ل دووڤ حه‌ز و ڤیان و به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌ و هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن ده‌روون نه‌ساخێن وه‌كى خوه‌ ئه‌نجام دده‌ن و به‌رهه‌مێ وێ ژى تشته‌ك نینه‌ ژ وێرانیێ و كوشتن و تالانكرن و جینۆسایدكرن و زێده‌كرنا ئاریشه‌یێن ده‌ڤه‌رێن موسلمانان و جیهانێ ب گشتى، هه‌روه‌سا زێده‌تركرنا ڕێژه‌یا په‌ككه‌فتى و نه‌ساخێن ده‌روونى ل هه‌مى جیهانێ.
عه‌لى وه‌ردى دڤێت ب ڤى ڕه‌نگى په‌یاما ئاشتیێ بگه‌هینیته‌ وان داعشان دا ل خوه‌ بزڤڕن، چونكى ئه‌و دبێژیت “گۆتارا ئایینى” ژبه‌ر لایه‌نگیریا خوه‌ و ب درێژاهیا ڤان هه‌مى سالان نه‌شیایه‌ ڤێ هزرێ چاره‌سه‌ر بكه‌ت.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

( بارزانیێ نه‌مر وه‌ك نموونه‌ )
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*
ئازادى وه‌ك تێگه‌ه رۆژانه‌ ژ لایه‌نێ گه‌له‌ك كه‌سان دهێته‌ بكارئینان. بها و چه‌مكێ ئازادیێ وه‌كى ئێك ژ بابه‌تێن فه‌لسه‌فێ و نه‌خاسمه‌ ژى ئه‌كسیۆلۆژیا زانستێ فه‌لسه‌فێ (Axiology) نه‌ بابه‌ته‌كێ نووبه‌، لێ چه‌نده‌ها سه‌ده‌یه‌ هزرا فه‌یله‌سۆفا پێڤه‌ مژووله‌، ژ ئالیێ زۆر فه‌یله‌سۆفاڤه‌ ئه‌ڤ بابه‌ته‌ هند یێ هاتیه‌ ڤه‌كۆلین و د بنه‌ڕه‌ت دا هه‌مان به‌رده‌وامیا هزرا ئازادى و ئازادبوونا مرۆڤیه‌.
ئازادی ل نك گشت مرۆڤان یا گرانبهایه‌، لێ یا ژهه‌میا گرنگتر ئه‌وه‌ كو ل ڤێ جیهانێ هنده‌ك كه‌سێن هه‌ین بۆ ئازادیێ و ئازادكرن و به‌خته‌وه‌ریا خه‌لكه‌كی، ده‌ست ژ ئازادیا خوه‌ به‌ردده‌ن و ئه‌ڤ سالۆخه‌ته‌ ژى گۆپیتكا جۆامێریێ یه‌ و هه‌ر كه‌سه‌ك نه‌شێت بگه‌هیته‌ وى ئاستى، تنێ ئه‌و كه‌س دگه‌هنه‌ ڤى ئاستێ بلند كو خودان بلندترین ئاستێن مرۆڤ دۆستیێ نه‌. چونكى نه‌تشته‌كێ ب سانه‌هی یه‌ تو بۆ ئازادیا خه‌لكێ دی قوربانیێ ب ئازادیا خوه‌ بده‌ى، نه‌خاسمه‌ هه‌كه‌ تو ل هیڤیا هیچ پاداشته‌كێ ژى نه‌بى.
بارزانیێ نه‌مر و كه‌لتوورێ ساده‌ییێ:
دبیت گه‌له‌ك ژ مه‌ بارزانیێ نه‌مر هند نه‌دیتبیت كو گه‌له‌ك دساده‌یا كه‌سایه‌تیا وى گه‌هشتبیت، لێ گه‌له‌ك كه‌س و به‌لگه‌ و ژێده‌رێن وه‌كى وێنه‌ و فلمێن دیكیۆمێنتارى كو كه‌سێن بیانى و ڕۆژنامه‌كاران یێن گرتین، هه‌روه‌سا ئه‌و كه‌سێن ژ وى نێزیك و تێكه‌لیا وى كرین یێن هه‌ین كو ڤێ ساده‌ییێ نیشا مه‌ دده‌ن، كو ئه‌ڤه‌ ژى پشكه‌كه‌ ژ هزر و بهایێ ئازادیێ ل نك وى، كو خوه‌ ژ خۆشى و تشتێن جیهانى كرى ژ پێخه‌مه‌ت ئازادیا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ نه‌ئازاد.
یادیاره‌ كو بارزانى چه‌ند ده‌ستێ خوه‌ ژ (مالێ دونیایێ) شویشتبوو و ب ترۆمبێله‌كا ساده‌ یا خوه‌ رازى بوو و حه‌ز نه‌كر سوارى ترۆمبێلێن ب دیارى ژ سه‌رۆكێ وه‌ڵاته‌كێ بیت و ب كۆچكا خوه‌ یا ساده‌ و بێ سه‌روبه‌ر و تژى ته‌پ و تۆز و مشك رازى بیت، به‌لێ نه‌چیته‌ (قه‌سره‌كا مه‌زن كه‌و زه‌نگین و بازرگانه‌كێ په‌ترۆلێ بۆ وى ئاڤاكرى (فتاح، 112،2013). ئایا ئه‌ڤه‌ نه‌گۆپیتكا ساده‌یێ و ئازادیخوازیێ یه‌؟ ئایا كى دێ شێت خوه‌ ل به‌ر ڤێ چه‌ندێ بگریت؟ ئایا نه‌پێدڤى یه‌ ئه‌م هه‌مى چاڤێن خوه‌ ڤه‌كه‌ین و ڤێ ساده‌یێ بكه‌ینه‌ نموونه‌ و سیمبۆلا چاڤلێكرنێ؟ ئایا نموونه‌یێن وه‌كى بارزانیێ نه‌مرێ ساده‌ یێن وه‌كى مهاتماگاندیێ هندێ، ماوێ چینێ، نیلسون ماندێلایێ ئه‌فریقى، ئابراهام لینكولنێ ئه‌مریكى ب ڤێ ساده‌یێ، نه‌ هه‌ژى هندێ نه‌ ببنه‌ سه‌رمه‌شقێ ساده‌یێ و ئازادیێ بۆ مرۆڤایه‌تیێ و چه‌رخێ مه‌؟ ئایا نه‌حنێره‌ كو ده‌مێ بارزانیێ نه‌مر بۆ پاراستنا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ژبن ده‌ستێ زۆلم و زۆرداریێ رێكا هات و باتێ و یا مان و نه‌مانێ گرتی و زێده‌تر ژ سه‌ده‌هان هه‌ڤالێن دلسوز و كوردپه‌روه‌رێن دگه‌ل سنوورێن چه‌ند وه‌ڵاتا شه‌قاندى و ئه‌و هه‌مى ته‌حلى و نه‌خۆشى ب چاڤێن خوه‌ دیتین كو ده‌مێ هه‌ڤالێن وى یێن ساخ نوكه‌ ڤه‌دگێرن و مرۆڤ دمینته‌ حێبه‌تى و ئه‌ڤ روودانه‌ وه‌كى خه‌ونا و ئه‌فسانه‌یانه‌، بارزانیێ نه‌مر هندێ خۆنه‌ویست و ئازاد بوو كه‌ هه‌مى هه‌ڤالێن خوه‌ ژسنوورێ ئاڤێ ده‌ربازكرین و ئه‌و ب خوه‌ یێ دووماهیكێ بوو (گولى ،2013). ئایا پێدڤى یه‌ مرۆڤ چه‌ند یێ ئازاد و سه‌ربه‌ست بیت هه‌تا بشێت خوه‌ ژ نه‌خۆشى و تاما جیهانێ و ژیانێ قورتال بكه‌ت و د خه‌ما ئازادیێ و رزگارى یا نه‌ته‌وێ خوه‌ بیت.
بهایێ ئازادیێ د هزرا بارزانیێ نه‌مر دا:
بارزانیێ نه‌مر به‌رامبه‌ر بهایێ ئازادیێ یێ دادپه‌روه‌ر و ئێكسان بوو، وى چه‌وا ب كریار ئه‌ڤ فه‌لسه‌فا نه‌گهۆرا خوه‌ نیشا ددا، وه‌سا ژى ب گۆتن و ئاخفتنێ هه‌مى نیشا خه‌لكى ددا و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو ڕێبازا وى قوتابخانه‌یه‌كا فه‌لسه‌فى و پێگه‌هینه‌را تاكێ كوردى بوویه‌ و نه‌ك تنێ به‌لكى نه‌ته‌وه‌ و كێمه‌نه‌ته‌وه‌یێن دی ژى ژ دل و گیان دبن سیبه‌را چه‌ترێ ئازادیخوازى یا سه‌ركرداتیا وى خه‌بات و تێكوشان یا كرى، بۆ نموونه‌ چه‌نده‌ها كه‌سایه‌تیێن مه‌سیحى یێن بناڤ و ده‌نگ و خودان پله‌ په‌یوه‌ندى یێن سیاسى دگه‌ل دا هه‌بووینه‌، چونكى یێ ڕاسته‌قینه‌ بوون و كه‌تواریێ كه‌ساتى و ستراكچه‌رێ لێكدایێ وێ ل نك بارزانى گه‌هشتى و زانى كو مرۆڤه‌ك ئازادیخواز و ئازادى په‌روه‌ره‌ و ل سه‌ر ڤى بنه‌مایى بڕێڤه‌ دچیت و دێ رێزێ ل وان و ئایین و نه‌ته‌وێ وان گریت و به‌رپه‌رێن دیرۆكێ پڕن ژ ڤان جۆره‌ كه‌سان، ( فتاح، 2013، 114 )، لێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژى ئه‌و ژ هه‌ستا نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستى و كوردپه‌روه‌ریێ یێ خافل نه‌بوو و ژیانا وى و هه‌مى هوسا یا بۆرى، ژ بزاڤێن وى یێن رامیارى و سه‌ره‌ده‌ریا وى دگه‌ل حكوومه‌تا ناڤه‌ندى، بۆ نموونه‌ ئه‌و یادداشتنامه‌ یا وى ل سالا (1944)ێ ئاراسته‌ى وان كرى بۆ مه‌به‌ستا دامه‌زراندنا هه‌رێما كوردستانێ و ڤه‌كرنا قوتابخانه‌ و سه‌نته‌رێن په‌روه‌رده‌یى و فه‌رمیكرنا خواندنێ تێدا ب زمانێ ره‌سه‌نێ كوردى ل ڤێ هه‌رێمێ (بوتانى، 2002، 41)، ئێكه‌ ژ هزاران نموونێن ڤێ كوردپه‌روه‌ریێ و هه‌ستا بهێزا ئازادى یا نه‌ته‌وێ كوردى.
چه‌مكێ ئازادیێ د په‌یڤێن زێڕینێن بارزانى دا:
هه‌لبه‌ت كریارێن مرۆڤى هه‌مى ده‌رهاوێشته‌ و به‌رهه‌مێن هزر و تێگه‌هشتن و ستراكچه‌رێ مێنتالێ و سایكۆلۆژیك و دگه‌ل دا ژى كارتێكرنا پرۆسا پێگه‌هاندنا جڤاكى (Socialization) یه‌ كو ب ڕێكا خێزانێ و جڤاكێ و ده‌زگه‌هێن جوداجودایێن وێ دهێته‌ ئه‌نجامگرتن. سه‌باره‌ت ب كه‌سایه‌تیا بارزانیێ نه‌مر ژى ئه‌ڤ قانوونه‌ دهێته‌ بجهئینان، چونكى ئه‌و ژى تاك و مرۆڤه‌ك بوویه‌ وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ دی و به‌رهه‌مێ ڤان هه‌مى فاكته‌را بوویه‌ و وى ب ده‌هان په‌یڤێن گۆتین كو نیشان و هێمانه‌ بۆ بهایێ ئازادیێ، كو دیار دكه‌ن نه‌ته‌وێ وى چه‌ند گرنگ و چاره‌نڤیس سازه‌ و ژپێخه‌مه‌ت ڤێ گرنگیێ ب درێژاهیا ژیانا خوه‌ خه‌بات و تێكۆشان كریه‌ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ئازادیێ. له‌و ما ژى خه‌بات كر ژ پێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ڤێ ئازادیێ و كاره‌كێ ره‌وایه‌، به‌لكو جهێ فه‌خر و شانازیێ یه‌، ئه‌ڤ خه‌م و خه‌یالا وى ژ ئازادى یا نه‌ته‌وه‌ و گه‌لێ خوه‌ هه‌لگرتى ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ئازادى و خۆشیێ و یا خوه‌ و خێزانا خوه‌ۆ هه‌لگرتى و ل شوینا ل قه‌سر و قوسیرا و كۆچك و وه‌ڵاتێن بیانى و ب سه‌رشۆرى نانێ بێماریێ كه‌ر بكه‌ت و پشتا خوه‌ بده‌ته‌ نه‌ته‌وێ خوه‌ و وان ژبیر بكه‌ت، بڕیارێ دده‌ت كو: “هه‌تا ده‌ستێ من تفه‌نگێ بگریت بۆ ئازادیا كوردا خه‌باتێ بكه‌م و من دڤێت ئالایێ كوردستانێ هلگرم و ڕاكه‌م و نه‌هێلم هێدى كوردستان بنده‌ست و داگیركرى بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 149) و “بریارێ دده‌م كو هه‌تا كوردستان ئازاد دبیت تاخم و تفه‌نگا من لحێف و دۆشه‌كا من بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 150)، و ئه‌ڤ سۆزه‌ نه‌تشته‌ك كێمه‌ كو وى وه‌كى فه‌لسه‌فه‌یه‌كێ كربیته‌ ڕێبازا ژیانا خوه‌ و مێنتالیته‌یا هزریا نه‌گهۆر كو هه‌تا دووماهی رۆژێن ژیانا خوه‌ ل چیایى ل سه‌ر وى بنه‌مایى بوو، كو ڕه‌خت وتفه‌نگ ژملێن وى ڤه‌نه‌بوون و كۆچك و دیوانا وى ژى شكه‌فت و تڕاشێن ڤان چیایا بوون و مێهڤانێن وى یێن قه‌درگران ژى پێشمه‌رگه‌هێن دلێر و مێرخاس و چه‌له‌نگ بوون.
ئه‌و پێشمه‌رگه‌هێن هه‌مى ده‌مه‌كى وه‌كى وى ده‌ست ژ دنیایێ شویشتى و گیانێ خۆ بۆ به‌خته‌وه‌رییا نه‌توه‌ و كه‌س و كارێن خۆ و ئاخا پیرۆزا كوردستانێ به‌ختكرى، لده‌مه‌كى كه‌ چ تشته‌ك ژ وێ شرینتر نینه‌.
ئه‌و ئالایێ كو وى دڤیا ل بن سیبه‌را وى هه‌مى كه‌س ب ئاسووده‌یى بژین و هیچ جیاوازیه‌ك د ناڤبه‌را كه‌سێ دا نه‌بیت، بێ هیچ ده‌مارگیریه‌كا نه‌ته‌وه‌یى و زمان و ئایینى، له‌وما ژى ته‌كه‌زێ ل سه‌ر هندێ دكه‌ت كو: “پێدڤیه‌ زمان و قه‌له‌م و ئایین و باوه‌ر ژ فاشیزمێ ئازاد بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 148)، چونكى به‌خته‌وه‌ریا نه‌ته‌وه‌ و گرۆپ و ده‌سته‌ك و وه‌لاته‌كێ یا د ڤێ ئازادیێ دا و یا د ئازادى یا هزرى، ئایینى، نه‌ته‌وه‌یى و زمانى و ره‌گه‌زى ژ هه‌ر جۆره‌ دكتاتۆریه‌ت و فاشیزم و هۆلاكۆسته‌كێ.
بارزانیێ نه‌مر ب پشتگرێدان ب ئه‌زموونا خوه‌ یا جڤاكى و رامیارى و له‌شكرى باوه‌رى ب هندێ هه‌بوو كو چه‌پله‌ ب ده‌سته‌كى ب تنێ ناهێته‌لێدان و ئه‌ڤ چه‌نده‌ پێدڤى ب هاریكاریه‌كا هه‌مه‌لایه‌نه‌یا هه‌یه‌ و پێدڤیه‌ ته‌خ و چین ل كوردستانێ ملێن خوه‌ بده‌نه‌ به‌ر ڤى بارى دا ئه‌ڤ كه‌شتیا نه‌ته‌وه‌یى بگه‌هیته‌ كه‌نارێن ئارامیێ و ئاسووده‌یێ كو هه‌مان ئازادى یه‌.
* بسپۆرێ پێداگۆگیێ و سایكۆلۆژیێ/زانینگه‌ها زاخۆ / پشكا ده‌روونناسى

به‌رپرسێ ئێكه‌م ژ گه‌له‌ك ئاریشێن سیاسى ل توركیا و نه‌خاسمه‌ كۆده‌تایا تیر مه‌ها ئه‌ڤ ساله‌، فه‌تحۆلا گویله‌ن، ئه‌و كه‌ساتیێ ئایینی یه‌ ئه‌وێ به‌رده‌وام ته‌له‌ڤزیۆن و ده‌زگه‌هێن میدیایى وێنێ وى نیشا دده‌ن. ده‌مێ مرۆڤ ته‌ماشه‌ى سه‌روچاڤێن وى یێن نویرهانى دكه‌ت دمینیته‌ حێبه‌تى. حێبه‌تى ژ هندێ ئه‌و ل چ دگه‌ڕیت؟ دیاره‌ ئه‌ڤ سه‌روچاڤێن هۆسا د دیرۆكا تووند و تیژیێ دا تشته‌ك و وێنه‌كێ نوو نینه‌. هه‌كه‌ ئه‌م بیرا خوه‌ بینین گه‌له‌ك كه‌س وه‌سا بوون: میلۆسۆڤیچ و هیتله‌ر و.. هتد. دیاره‌ ل پشت وى وێنێ ئارام و سه‌روچاڤێن نویرهانى و نه‌رم دا دله‌كێ ڕه‌ش ژ ئاسنى یێ هه‌ى كو ل پشت وان تاوانانه‌ ئه‌وێن هاتینه‌كرن.
مه‌ شول ژ هندێ نینه‌ كا فه‌تحۆلا گویله‌نى چه‌ند پاره‌ هه‌یه‌ و ژ كیڤه‌ ئیناینه‌. به‌لێ ئه‌وا كو دیاره‌ ڕاسته‌ زه‌نگینیا وى یا بێ وێنه‌یه‌. ئه‌و كه‌سێ بشێت ب سه‌دان جه‌نه‌رال و ئه‌فسه‌ر و پله‌دارێن له‌شكرى و مامۆستایێن زانینگه‌ه و فه‌رمانبه‌رێن میرى بۆ لایێ خوه‌ ڕابكێشیت، بێگومان دێ ب پاره‌ى ڤى كارى كه‌ت. كه‌س ژ وان مرۆڤان ژ قه‌نجى و ب خێرا خوه‌ نه‌كه‌فتینه‌ دووڤ وى.
فه‌تحۆلا گویله‌ن هه‌ڤڕكێ سیاسیێ ده‌ستهه‌لاتا توركیا ب هێجه‌تا گه‌نده‌لیێ، ئانكو گه‌نده‌لیا ئه‌ردۆغانى و كۆڕێ وى و لایه‌نگرێن وى- وه‌كى ئه‌و دبێژیت، دڤێت بگه‌هیته‌ ده‌ستهه‌لاتێ ل وى وه‌لاتى. دیاره‌ وى دڤێت ڤێ گه‌نده‌لیێ ب گه‌نده‌لیه‌كا دی چاره‌سه‌ر بكه‌ت و ناڤێ وێ یا كریه‌ بزاڤه‌كا ئیسلامى. پا یا داد و گه‌شه‌پێدانا ئه‌ردۆغانى چ تشته‌؟ ئاشكرایه‌ فه‌تحۆلا گویله‌ن نه‌ ل سه‌ربانێ هه‌یڤێ مه‌زن بوویه‌ هه‌تاكو ئه‌م بێژین چ ژ حال و كاودانێن توركیا و جیهانا ئیسلامى و جیهانێ ب گشتى نزانیت. نه‌یا سه‌یره‌ هه‌كه‌ حاشاتیێ ژ ڤێ ڕاستیێ بكه‌ت، كو وى وه‌لاتى و جیهانێ ب گشتى هزاران هزار موسلمانێن هه‌ژار و به‌له‌نگازێن هه‌ین ژ نه‌داریێ و نه‌چاریێ بۆ پاریه‌كێ نانى و چه‌ند دۆلاران په‌یوه‌ندى ب ڕێزێن ڕێكخراوێن تیرۆریستى كرین، ل ده‌مه‌كى ئه‌و خوه‌ ب موسلمان و سه‌ركرده‌یه‌كێ میانه‌ڕه‌و و قوتابیێ مه‌لا سه‌عیدێ نوورسى دزانیت. دیاره‌ هه‌كه‌ ئه‌و مرۆڤه‌كێ مۆسلمانێ ڕاسته‌قینه‌ بایه‌ ل شوینا هندێ پارێ خوه‌ ل وان ته‌خێن زه‌نگین و پێ چێبووى و سه‌ر ب كه‌رتێ حكوومى ل توركیا و جهێن دی بمه‌زێخیت، بلا ب هزاران هه‌ژار تێركربانه‌ داكو هیچ نه‌بیت ئه‌و ژ باند و مافیایێن تیرۆرستى دوور كربانه‌. دیاره‌ ئه‌و میانه‌ڕه‌ویه‌، ئه‌وا ئه‌و پێ دخۆڕیت، وه‌كى یا گه‌له‌ك پارتێن سه‌ر ب ئیسلاما سیاسیه‌، تشته‌ك ڕووگه‌شه‌ و ئیسلام تنێ ناڤ و نیشانه‌كێ پیرۆزه‌ بۆ پیرۆزتركرنا بزاڤ و لڤینێن خوه‌ و شه‌رعیه‌تدانا تاوانێن خوه‌ و گه‌هشتنه‌ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن سیاسى، و ئه‌زموون د ڤێ چه‌ندێ دا گه‌له‌كن و ژ وان ژى ئه‌وا ل ڤێ كۆدتایێ ده‌ركه‌فتی نیشا دده‌ن كو ئه‌ڤ میانه‌ڕه‌ویه‌ تشته‌كه‌ و هه‌كه‌ ده‌لیڤه‌ هه‌ل بكه‌ڤیت هه‌ر جاره‌كا هه‌بیت و ل كیرێ بیت دێ نموونێن وه‌كى وێ كۆده‌تایێ و گه‌له‌ك تشتێ خرابتر ل سه‌ر ده‌ستێ وان هێنه‌كرن. فه‌تحۆلا گویله‌ن وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ دی، ئاسایی یه‌ وه‌كى چه‌وا ئابراهام ماسلۆ ده‌روونناسێ ب ناڤوده‌نگێ ئه‌مریكى د تیۆریا دا ل دۆر پێدڤیان ئاماژێ ب گرنگیا تێركرنا وان دده‌ت، وى ژى پێدڤیێن خوه‌ هه‌بن و بزاڤێ بۆ دابینكرنا وان بكه‌ت، نه‌خاسمه‌ كو ئه‌و كه‌سه‌كێ تێرخوارى و تێر ڤه‌خواریه‌ و ئه‌ڤ تشته‌، به‌رۆڤاژى ملیۆنه‌ها مرۆڤ و موسلمانان، بۆ وى نه‌گرنگن، به‌لێ پێدڤیێن وه‌كى سه‌رنج ڕاكێشان و ڕێزگرتنا خه‌لكى بۆ لایێ خوه‌ و ناڤوده‌نگ و گه‌له‌ك لایه‌نێن جڤاكیێن دی ب ڤى ڕه‌نگى ئه‌و پێدڤینه‌ ئه‌وێن فه‌تحۆلا گویله‌ن ل تێركرنا وان دگه‌ڕیت. چ گۆمان تێدا نینه‌ هیچ كه‌سه‌ك دژى ڤێ چه‌ندێ نه‌بیت، هه‌كه‌ ب شێوه‌یه‌كێ ئاسایى بهێنه‌ تێركرن، به‌لێ ئه‌وا جهێ دلگرانیێ یه‌ ئه‌و و گه‌له‌كێن وه‌كى وى ل جیهانێ و كوردستانێ ڤى كارى و بده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێن خوه‌ و پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ب تشته‌كێ پیرۆزڤه‌ گرێ دده‌ن كو دبیت بۆ گه‌له‌ك كه‌سێن موسلمان ببیته‌ پالده‌ره‌كێ مه‌زن و بهێز و وان بسه‌ردا ببه‌ت و ئه‌و مرۆڤ نزانن ئه‌و یێن ب ناڤێ ئایینى دهێنه‌ خاپاندن و نزانن ژى ئه‌و یێن بووینه‌ كه‌ره‌سته‌ك ل به‌رده‌ستێ هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست، دا بگه‌هنه‌ مه‌ره‌مێن خوه‌، و خه‌لك د ڤێ پرۆسێ دا دبنه‌ پێسترك و هنده‌ك خشه‌به‌ر ل به‌ر پێ یێن وان و سۆته‌مه‌نى بۆ ئاگرێ وان. فه‌تحۆلا گویله‌ن و یێن وه‌كى وى بلا ل شوینا مه‌زاختنا هزاران و ملیۆنه‌ها دۆلاران ل جه‌نرالێن سه‌ربازى، كو ب ته‌خه‌كا زه‌نگین ل جیهانێ و توركیا دهێنه‌ هژمارتن، و وان پال بده‌ت كۆده‌تا و تیرۆر و تالانكرنێ و ئاژاوه‌گێڕیێ بكه‌ن و نه‌ڤێت بده‌نه‌ موسلمانێن هه‌ژار، بلا وه‌كى ده‌یكا ترێزایێ وى پاره‌ى ببه‌ن و ل وه‌لاتێن هه‌ژار ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ بگێڕینن و ب سه‌ر هه‌ژار و به‌له‌نگازان دا به‌لاڤ بكه‌ن، هیچ نه‌بیت وه‌كى چه‌وا ده‌یكا ترێزایێ ب سه‌دان هندى یێن هه‌ژار حێبه‌تى ره‌فتار و ئایینێ خوه‌ كرین و كرنه‌ شه‌یدایێن خوه‌ و ئینانه‌ سه‌ر ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ، فه‌تحۆلا گویله‌ن ژى هزاران مرۆڤان بینیته‌ ناڤ ڕێزێن ئیسلامێ.
یێن وه‌كى ده‌یكا ترێزایێ چه‌نده‌ها سالان ژ ژیێ خوه‌ بۆ خزمه‌تكرنا مرۆڤاتیێ ته‌رخان كرن و ل گوندێن بیابانێ و هه‌ژار و د ناڤ خه‌لكه‌كێ برسى و ڕویس و پاشكه‌فتى بۆراندن، دهه‌مبه‌ری دا فه‌تحۆلا گویله‌نى و دار و ده‌سته‌كا وى پارێ موسلمانان ژ ده‌ڤێ وان و زارۆك و مالباتێن وان ڤه‌دكه‌ت و ل دژى وان ب خوه‌ بكار دئینن و ل ڤى چاخێ تژى ئاریشێن هه‌مه‌جۆر ل جیهانێ، ل شوینا ده‌ستێ مرۆڤایه‌تیێ بگرن دا ب ئاڤێ دا نه‌چن و نه‌خه‌ندقن هندى دی پێهنا لێ بده‌ن دا زووتر ده‌ستێ خوه‌ ژ وان قچیلك و تڕاشان به‌رده‌ت ئه‌وێن خوه‌ پێڤه‌ گرتى و داكو باشتر ب ئاڤێ دا بچیت. ئه‌ڤه‌یه‌ میانه‌ڕه‌ویا وى و ڕاستى و كه‌توارێ سایكۆلۆژیا كه‌ساتیا تیرۆرپه‌روه‌ران، یێن كو ل بن سیبه‌را هزر و مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌تێ) وان ئه‌ڤرۆكه‌ جیهان گه‌هشتیه‌ سه‌رێ دوڕیانا ژناڤچوونێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمى/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژى/زانینگه‌ها زاخۆ

ئاسایی یه‌ نه‌ساخێن ده‌روونى ژى وه‌كى هه‌رنه‌ساخیه‌كا بایۆلۆژیك و جه‌سته‌یى دبیت تووشى هه‌ر مرۆڤه‌كى و ل هه‌ر ژى و پله‌ و پایه‌یه‌كێ بیت. دبیت زیانا وێ ژى بگه‌هیته‌ وى كه‌سى ب خوه‌ و به‌لكو چه‌ند كه‌سێن دی. به‌لێ ده‌مێ زیان دگه‌هیته‌ هژماره‌كا گه‌له‌ك مرۆڤان كاره‌سات دروست دبن.
خودێ ژێ ڕازى عه‌لى وه‌ردى، زانا و فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن و خودانێ بیردۆزا “قه‌یرانا سایكۆلۆژیا عه‌ره‌بێ بیابانێ” د وێ باوه‌رێ دایه‌ كو هه‌ستكرن ب زۆرداریێ ژ خودانێ زۆرداریێ بهێز و كاتێكه‌رتره‌. دیاره‌ ئه‌و دزانیت كو هه‌سته‌وه‌رێن مرۆڤى ڕۆله‌كێ مه‌زن د ژیانا بایۆلۆژیك و سایكۆلۆژیك و جڤاكى دا دبینیت و به‌لانس و هه‌ڤسه‌نگیا مرۆڤى دپارێزن. هه‌كه‌ كه‌سه‌كى ئه‌ڤ شیانه‌ نه‌مینیت و تو شویژنه‌كێ د له‌پێ وى ڕا بكه‌ى و ئه‌و پێ نه‌حه‌سیت ژیانا وى دێ ڕامانا خوه‌ ژ ده‌ست ده‌ت. له‌وما هه‌ستكرن گرنگه‌ و ب تایبه‌ت هه‌كه‌ ئه‌ڤ هه‌سته‌وه‌ره‌ گرێداى بیت ب گه‌له‌ك لایه‌نێن هه‌ڤشێوێ ژیانا مرۆڤى و جڤاكێ ڤه‌.
ئه‌ڤرۆكه‌ كوردستان ب كاودانه‌كى دا ده‌رباز دبیت كو لایه‌نێ هه‌سته‌وه‌رى و سۆزدارى و هزرى تێدا گه‌له‌ك گرنگن بهێنه‌ ل به‌ر چاڤگرتن و ئه‌و ژى ژ پێخه‌مه‌ت وانه‌ وه‌رگرتن ژ دوهى و ڕابردووى، و كاركرن و لڤینا ئه‌ڤرۆ، و ئاڤاكرنا سوبه‌هى. دیاره‌ وه‌ك زانایێن سایكۆلۆژى و جڤاكى دبێژن مرۆڤ چ جاران ژ راِبردوویێ خوه‌ قورتال و جودا نابیت. جڤاك ژى ب هه‌مان شێوه‌. چه‌وا مرۆڤێ ئه‌ڤرۆ و سوباهى به‌رهه‌مێ دوهی یه‌، جڤاك ژى وه‌سا داهاتوویێ وێ گرێدایه‌ ب ئه‌زموونا ئه‌ڤرۆ و دوهى ڤه‌.
ئه‌و ده‌وله‌تا مه‌ كوردستانیان دڤێت ئاڤا بكه‌ین به‌رهه‌مێ هه‌سته‌وه‌رێن تاكى و جڤاكی یا كوردستانیانه‌ كه‌ ژ دوهى و ئه‌ڤرۆ هه‌ى. ئه‌و هه‌سته‌وه‌رێن پڕن ژ تراژێدى و كۆله‌جه‌رگى و بیرهاتن و كاره‌ساتێن نه‌خۆش و زۆردارى. هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن نه‌بده‌ستێن خوه‌ و ژ تێنه‌گه‌هشتنێ، به‌لكو ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندى و ئه‌گه‌ران ئه‌ڤرۆ ده‌هۆلێ بۆ نه‌گۆنجانا ده‌مى بۆ ڤێ ده‌وله‌تێ دقۆتن.
ده‌م و هێجه‌ت هه‌ر چ بن نه‌هند مه‌زن و فه‌ر و گرنگترن ژ وێ هه‌ستا پێدڤیه‌ هه‌ر تاكه‌كێ كورد بكه‌ت ده‌مێ بیرا وى ل هه‌مى وان ئه‌نفال و كێمیابارانكرن و جینۆساید و…هتد، دهێت. ئه‌و تاكێ كوردستانى هه‌كه‌ ئه‌ڤ هه‌سته‌وه‌ره‌ ل نك وى كار نه‌كه‌ن، چ جیاوازیا وى نینه‌ دگه‌ل وى كه‌سێ هه‌ڤسه‌نگیا وى یا بایۆلۆژیك تێك چووى و هه‌ست ب هندێ ناكه‌ت بزماره‌ك یا د بنێ پێ وى دا چه‌قى. ئه‌ڤ هه‌ر دو مرۆڤه‌ نه‌ساخن. ئێك نه‌ساخێ جه‌سته‌یی یه‌ و یێ دى نه‌خۆشه‌كێ ده‌روونی یه‌ و هه‌ر دو پێدڤى ب نۆشدارینه‌. نۆشدارێ ئێكێ دێ هنده‌ك ده‌رمانان ده‌ت، و ده‌رمانێ نه‌ساخیا جۆرێ دویێ مرۆڤ ب خوه‌یه‌. هه‌كه‌ د هه‌ر نساخیه‌كێ دا مرۆڤ ب خوه‌ باشترین و مه‌زنترین هاریكار نه‌بیت چاره‌سه‌رى دێ گه‌له‌ك بزه‌حمه‌ت كه‌ڤیت. ئه‌و مرۆڤێ هند هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ل نك لاواز بیت و باوه‌رى ب به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و نه‌ته‌وه‌یى نه‌بیت، باشترین چاره‌سه‌رى ئه‌وه‌ ب ده‌هان ده‌مژمێران د مه‌ژیێ خوه‌ دا پێداچوونێ ب هه‌مى وان گه‌ف و به‌دبه‌ختیان دا بكه‌ت ئه‌وێن كو هه‌كه‌ وى ژى وه‌كى خه‌لكێ وه‌لات و ده‌وله‌تا خوه‌ هه‌بایه‌ دبیت تووشى وى نه‌بانه‌. و وى ده‌مى دێ باشترین ده‌رمان بۆ وى ئه‌و كار بیت و بۆ وى بنه‌ مه‌زنترین پالده‌ر بۆ هندێ ل شوینا ڕاوستان ل دژى وێ ده‌وله‌تێ و چێكرنا ئاسته‌نگیان بۆ دروستبوونا وێ و دلخۆشكرنا دلێ دوژمنان و ته‌حلكرنا ژیانا خه‌لكێ خوه‌، كار بۆ ئاڤاكرنا وێ ده‌وله‌تێ بكه‌ت دا هه‌مى كوردستانى ل بن سیبه‌را وێ و بێى جیاوازیا ئایینى و نه‌ته‌وه‌یى و مه‌زهه‌بى و دوور ژ لایه‌نگیرى و ده‌مارگیرى و خوه‌ په‌رێستیا ئه‌م ب ئاگرێ وێ سۆتین پێكڤه‌ بژین.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ