تێۆریا فێربوونا جڤاكى (social learning) یا ئه‌لبێرت باندۆرا (1925) و ڤۆلتێرزى ئێكه‌ ژ وان بیردۆزێن د ڤان ده‌هه‌یێن چوویى دا د ناڤ گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ دا یا ده‌نگڤه‌داى. هه‌ر چه‌نده‌ ناڤه‌رۆكا وێ تشته‌ك ساده‌یه‌ و نوو ژى نینه‌ و د ناڤ گه‌له‌ك جڤاكان دا، و ژ وان ژى كورده‌واریێ دا هزاران ساله‌ خوه‌ د گۆتنێن وه‌كى”كچ ته‌شییا دایێ دڕێسیتن” و …هتد، دا دبینیت، لێ ڤان زانایان ئێخسته‌ د چارچۆڤێ ڤه‌كۆلینێن زانستى دا و ب كورتى و كورمانجى دبێژیت فێربوون ب ڕێكا دیتن و تێبینیكرن و چاڤلێكرنێ ژى ڕوو دده‌ت. ئه‌و زانا هژماره‌ك مه‌رجێن گرنگ بۆ ڤێ چه‌ندێ دده‌نه‌ خویاكرن و ژ وان ژى تایبه‌تمه‌ندیێن نموونا چاڤلێكرنێ و سروشتێ وێ یه‌. ب گۆتنه‌كا دی هندى ئه‌و نموونه‌ د ئاسته‌كێ بلندتر و پله‌ و پایه‌كا باشتر و دیارتر بیت و كاریگه‌رتر بیت دێ ڕێژا كارتێكرنا وێ ل سه‌ر وى كه‌سێ چاڤلێ دكه‌ت پترتر و بهێزتر لێهێتن. ئه‌ڤ نموونه‌یه‌ دبیت مرۆڤه‌ك و كه‌سه‌ك یان ژێده‌ر و پرتووكه‌ك یان كه‌ره‌سته‌یه‌كێ ڕاگه‌هاندنێ بیت، و ب تایبه‌ت هه‌كه‌ ئه‌و ژێده‌ر و پرتووك ژ سه‌رچاڤه‌یه‌ك بهێز و باوه‌رپێكرى و پیرۆز بیت. وه‌ نه‌بیت كو هنده‌ك ڤى ناڤونیشانى ب هندێ تێبگه‌هن كو ئیسلام و تیرۆر تشته‌كن و وه‌ك ئێكن، به‌لكو ئه‌وێ باش د فه‌لسه‌فا ئیسلامێ و ژێده‌رێن وێ یێن سه‌ره‌كى دا، قورئانا پیرۆز و پێغه‌مبه‌رێ مه‌زن محه‌مه‌دێ ئه‌مین(س)، بگه‌هیت گه‌له‌ك ب ئاشكرایى و ڕۆهنى دێ د هندێ گه‌هیت كو ئه‌ڤ ژێده‌ره‌ چه‌ند ژ ساخله‌تێن ناوازه‌ و خه‌له‌تیێن وه‌كى تیرۆرێ دوورن، به‌لكو ب ئێكجارى دژى ئێكن و مه‌زنترین به‌لگه‌ ژى دادپه‌روه‌رى و ئێكسانییه‌ كو د قورئانێ و ل نك محه‌مه‌دى(س) مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین بهانه‌، به‌لێ د ناڤه‌رۆكا تیرۆرێ و كه‌سێن تیرۆریست دا هیچ بوونا خوه‌ نینه‌.
دبیت ل ڤێرێ خوانده‌ڤان بێژیت باشه‌ بۆچى د كه‌لتۆر و فه‌رهه‌نگ و جڤاكێن دی دا ژى تیرۆر یا هه‌ى به‌لێ وه‌كى ئه‌وا د جڤاك و كه‌لتۆرێ ئیسلامێ و موسلمانان دا هه‌ى بهێز و دژوار و كارتێكه‌ر نینه‌؟ و به‌رسڤا ڤێ پرسیارێ دخوازیت ئه‌م نه‌چار ببین بۆ ئێك ژ ژێده‌رێن گرنگ و به‌رنیاس و باوه‌رپێكریێن فه‌لسه‌فا ئیسلامى بزڤڕین و ئه‌و ژى ئیمام عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى(س)یه‌. دیاره‌ زانایى و ژێهاتیبوون و دادپه‌روه‌رى و مێرخاسى و دلسۆزى و نێزیكییا وى بۆ پێشه‌وایێ موسلمانان، محه‌مه‌دى(س) و پاشى ژى تووند و تیژى و ڕه‌قییا وى دگه‌ل نه‌یار و هه‌ڤڕكێن ئیسلاما ڕاستین د دیرۆكا چه‌ند هزار سالێن به‌رى نوكه‌ دا تشته‌ك به‌رزه‌ و ڤه‌شارتى نینه‌. ئیمام عه‌لى ب تێگه‌هشتن ژ قورئانێ و كه‌ساتییا پێشه‌وایێ ئیسلامێ و خواندنا وى بۆ ڕه‌وشا مرۆڤ و ده‌سته‌ك و گرۆپێن جوداجودایێن سه‌رده‌مێ خوه‌ ڕاستیه‌كێ ئاشكرا دكه‌ت كو دگه‌ل ناڤه‌رۆكا تێۆرییا سایكۆلۆژییا سه‌رده‌مێ مه‌ یا باندۆرا و ڤۆلتێرزى دگۆنجیت.
ئیمام عه‌لى د پێناسه‌كێ بۆ قورئانێ وه‌كى چه‌وا ئه‌و تێ دگه‌هیت دفه‌رمووت: (ئه‌لقورئانو حه‌ممالو ئه‌وجه‌ه). دیاره‌ و ئاشكرایه‌ قورئانا پیرۆز مه‌زنترین و سه‌ره‌كیترین ژێده‌رێ ئیسلامێ و هنارتى ژ لایه‌نێ خودایێ مه‌زن و ب ڕێكا فریشته‌كێ تایبه‌ت، پرتووكه‌ك تایبه‌ت و ده‌وله‌مه‌نده‌ د شێوازێ داڕشتنا وێ دا و خودایێ مه‌زن دا ب وێره‌كیڤه‌ دفه‌رمووت كه‌س نه‌شێت ئێكا وه‌كى وێ بینیت. دیاره‌ تێدا هه‌مى تایبه‌تمه‌ندیێن كه‌لتوور و جڤاكێ وى ده‌مى یێ عه‌ره‌بێن بیابانى هاتیه‌ ل به‌رچاڤگرتن و چ هێجه‌ته‌ك بۆ وى جڤاكى و خه‌لكا پاشكه‌فتى نه‌مایه‌ و نه‌هێلاینه‌، لێ د هه‌مان ده‌م دا ئه‌و كه‌سێن ئه‌وێ بكار دئینن هه‌ر كه‌سه‌ك دشێت و هه‌كه‌ بڤێت بۆ مه‌ره‌مێن خوه‌ وێ بكار بینیت. هه‌كه‌ یێ قه‌نجیێ بیت لایه‌نێ قه‌نجیێ ببینیت و هه‌كه‌ خراب بیت ناڤه‌رۆكا وێ وه‌كى خوه‌ و ب دلێ خوه‌ و بۆ مه‌ره‌مه‌ك خراب شرۆڤه‌ و ( ته‌فسیر) بكه‌ت و بكار بینیت. ڕامانا ڤێ گۆتنێ ئه‌و نینه‌ خرابى تێدا هه‌بیت، به‌لكو به‌رۆڤاژى ژ قه‌نجیێ زێده‌تر تشته‌ك بۆ مرۆڤان تێدا نه‌هاتیه‌، به‌لێ وه‌كى ژێده‌ره‌كێ چاڤلێكرن و پێگه‌هشتنا كه‌ساتیا مرۆڤى، هه‌كه‌ هنده‌ك كه‌س هنده‌ك جهێن وێ بده‌ست ژێبگرن و وه‌كى خوه‌ و بۆ مه‌به‌سته‌ك نه‌وه‌كى ئه‌و مه‌به‌ستا پێ هاتى، شرۆڤه‌ بكه‌ت، وه‌كى ئیمام عه‌لى دبێژیت بۆ وان كه‌سان ده‌لیڤیه‌یه‌ك باشه‌ دا ئارمانجێن خوه‌ پێ بده‌ستڤه‌ بینن. دیاره‌ هه‌كه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل قورئانێ بشێت بهێته‌كرن دێ دگه‌ل حه‌دیسان ژى هێـته‌كرن و نه‌خاسمه‌ كو كه‌سانه‌كێ بدرێژاهییا دیرۆكێ هنده‌ك حه‌دیسێن دروستكرین و ب ناڤێ پێغه‌مبه‌رى(س) به‌لاڤكرین، كو د ڕاستی دا و هه‌كه‌ مرۆڤ باش ته‌ماشه‌ى ناڤه‌رۆكا وان بكه‌ت و ب چاڤێ ڕه‌خنه‌گرتنا دیرۆكیانه‌ و ب هوورى و وان لێك بده‌ت دێ ب ڕۆهنى و ئاشكرایى بینیت دوورن ژ لۆژیك و زانست و كه‌ساتیا پاقژا پێغه‌مبه‌رى و تنێ تشته‌ك ساخته‌یه‌، ڤێجا ڤه‌گێڕێ وێ هه‌ر كه‌س و لایه‌نه‌ك بیت.
دیاره‌ ئه‌ڤ فه‌رموودا ئیمام عه‌لیێ خودێ ژێ ڕازى به‌رسڤا پرسیارا مه‌ ب سانه‌هیتر دكه‌ت، ده‌مێ ئه‌م دبینین كه‌س و لایه‌ن و ڕێكخراوێن تووندهاژوو و تیرۆریستى و ده‌مارگیر ب ناڤێ پیرۆزێ ئیسلامێ و قورئانێ و حه‌دیسان هنده‌ك هزر و ره‌فتار و كریاران ئه‌نجام دده‌ن و به‌لاڤه‌ دكه‌ن كو دوورن ژ ڕاستیا ئیسلامێ و په‌یاما پیرۆز و ته‌ژى پاكى و ڕاستى و دروستى و دادپه‌روه‌رى و دلۆڤانى و ڕێزگرتن ل مرۆڤێن خودان ده‌نگ و ڕه‌نگ و زمان و كه‌لتۆر و ئایین و ئۆل و نه‌ژاد و ته‌خێن جودا، به‌لێ بانگه‌شه‌كرن بۆ تیرۆرێ و ب ناڤێ قورئان و حه‌دیسان هێدى هه‌ر ده‌رگه‌هه‌كى ل مرۆڤێ موسلمان دا دئێخیت، چونكى ئه‌ڤ ژێده‌رێن سه‌ره‌كى پیرۆزترین ئه‌و باوه‌رن ئه‌وێن د هزر و مه‌ژى و مێنتالیته‌ و (ئه‌قلیه‌تێ) وان دا هه‌ین و هاتینه‌ چاندن، لێ ئه‌وا ئه‌و ژێ د بێ ئاگه‌هن ئه‌وه‌ كو ئه‌وێن ڤى جۆرێ بانگه‌شه‌ى دكه‌ن نه‌دڕاستن و وه‌ك ئیمام عه‌لى دفه‌رمووت تنێ شرۆڤه‌كرنه‌كا تووندڕه‌وانه‌ و ده‌مارگیرانه‌ و پێوانه‌ یا بۆ وان كرى، كو د بنه‌ڕه‌ت دا دگه‌ل په‌یاما پیرۆزا ئیسلامێ هیچ خاله‌كا هه‌ڤپشك نینه‌. به‌لێ پا هه‌تا ئێك بێژیت وه‌سایه‌ ده‌ه و سه‌د دێ بێژن نه‌وه‌سایه‌، و ئه‌ڤ جۆره‌ مرۆڤه‌ پترتر ڕژدتر ژ هه‌ر جاره‌كێ دێ ل دووڤ پێلێن ڤان لایه‌ن و ڕێكخراوێن هه‌لپه‌رێست (ئینتیهازى) مه‌له‌ڤانیێ دكه‌ن و باوه‌را وان هندا دی موكم دبیت، چونكى لایه‌نگرێن تیرۆرێ بۆ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن پیس پشتا خوه‌ ب ڤى ژێده‌رێ پیرۆز و مباره‌ك ڤه‌ گرێداى و ئێدى هیچ ده‌لیڤه‌یه‌ك بۆ گۆمان و دودلیێ نامینیت.
ب مخابنی ڤه‌ وه‌لاتێن وه‌كى سعوودیێ، بنه‌كۆكا سه‌رهلدانا ئیسلامێ ئه‌ڤرۆ، سه‌رڤه‌ سه‌رڤه‌ كۆنگره‌ و هه‌ڤپه‌یمانییا دژى تیرۆرێ دكه‌ت و ژ بنڤه‌ و وه‌كى وه‌لاتێن وه‌كى ئیرانێ چ قۆسیریه‌ك د پشته‌ڤانیكرنا وان دا ناكه‌ت، چونكى “بانه‌ك و دو هه‌وا”.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

ڕۆسیا هه‌ر ژ سه‌رده‌مێ پترێ مه‌زن، تزارێ ب ناڤوده‌نگێ ڕۆسى، نه‌خاسمه‌ ژى پشتى سه‌ركه‌فتنێن د شه‌ڕێ جیهانیێ دویێ دا هه‌مى ده‌مه‌كى یا ڤیاى ڕۆله‌كێ مه‌زن هندى قه‌بارێ خوه‌ یێ جۆگرافیایێ مه‌زن ببینیت. كه‌ساتیا تاكێ ڕۆسى به‌رهه‌مێ هه‌مى وان زۆرداریانه‌ ئه‌وێن وان ل سه‌ر ده‌ستێ نه‌ته‌وێن دی یێن ده‌وروبه‌رێ خوه‌ بسه‌رێ وان هاتین. له‌ورا هه‌ستا فراوانخوازیێ، كو بنیاتێ وێ ل سه‌ر ده‌ستێ پترێ ئێكێ هاتیه‌ ده‌ینان، هه‌مى ده‌مه‌كى ئه‌له‌مێنت و پێكهاته‌یه‌كا هزرى و مێنتالیا تاكێ ڕۆسى بوویه‌ و نوكه‌ ژى به‌رده‌وامه‌ و به‌لگه‌ ژى هه‌مى ئه‌و ڕه‌فتارێن سیاسینه‌ ئه‌وێن ل جیهانا نوكه‌ ڕۆسیا دكه‌ت. هه‌ر چه‌نده‌ كۆلۆنیالیزما ڕۆسى وه‌كى یا ئورۆپى و ئه‌مریكیان ل جیهانێ نه‌هاتیه‌ نیاسین، لێ وان ژى كێم ب سه‌رێ مرۆڤایه‌تیێ نه‌ئینایه‌. گه‌نجه‌كێ قرقیزى و قوتابیێ دكتۆرایێ ل موسكۆ بۆ من دگۆت كو ڕۆسان ب ملیۆنان موسلمان ل دارستانێن سیبیریا ل وێ سڕ و سه‌قه‌مێ و ب كارێ بڕینا داران و چێكرنا ڕێكێن شه‌منده‌فڕان كوشتن و جینۆسایدكرن، هه‌مان ئاخفتن د گه‌له‌ك ژێده‌ران دا دهێته‌ دیتن. د شه‌ڕێ جیهانیێ ئێكێ دا و نه‌خاسمه‌ د یێ دویێ دا پیسترین تاوانێن مرۆڤایه‌تى له‌شكرێ سۆر ئه‌نجام ددان. ئه‌ڤه‌ ژى نه‌تشته‌ك سه‌یره‌. چونكى خه‌ما پاراستنا سنوورێن وه‌لاته‌كێ مه‌زنێ وه‌ك ڕۆسیا هه‌مى تشته‌كى ب ده‌ستهه‌لاتدارێن وان دكه‌ت. هه‌كه‌ ڕۆسى وه‌كى ئه‌مریكى و فره‌نسى و ئیسپانى و به‌ریتانى و پۆرتۆگالى و ئه‌ڵمانى و ئیتالییان ژى نه‌چووبنه‌ وه‌لاتێن دی یێن دوور ل ئه‌فریقا و جهێن دی و داگیر كربن، به‌لێ هه‌مان ئه‌و كار یێ ب ڕه‌نگه‌كێ دی و د چارچۆڤێ سیاسه‌تێ دا و نه‌خاسمه‌ پشتى سه‌رهلدانا بزاڤا كۆمۆنیزمێ ئه‌نجام داى. به‌لاڤكرنا هزرا سیاسى و ئابوورى و جڤاكى ل جیهانێ ژ لایه‌نێ ڕۆسان ڤه‌ گه‌له‌ك ب گرانى ل سه‌ر مرۆڤاتیێ تمام بوو. ژ ئه‌گه‌رێ ململانێیا سیاسى و ئه‌وا ب ناڤێ شه‌ڕێ سار (الحرب البارده‌) دهێته‌ نیاسین و یا ژ هنده‌كان ڤه‌ یا ب دووماهی هاتى و وه‌سا ژى نینه‌، د ناڤبه‌را وان و تاخمێ ئه‌مریكا و ڕۆژئاڤایان دا، بۆ ماوه‌یێ نێزیكى هه‌فتێ هه‌شتێ سالان سایكۆلۆژیا مرۆڤایه‌تیێ ژ لایه‌نێ پێكهاته‌ى ڤه‌ تووشى ده‌ست تێوه‌ردانه‌كا نه‌هایدار و نه‌ستى (لاشعورى) كر و گه‌له‌ك ب خرابى بۆ وى زڤڕى. ده‌زگه‌هێن سیخۆڕیێن (CIA) و (KGB) ل جیهانێ ب ملیۆنان مرۆڤ كڕین و دانه‌ كارى. سیبه‌را ڕه‌شا ململانێ و كێشمه‌كێشێن وان هه‌مى وان سالان گه‌ف ل مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ دكرن. هه‌لبه‌ت نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ به‌رژه‌وه‌ندیێن وان تێدا ئه‌گه‌رێ ئێكێ و دووماهی بوو.
پرچكێن ده‌ستوه‌ردانا ڕۆسان ل كوردستانێ ژى تشته‌كێ نوو نینه‌ و نه‌خاسمه‌ ژى ل سه‌رده‌مێ ململانێیا سه‌فه‌وى و ئۆسمانیان پترترین پێنگاڤێن خوه‌ هاڤێتن و ژ پشتى هینگێ وه‌ره‌ ژى هه‌ر یا به‌رده‌وام بوویه‌. چ گۆمان تێدا نینه‌ پشتى په‌یمانامێن جوداجودایێن سێ قولى دگه‌ل وان و چ پشتى هینگێ و ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ بیستێ دگه‌ل لایه‌نێن دی یێن ئورۆپى د بڕیاردان ل سه‌ر چاره‌نڤیسێ كوردان، كو گه‌له‌ك ژ وان زیانێن مه‌زن گه‌هاندنه‌ نه‌ته‌وێن كوردستانێ و كوردان ب تایبه‌ت، و نه‌خاسمه‌ پشتى پشتخستنا وان ل كۆمارا مهابادێ گرێیه‌كا ده‌روونى ب ناڤێ “گرێیا ڕۆسى یان Russian complex” ل جه‌م كوردان په‌یدا كر و شان ب شانى گرێیێن دی یێن مه‌ ژ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و ئه‌مریكا و ئورۆپیان د ناخ و ده‌روونێ خوه‌ دا هه‌ى، كارتێكرنه‌كا وه‌سا دژوار ل سایكۆلۆژیا تاكێ كوردى كر، كو ئه‌ڤ تاكه‌ وه‌كى مرۆڤه‌كێ “مارگه‌ستى” هه‌مى ده‌مه‌كى ژ خوه‌ و ئایندێ خوه‌ دترسن و ژێ پشتڕاست نینن. به‌رژه‌وه‌ندى و ده‌ستوه‌ردانێن ڕۆسى ل ده‌ڤه‌رێ و ژ وان ژى كوردستانێ، نه‌خاسمه‌ پشتى دروستبوونا ده‌وله‌تا ئیسرائیلێ، قووناغه‌ك و شێوازه‌كێ دی ب خوه‌ڤه‌ گرتیه‌ و ڤێ جارێ عه‌ره‌ب ژى هاتنه‌ د ناڤ وێ یاریێ دا و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ ئه‌ڤ وه‌لاته‌ و ژ ئه‌گه‌رێ ئاریشا خوه‌ دگه‌ل جوهیان و ململانێیا هه‌ر دو فه‌لسه‌فێن كۆمۆنیزم و سه‌رمایه‌داریێ و ل ته‌نشت وان ژى یا ئیسلامى، ئاگره‌كێ وه‌سا ل ده‌ڤه‌رێ هلكرى “نه‌ سه‌ر دیاره‌ و نه‌ بن”! و كوردستان ژى یا د ناڤ ڤى ده‌ریایێ ئاگرى و د نیڤه‌كا وێ دا.
وه‌لاتێن زلهێز و ژ وان ژى ڕۆسیا د ڕه‌فتار و بڕیارێن خوه‌ یێن سیاسى دا دبلۆماسینه‌ و به‌رى هه‌ر تشته‌كى پلانا پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ دده‌ینن و ئه‌ڤه‌ پشكه‌كا جودا نه‌كریه‌ ژ كه‌ساتى و سایكۆلۆژیا تاكه‌كێ ڕۆسى. سه‌رپه‌رشتێ ناما من یا دكتۆرایێ پرۆفیسۆر ئێڤگینى میخایلۆڤیچ نیكێریێڤ، كو نه‌مرۆڤه‌كێ سیاسى ژى بوو، به‌لكو په‌روه‌رده‌كاره‌ك بوو، به‌رده‌وام به‌حس به‌حسێ چه‌ك و شیانێن له‌شكریێن ڕۆسى دكر. پا نوكه‌ سیاسه‌تڤانێن وان چه‌وانن و چ دبێژن؟! هنده‌ك جاران ئه‌م وه‌سا هزر دكه‌ین ئێدى ئه‌ڤ جاره‌یه‌ و ڕۆسى ڤێ جارێ دێ پشتا مه‌ گریت و به‌رناده‌ت هه‌تا سه‌ربخۆیێ.
د. ئالێكسى سێرگیێڤیچ یودین، هه‌لگرێ باوه‌رناما دكتۆرایێ د بیاڤێ دیرۆكێ دا و ئێك ژ كاربده‌ستێن قوتابیێن بیانى ل زانكۆیا ب ناڤ و ده‌نگا حكوومى یا په‌روه‌ردا موسكۆ (МПГУ) ئه‌ز دنیاسیم و چه‌ند ل جهه‌كى دگه‌هشته‌ من دا هه‌وار كه‌ت: “بژیت كوردستان!”
ئه‌ڤرۆكه‌ د ململانێ و كێشمه‌كێشێن دژى تیرۆریستێن داعشێ و ڕێكخراوێن توندهاژوویێن ئیسلامى- جیهانى ل ده‌ڤه‌رێ، قووناغه‌ك ژ قووناغێن چاره‌نڤیسسازه‌، و سه‌ربارى هه‌بوونا ئاریشێن ناڤخۆیى چاڤه‌ڕێ دهێته‌كرن ده‌رگه‌هه‌كێ خێرێ ل به‌ر تاكێ ماندى و زۆردارى لێكریێ كوردستانێ ڤه‌ببیت، به‌لێ پشتى هاتنا ڕۆسیایێ بۆ ناڤ ڤێ هه‌ڤكێشێ و ده‌سته‌كاتیا وێ ل گه‌ل هنده‌ك پارتێن لایه‌نگرێن بیروباوه‌رێن ماركسى- لێنینى ل كوردستانێ، هه‌روه‌سا هه‌ر سێ وه‌لاتێن شوله‌ژێ (ئیران و سووریا و توركیا ژى ل ڤێ دووماهیێ و نه‌خۆشبوونا په‌یوه‌ندیێن وێ دگه‌ل ئه‌مریكا) ل ده‌ڤه‌رێ زه‌نگا مه‌ترسیێ یا دهێته‌ لێدان. ئه‌ڤ زه‌نگه‌ بۆ هه‌مى لایه‌نان و نه‌خاسمه‌ مه‌ كوردانه‌. هه‌كه‌ مه‌ شیانێن سه‌پاندنا ده‌ستهه‌لاتێ بسه‌ر وان هه‌مى ده‌وله‌تان دا نه‌بن، لێ یا فه‌ره‌ ئه‌ڤرۆكه‌ پارتێن سیاسى ل كوردستانێ بۆ هنده‌ك به‌رژه‌وه‌ندیێن كاتى و بچووك و ب هێجه‌تان، نه‌بنه‌ گۆپالێ ده‌ستێ وان ده‌وله‌تان ل قوتان و لێدانا نه‌ته‌وه‌یه‌كێ بریندار و دلشكه‌ستى و جینۆسایدكرى و جاره‌كا دی برینه‌كێ ل سینگێ مه‌ ڤه‌نه‌كه‌ن و نیشان و ژانا وێ هه‌تاهه‌تایێ بمینیت. ئه‌ڤ پارته‌ بلا د یاسایه‌كا سروشتى بگه‌هن و ئه‌و ژى دووماهی هاتنه‌ ب وان فه‌لسه‌فێن ل یۆتۆپیایێ دگه‌ڕن و ل بن ناڤێ وێ نه‌ته‌وێن دی بن پێ دكه‌ن، و به‌رى هه‌میان ژى ئه‌وه‌ ژبیر نه‌كه‌ین “كۆمۆنیزم ب خوه‌ ژ مێژه‌ یا ژ ده‌بلى هاتیه‌ ڤه‌مراندن”، بلا ئه‌و پارت نه‌كه‌ڤنه‌ ل دووڤ “كڵاوى با بردوو”! وه‌رن ل خه‌ما خه‌لك و مرۆڤ و نه‌ته‌وێ خوه‌ بن، خه‌لك دێ چ مفاى گه‌هینیته‌ هه‌وه‌؟ تنێ ئه‌و نه‌بیت هه‌وه‌ بكه‌نه‌ پێسترك بۆ گه‌هشتنا ئارمانجێن خوه‌. باب و كالێن مه‌ ژ خوه‌ڕا و ژ قه‌ستى نابێژن “سویارێ هه‌سپێ خه‌لكى هه‌ر یێ په‌یایه‌” و مه‌به‌ست نه‌ هه‌سپه‌، به‌حسێ ڤێ چه‌ندێ ژى دكه‌ن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

ئه‌ڤ گۆتنه‌ نه‌زێده‌گاڤیه‌ و نه‌سحره‌. گه‌نگه‌شه‌كا زانستییه‌ ل دۆر سایكۆلۆژیا مرۆڤێ تیرۆرست، یا كو عه‌لى وه‌ردى، فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، باش بسه‌ر هه‌لبووى. ئه‌ڤ گۆتاره‌ به‌رده‌وامییا وان بزاڤانه‌ ئه‌وێن ل جیهانێ و كوردستانێ دهێنه‌ كرن بۆ نه‌هێلانا هزرا تیرۆرستى، كو ڕهوڕیشالێن خوه‌ ل هه‌مى جیهانێ به‌لاڤ كرین. ئه‌و تیرۆرا ب ناڤێ ئیسلاما پیرۆز دهێته‌كرن، به‌لێ د ڕاستی دا دووره‌ ژ هه‌مى بهایێن جوانێن ئیسلامێ ل سه‌ر ده‌ستێ محه‌مه‌دێ ئه‌مین و (ره‌حمه‌ للعالمین)(س) بۆ جیهانێ هاتینه‌ پێشكێشكرن و تێدا دادپه‌روه‌رى و یه‌كسانى و ئاشتى و ئازادى به‌لاڤه‌ ببیت.
نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ ژى ل جیهانێ مرۆڤ هه‌ر ئه‌و مرۆڤه‌ یێ به‌رى هزاران سالان. چ تشته‌ك نه‌هاتیه‌ گوهارتن. هه‌ر ئه‌و خانى و چیا و ده‌شت و مرۆڤن. ژ توخمێ وه‌كى داعشێ هه‌مى ده‌مه‌كى و د ناڤ هه‌مى نه‌ته‌وان دا هه‌بووینه‌ و یێن هه‌ین و ژ وان ژى ل كوردستانێ، به‌س تنێ ل هه‌ر جهه‌كى كراس و ناڤێ خوه‌ یێ گهۆڕى. نه‌ مه‌رجه‌ ژى ئێك ل ناڤ داعشێ بیت بێژنه‌ وى داعش. به‌لكی یێ هه‌ى نه‌ د ناڤ داعشێ دایى لێ دلێ وى یێ ل گه‌ل وان. عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى (خۆدێ ژێ ڕازى) دبێژیت: “من أحب عمل قوم حشر، معهم”(1: 235). ئه‌ڤجا ئه‌و كه‌س ژى ژ داعشیانه‌، راسته‌ نه‌ ل ناڤ وانه‌، به‌لێ دێ ل گه‌ل وان د دۆزه‌خێ دا هێته‌ دادگه‌هكرن. بۆچى؟ چونكه‌ ئه‌و و داعش ل چ دگه‌ڕن؟ چ دڤێت؟ بلا خه‌لكێ ساده‌ و ساویلكه‌ هند نه‌بێژن ئه‌و چێكریێن ده‌زگه‌هێن سیخۆڕیێن ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ نه‌. ئه‌ڤه‌ ئاخفتنه‌ك تڕۆهاته‌ و چاره‌سه‌ریا تشته‌كى ناكه‌ت و ئه‌وێ وه‌دبێژیت نه‌ دخوه‌ دگه‌هیت و نه‌ دجیهانێ و نه‌ دسایكۆلۆژیا تیرۆریست و داعشان دگه‌هیت. باشه‌ ئه‌ڤه‌ ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ ئێك بسه‌ر دابر و دو و سێ و چار و پێنج و سه‌د، نێ ب سه‌دان هزار چه‌تێن داعشێ ل جیهانێ تاوانان دكه‌ن و سه‌را دبڕن و كوشتنێ دكه‌ن. ما ئه‌ڤه‌ ئه‌مریكا و ئیسرائیل بوونه‌ چ؟ باشه‌ وان ئه‌ڤ هه‌مى داعشه‌ ل كیرێ و كیژ جهى په‌روه‌رده‌كرنه‌ ما كه‌سێ نه‌دیتن و پێ نه‌حه‌سیان؟ ما ئه‌ڤرۆكه‌ تشتێ دزیكى و ڤه‌شارتى ژبه‌ر چاڤێ ڕاگه‌هاندنێ قورتال دبیت؟ باشه‌ ما به‌رى سه‌د و دوسه‌د و هزار سالان ژى ئه‌مریكا هه‌بوو؟ ڤان چیڕۆكا بۆ وان بێژن یێ نه‌زان. ئه‌ڤه‌ ب خوه‌ سه‌ردابرنه‌ و شویشتنا وان داعشانه‌ ژ وان تاوانێن ئه‌و دكه‌ن. به‌لێ بێژن ئه‌و بازرگانێن چه‌كینه‌ و كى چه‌كێ وان بكڕیت ئه‌و دێ ده‌ستێ وى ماچى كه‌ن. ئه‌ڤه‌ دروسته‌! به‌س داعش و یێن وه‌كى داعشێ ل هه‌مى جیهانێ ژ بێ ئێقبالیێ زێده‌تر تشته‌ك دی مفا نه‌گه‌هاندیه‌ خوه‌ و كه‌سه‌كێ دی. ئه‌م وه‌نابێژین دا بۆ ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ تشتى پنى بكه‌ین و چ گۆمان تێدا نینه‌ ئه‌و و گه‌له‌كێن دی ژ شه‌ڕێ داعشێ مفادارن، به‌لێ ئه‌م بۆ خوه‌لى سه‌رێن وه‌كى داعشێ دبێژین: ئه‌وا ئه‌و ل دووڤ دگه‌ڕن تنێ “سه‌رابه‌” و وه‌كى په‌قه‌كا ل سه‌ر ئاڤێ یه‌. ئه‌و كه‌سێن هوین ب خه‌له‌تى و ب دره‌و پێ دخۆڕن و د باوه‌را وه‌ دا ئه‌و ژ كه‌سێ دی، ئانكو عه‌لى یان ئه‌بو به‌كر یان به‌رۆڤاژى ژى، بۆ خه‌لافه‌تێ ژێهاتیتره‌، هوین به‌س خوه‌ پێ دخه‌له‌تینن و سه‌ردا دبه‌ن. هوین مه‌زنترین دره‌وكه‌رن. ئه‌بو به‌كر و عومه‌ر و ئۆسمان و عه‌لى (رازیبوونا خودێ ل سه‌ر هه‌میان بیت) هه‌مى مرۆڤێن ژێهاتى و ژێگرتى و ب وج و كێرهاتى و مێرخاس و دادپه‌روه‌ر و دۆستێن نێزیكى پێغه‌مبه‌رى (س) بوون و كه‌سێن نازدار و ب ڕێز و باوه‌رپێكرى بوون ل نك وى و هه‌ر ئێك ژ وانا دیرۆكه‌كا نه‌به‌رزه‌بووى یا دگه‌ل وى هه‌ى. هه‌مى ژى گه‌هشتنه‌ وێ پله‌یا تو به‌حس دكه‌ى و هه‌ر ئێكى وه‌كى خوه‌ ڤیا خزمه‌تا ئیسلامێ و مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ بكه‌ت. ئه‌وان وژدانا خوه‌ ڕه‌حه‌ت و ئاسووده‌ كر و هندى شیاین دلێ خه‌لكى ژ خوه‌ نه‌هێلایه‌ و خودایێ خوه‌ ڕازی كریه‌ و هه‌كه‌ كه‌سه‌ك ده‌ڤ گازنده‌ و تشته‌ك گۆتبیت ل كه‌سێ ناهێته‌ گرتن، چونكى مرۆڤ ئه‌و مرۆڤه‌ یێ هه‌ى و هنده‌ك جاران ژ خوداوه‌ندێ دادپه‌روه‌ریێ ژى نه‌ڕازینه‌ و (شۆكر) و سوپاسیا وى ژى ناكه‌ن.
به‌لێ ئه‌ى داعشێ نه‌زان ئه‌و چه‌ند خه‌لیفه‌ گه‌هشتن خودایێ خوه‌ و پێغه‌مبه‌رێن وى، به‌لێ یێ داماى و به‌دبه‌خت تویى، پشتى هزار و چه‌ند سه‌د سالان خوه‌ ل بازا وان دهلاڤێژى و ته‌ هه‌مى جۆرێن نه‌ساخیێن ده‌روونى ل خوه‌ په‌یدا كرن سه‌را ڤێ چه‌ندێ، لێ هێشتا ژى، وه‌كى عه‌لى وه‌ردی دبێژیت: تو خه‌له‌تێ ئێكێ و دووماهیكێى. هه‌كه‌ ئه‌و جوامێر ساخ و ل ناڤ مه‌ بانه‌، دا تو ژى وه‌كى گه‌له‌ك ژ وان كه‌سێن هینگێ ژ دادپه‌روه‌رى و ڕاستى و دروستى و باوه‌رى و دلسۆزى و دلپاقژى و..هتد یا وان و دا پشتا خوه‌ ده‌یه‌ وان و “پت پت” و “كۆت كۆتێ” كه‌ى، به‌لكو وه‌كى گه‌له‌كێن ئه‌ڤ كاره‌ كرى، دا دژاتیا وان ژى كه‌ى و ره‌نگه‌ ته‌ ژی د كوشتنا وان دا به‌شدارى كربایه‌، هینگێ ئه‌وان ب خه‌نجه‌ر و شیرا دكوشتن، نوكه‌ تو دا وان ب كه‌لاشینكۆڤێ و ده‌مانجێ یان ژى ب تۆپێ كوژى.
به‌لێ ئه‌ى نه‌زان مه‌ زانى ئه‌و خه‌لیفێن ڕاسته‌قینه‌ هینگێ د ڕێكا ئیسلامێ دا شه‌هید بوون و سۆزا خوه‌ بۆ ڕابه‌ر و پێشه‌وا و ئایین و به‌رى هه‌میان ژى بۆ خودایێ خوه‌ بجه ئینا، به‌لێ مه‌ نه‌زانى تو بۆچى پشتى هزار و چار سه‌د سالان خوه‌ بۆ وان دهلاڤێژى و تو نه‌ چ تشته‌كێ وان و نه‌ كه‌سه‌كێ وان و نه‌ دلسۆز و نه‌ په‌یره‌وێ ڕاستگۆیێ چ كه‌سه‌ك ژ وانى؟ چونكى ئه‌گه‌ر تو مرۆڤه‌ك ده‌روون دروست باى و كه‌سه‌كێ ئاسایى و ڕاست و دروست باى، دا ل دووڤ فه‌رمانا خودایێ مه‌زن و قورئانا وى و سنه‌تا پێغه‌مبه‌رێ مه‌زن (س) و ڕێكا خه‌لیفه‌یێن پێغه‌مبه‌ری چى، نه‌ك ل دووڤ هندێ كا ئایا ئه‌بو به‌كر یان عومه‌ر یان عۆسمان یان عه‌لى ژێهاتیتر بوون ببنه‌ جێگرێ محه‌مه‌دى (س). ئه‌و هه‌مى هه‌لبژارتیێن خودایێ مه‌زن بوون، به‌لێ نه‌ساخێن ده‌روونی وه‌كى ته‌ و بێى هیچ زانین و هایداریه‌كا ده‌روونى و خوه‌ شرینكرنێ بۆ فلان كه‌س و لایه‌ن و فلان وه‌لاتى، خوه‌ كریه‌ په‌یڕه‌وێ ئێك ژ وان بێى ئه‌و خودێ ژێ ڕازى ئاگه‌هدارى هندێ بن و ئاگه‌ه ژ ته‌ هه‌بیت، هه‌تاكو ئه‌گه‌ر ل سه‌رده‌مێ خوه‌ ژى بایه‌ وان چ پویته‌ نه‌ددا ته‌ هه‌كه‌ زانیبایه‌ تو ئه‌ڤ منافقه‌ى و ب دوڕووی ڤى كارى دكه‌ى. ئه‌و كه‌سێن تو نوكه‌ وه‌سا تێدگه‌هى دگه‌ل ئێك ناكۆكن و ته‌ ئه‌و خه‌یاله‌ بۆ خوه‌ چێكرى، د وى سه‌رده‌می دا ئێك ڕح و گیان بوون د چار جه‌سته‌ و كه‌لواشان دا و ئه‌و ژ باب و برایان پتر ژ هه‌ڤدو نێزیك بوون، هه‌كه‌ ب كوردى و كورمانجى دبێژین “موى د به‌ر وان ڕه‌ نه‌دچوو!” به‌لێ تو(جاهلى) و خه‌یالێن خاڤ بۆ خوه‌ دروست دكه‌ى، چونكى هنده‌كان یا بۆ ته‌ وه‌سا چێكرى و نانێ خوه‌ ب ته‌ و (ئاقل) و خه‌یالا ته‌ دخۆن و كۆچكێن وان، ب خێرا بێ ئاقلێن وه‌كى ته‌ ڕۆژ ل دووڤ ڕۆژێ یێن مه‌زنتر و خوه‌شتر و تژى ژنك و پاره‌تر دبن و تو یێ ل به‌ر پێیێن وان چوویى و ته‌ هاى ژ خوه‌ نینه‌.
ئه‌ى داعشێ خشیم و مه‌تحه‌كار، تو نزانى مانێ هیچ نه‌بیت ئه‌و خه‌لیفه‌یێن خودێ ترس و پاقژ ده‌ست په‌روه‌رده‌یێن زانایه‌كێ مه‌زنێ وه‌كى محه‌مه‌دى (س) نه‌ كو ئه‌وى ئه‌و فێر كربوون مرۆڤێ “مه‌تحه‌كار” پێدڤیه‌ ئاخێ و خوه‌لیێ بسه‌روچاڤێن وى دا بكه‌ى، چونكى وان چ جاران باوه‌رى ب مه‌تحا و مرۆڤێ مه‌تحوك نه‌دهات، چونكى وه‌سا هاتبوونه‌ پێگه‌هشتن و په‌روه‌رده‌كرن. ڤێجا هه‌كه‌ ئه‌و د ساخ ژى بان تو ل نك وان ب “ڕۆپیه‌یه‌كى” ژى نه‌دچووى. حنێرا تو ئه‌ڤرۆكه‌ ب ناڤێ ئه‌بو به‌كرى و عومه‌رى و عۆسمانى ل دژى عه‌لى كۆڕێ ئه‌بى تالبى دكه‌ى، نه‌یا ته‌یه‌ و نه‌ژ حه‌ژێكرنا ته‌ بۆ كه‌سه‌ك ژ وان دهێت. ئه‌و حنێر یا نه‌زانین و بێ ئاقلیا ته‌یه‌ و تو ڤێ چه‌ندێ یێ ژ مامۆستایێن خوه‌ یێن مه‌زن و ژ هه‌میا مه‌زنتر ئه‌بو جه‌هلى و ئه‌بو له‌هه‌بى فێر بووى و وان ئه‌و تۆڤێ پیس یێ د دل و ده‌روون و سایكۆلۆژیا ته‌ دا چاندى. هه‌كه‌ وان مامۆستایێن نه‌به‌ڕێز و دفن بلند و تڕبلند و خۆپه‌رێس هینگێ وه‌نه‌كربایه‌ و هه‌كه‌ (جاهلێن) وه‌كى ته‌ ژى گۆهداریا وان نه‌كربایه‌، ئه‌و ئیسلاما محه‌مه‌دى(س) بنیاتێ وێ ل سه‌ر بنه‌مایێ ئاشتى و ئازادى و یه‌كسانى و دادپه‌روه‌رى و قه‌نجیێ ده‌یناى دا ئه‌ڤرۆكه‌ بالێن خوه‌ بسه‌ر هه‌مى جیهانێ دا گریت و مرۆڤایه‌تیێ ب تێكڕا و پێكڤه‌ كه‌ته‌ شه‌یدا خوه‌، چونكى ب ڕاستى محه‌مه‌د (س) نموونا مرۆڤایه‌تیه‌كا پاك و ڕاسته‌قینه‌ و دلسۆزێ مرۆڤایه‌تیێ بوو، هه‌لبه‌ت نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ قورئانا پیرۆز بنیاتێ وێ كه‌ساتیا ده‌روون دروست یێ ل نك وى ده‌یناى و داڕێشتى.
به‌لێ ئه‌وا هاتیه‌ گۆتن ئه‌و ڕاستینه‌ ئه‌وێن عه‌لى وه‌ردى پێ دبێژیت و داعش و گه‌له‌كێن وه‌كى وان تۆمه‌تبار دكه‌ت. ئه‌و د ڤێ چه‌ندێ دا یێ ڕاست و دروسته‌. ڕاسته‌ چونكى هه‌كه‌ وان به‌رژه‌وه‌ندیا ئیسلامێ و محه‌مه‌دى(س) و خه‌لیفه‌یان ڤیابایه‌، دا وى كارى كه‌ن ئه‌وێ خودایێ مه‌زن فه‌رمانێ پێ دكه‌ت و هێڤێنێ وێ ژى قه‌نجی و ئاشتى یه‌، نه‌ك ئه‌وا داعش ل دووڤ حه‌ز و ڤیان و به‌رژه‌وه‌ندیا خوه‌ و هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن ده‌روون نه‌ساخێن وه‌كى خوه‌ ئه‌نجام دده‌ن و به‌رهه‌مێ وێ ژى تشته‌ك نینه‌ ژ وێرانیێ و كوشتن و تالانكرن و جینۆسایدكرن و زێده‌كرنا ئاریشه‌یێن ده‌ڤه‌رێن موسلمانان و جیهانێ ب گشتى، هه‌روه‌سا زێده‌تركرنا ڕێژه‌یا په‌ككه‌فتى و نه‌ساخێن ده‌روونى ل هه‌مى جیهانێ.
عه‌لى وه‌ردى دڤێت ب ڤى ڕه‌نگى په‌یاما ئاشتیێ بگه‌هینیته‌ وان داعشان دا ل خوه‌ بزڤڕن، چونكى ئه‌و دبێژیت “گۆتارا ئایینى” ژبه‌ر لایه‌نگیریا خوه‌ و ب درێژاهیا ڤان هه‌مى سالان نه‌شیایه‌ ڤێ هزرێ چاره‌سه‌ر بكه‌ت.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

( بارزانیێ نه‌مر وه‌ك نموونه‌ )
د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گولى*
ئازادى وه‌ك تێگه‌ه رۆژانه‌ ژ لایه‌نێ گه‌له‌ك كه‌سان دهێته‌ بكارئینان. بها و چه‌مكێ ئازادیێ وه‌كى ئێك ژ بابه‌تێن فه‌لسه‌فێ و نه‌خاسمه‌ ژى ئه‌كسیۆلۆژیا زانستێ فه‌لسه‌فێ (Axiology) نه‌ بابه‌ته‌كێ نووبه‌، لێ چه‌نده‌ها سه‌ده‌یه‌ هزرا فه‌یله‌سۆفا پێڤه‌ مژووله‌، ژ ئالیێ زۆر فه‌یله‌سۆفاڤه‌ ئه‌ڤ بابه‌ته‌ هند یێ هاتیه‌ ڤه‌كۆلین و د بنه‌ڕه‌ت دا هه‌مان به‌رده‌وامیا هزرا ئازادى و ئازادبوونا مرۆڤیه‌.
ئازادی ل نك گشت مرۆڤان یا گرانبهایه‌، لێ یا ژهه‌میا گرنگتر ئه‌وه‌ كو ل ڤێ جیهانێ هنده‌ك كه‌سێن هه‌ین بۆ ئازادیێ و ئازادكرن و به‌خته‌وه‌ریا خه‌لكه‌كی، ده‌ست ژ ئازادیا خوه‌ به‌ردده‌ن و ئه‌ڤ سالۆخه‌ته‌ ژى گۆپیتكا جۆامێریێ یه‌ و هه‌ر كه‌سه‌ك نه‌شێت بگه‌هیته‌ وى ئاستى، تنێ ئه‌و كه‌س دگه‌هنه‌ ڤى ئاستێ بلند كو خودان بلندترین ئاستێن مرۆڤ دۆستیێ نه‌. چونكى نه‌تشته‌كێ ب سانه‌هی یه‌ تو بۆ ئازادیا خه‌لكێ دی قوربانیێ ب ئازادیا خوه‌ بده‌ى، نه‌خاسمه‌ هه‌كه‌ تو ل هیڤیا هیچ پاداشته‌كێ ژى نه‌بى.
بارزانیێ نه‌مر و كه‌لتوورێ ساده‌ییێ:
دبیت گه‌له‌ك ژ مه‌ بارزانیێ نه‌مر هند نه‌دیتبیت كو گه‌له‌ك دساده‌یا كه‌سایه‌تیا وى گه‌هشتبیت، لێ گه‌له‌ك كه‌س و به‌لگه‌ و ژێده‌رێن وه‌كى وێنه‌ و فلمێن دیكیۆمێنتارى كو كه‌سێن بیانى و ڕۆژنامه‌كاران یێن گرتین، هه‌روه‌سا ئه‌و كه‌سێن ژ وى نێزیك و تێكه‌لیا وى كرین یێن هه‌ین كو ڤێ ساده‌ییێ نیشا مه‌ دده‌ن، كو ئه‌ڤه‌ ژى پشكه‌كه‌ ژ هزر و بهایێ ئازادیێ ل نك وى، كو خوه‌ ژ خۆشى و تشتێن جیهانى كرى ژ پێخه‌مه‌ت ئازادیا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ نه‌ئازاد.
یادیاره‌ كو بارزانى چه‌ند ده‌ستێ خوه‌ ژ (مالێ دونیایێ) شویشتبوو و ب ترۆمبێله‌كا ساده‌ یا خوه‌ رازى بوو و حه‌ز نه‌كر سوارى ترۆمبێلێن ب دیارى ژ سه‌رۆكێ وه‌ڵاته‌كێ بیت و ب كۆچكا خوه‌ یا ساده‌ و بێ سه‌روبه‌ر و تژى ته‌پ و تۆز و مشك رازى بیت، به‌لێ نه‌چیته‌ (قه‌سره‌كا مه‌زن كه‌و زه‌نگین و بازرگانه‌كێ په‌ترۆلێ بۆ وى ئاڤاكرى (فتاح، 112،2013). ئایا ئه‌ڤه‌ نه‌گۆپیتكا ساده‌یێ و ئازادیخوازیێ یه‌؟ ئایا كى دێ شێت خوه‌ ل به‌ر ڤێ چه‌ندێ بگریت؟ ئایا نه‌پێدڤى یه‌ ئه‌م هه‌مى چاڤێن خوه‌ ڤه‌كه‌ین و ڤێ ساده‌یێ بكه‌ینه‌ نموونه‌ و سیمبۆلا چاڤلێكرنێ؟ ئایا نموونه‌یێن وه‌كى بارزانیێ نه‌مرێ ساده‌ یێن وه‌كى مهاتماگاندیێ هندێ، ماوێ چینێ، نیلسون ماندێلایێ ئه‌فریقى، ئابراهام لینكولنێ ئه‌مریكى ب ڤێ ساده‌یێ، نه‌ هه‌ژى هندێ نه‌ ببنه‌ سه‌رمه‌شقێ ساده‌یێ و ئازادیێ بۆ مرۆڤایه‌تیێ و چه‌رخێ مه‌؟ ئایا نه‌حنێره‌ كو ده‌مێ بارزانیێ نه‌مر بۆ پاراستنا گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كێ ژبن ده‌ستێ زۆلم و زۆرداریێ رێكا هات و باتێ و یا مان و نه‌مانێ گرتی و زێده‌تر ژ سه‌ده‌هان هه‌ڤالێن دلسوز و كوردپه‌روه‌رێن دگه‌ل سنوورێن چه‌ند وه‌ڵاتا شه‌قاندى و ئه‌و هه‌مى ته‌حلى و نه‌خۆشى ب چاڤێن خوه‌ دیتین كو ده‌مێ هه‌ڤالێن وى یێن ساخ نوكه‌ ڤه‌دگێرن و مرۆڤ دمینته‌ حێبه‌تى و ئه‌ڤ روودانه‌ وه‌كى خه‌ونا و ئه‌فسانه‌یانه‌، بارزانیێ نه‌مر هندێ خۆنه‌ویست و ئازاد بوو كه‌ هه‌مى هه‌ڤالێن خوه‌ ژسنوورێ ئاڤێ ده‌ربازكرین و ئه‌و ب خوه‌ یێ دووماهیكێ بوو (گولى ،2013). ئایا پێدڤى یه‌ مرۆڤ چه‌ند یێ ئازاد و سه‌ربه‌ست بیت هه‌تا بشێت خوه‌ ژ نه‌خۆشى و تاما جیهانێ و ژیانێ قورتال بكه‌ت و د خه‌ما ئازادیێ و رزگارى یا نه‌ته‌وێ خوه‌ بیت.
بهایێ ئازادیێ د هزرا بارزانیێ نه‌مر دا:
بارزانیێ نه‌مر به‌رامبه‌ر بهایێ ئازادیێ یێ دادپه‌روه‌ر و ئێكسان بوو، وى چه‌وا ب كریار ئه‌ڤ فه‌لسه‌فا نه‌گهۆرا خوه‌ نیشا ددا، وه‌سا ژى ب گۆتن و ئاخفتنێ هه‌مى نیشا خه‌لكى ددا و ژ ڤێ چه‌ندێ یه‌ كو ڕێبازا وى قوتابخانه‌یه‌كا فه‌لسه‌فى و پێگه‌هینه‌را تاكێ كوردى بوویه‌ و نه‌ك تنێ به‌لكى نه‌ته‌وه‌ و كێمه‌نه‌ته‌وه‌یێن دی ژى ژ دل و گیان دبن سیبه‌را چه‌ترێ ئازادیخوازى یا سه‌ركرداتیا وى خه‌بات و تێكوشان یا كرى، بۆ نموونه‌ چه‌نده‌ها كه‌سایه‌تیێن مه‌سیحى یێن بناڤ و ده‌نگ و خودان پله‌ په‌یوه‌ندى یێن سیاسى دگه‌ل دا هه‌بووینه‌، چونكى یێ ڕاسته‌قینه‌ بوون و كه‌تواریێ كه‌ساتى و ستراكچه‌رێ لێكدایێ وێ ل نك بارزانى گه‌هشتى و زانى كو مرۆڤه‌ك ئازادیخواز و ئازادى په‌روه‌ره‌ و ل سه‌ر ڤى بنه‌مایى بڕێڤه‌ دچیت و دێ رێزێ ل وان و ئایین و نه‌ته‌وێ وان گریت و به‌رپه‌رێن دیرۆكێ پڕن ژ ڤان جۆره‌ كه‌سان، ( فتاح، 2013، 114 )، لێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژى ئه‌و ژ هه‌ستا نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستى و كوردپه‌روه‌ریێ یێ خافل نه‌بوو و ژیانا وى و هه‌مى هوسا یا بۆرى، ژ بزاڤێن وى یێن رامیارى و سه‌ره‌ده‌ریا وى دگه‌ل حكوومه‌تا ناڤه‌ندى، بۆ نموونه‌ ئه‌و یادداشتنامه‌ یا وى ل سالا (1944)ێ ئاراسته‌ى وان كرى بۆ مه‌به‌ستا دامه‌زراندنا هه‌رێما كوردستانێ و ڤه‌كرنا قوتابخانه‌ و سه‌نته‌رێن په‌روه‌رده‌یى و فه‌رمیكرنا خواندنێ تێدا ب زمانێ ره‌سه‌نێ كوردى ل ڤێ هه‌رێمێ (بوتانى، 2002، 41)، ئێكه‌ ژ هزاران نموونێن ڤێ كوردپه‌روه‌ریێ و هه‌ستا بهێزا ئازادى یا نه‌ته‌وێ كوردى.
چه‌مكێ ئازادیێ د په‌یڤێن زێڕینێن بارزانى دا:
هه‌لبه‌ت كریارێن مرۆڤى هه‌مى ده‌رهاوێشته‌ و به‌رهه‌مێن هزر و تێگه‌هشتن و ستراكچه‌رێ مێنتالێ و سایكۆلۆژیك و دگه‌ل دا ژى كارتێكرنا پرۆسا پێگه‌هاندنا جڤاكى (Socialization) یه‌ كو ب ڕێكا خێزانێ و جڤاكێ و ده‌زگه‌هێن جوداجودایێن وێ دهێته‌ ئه‌نجامگرتن. سه‌باره‌ت ب كه‌سایه‌تیا بارزانیێ نه‌مر ژى ئه‌ڤ قانوونه‌ دهێته‌ بجهئینان، چونكى ئه‌و ژى تاك و مرۆڤه‌ك بوویه‌ وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ دی و به‌رهه‌مێ ڤان هه‌مى فاكته‌را بوویه‌ و وى ب ده‌هان په‌یڤێن گۆتین كو نیشان و هێمانه‌ بۆ بهایێ ئازادیێ، كو دیار دكه‌ن نه‌ته‌وێ وى چه‌ند گرنگ و چاره‌نڤیس سازه‌ و ژپێخه‌مه‌ت ڤێ گرنگیێ ب درێژاهیا ژیانا خوه‌ خه‌بات و تێكۆشان كریه‌ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا ئازادیێ. له‌و ما ژى خه‌بات كر ژ پێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ڤێ ئازادیێ و كاره‌كێ ره‌وایه‌، به‌لكو جهێ فه‌خر و شانازیێ یه‌، ئه‌ڤ خه‌م و خه‌یالا وى ژ ئازادى یا نه‌ته‌وه‌ و گه‌لێ خوه‌ هه‌لگرتى ژپێخه‌مه‌ت گه‌هشتنا ئازادى و خۆشیێ و یا خوه‌ و خێزانا خوه‌ۆ هه‌لگرتى و ل شوینا ل قه‌سر و قوسیرا و كۆچك و وه‌ڵاتێن بیانى و ب سه‌رشۆرى نانێ بێماریێ كه‌ر بكه‌ت و پشتا خوه‌ بده‌ته‌ نه‌ته‌وێ خوه‌ و وان ژبیر بكه‌ت، بڕیارێ دده‌ت كو: “هه‌تا ده‌ستێ من تفه‌نگێ بگریت بۆ ئازادیا كوردا خه‌باتێ بكه‌م و من دڤێت ئالایێ كوردستانێ هلگرم و ڕاكه‌م و نه‌هێلم هێدى كوردستان بنده‌ست و داگیركرى بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 149) و “بریارێ دده‌م كو هه‌تا كوردستان ئازاد دبیت تاخم و تفه‌نگا من لحێف و دۆشه‌كا من بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 150)، و ئه‌ڤ سۆزه‌ نه‌تشته‌ك كێمه‌ كو وى وه‌كى فه‌لسه‌فه‌یه‌كێ كربیته‌ ڕێبازا ژیانا خوه‌ و مێنتالیته‌یا هزریا نه‌گهۆر كو هه‌تا دووماهی رۆژێن ژیانا خوه‌ ل چیایى ل سه‌ر وى بنه‌مایى بوو، كو ڕه‌خت وتفه‌نگ ژملێن وى ڤه‌نه‌بوون و كۆچك و دیوانا وى ژى شكه‌فت و تڕاشێن ڤان چیایا بوون و مێهڤانێن وى یێن قه‌درگران ژى پێشمه‌رگه‌هێن دلێر و مێرخاس و چه‌له‌نگ بوون.
ئه‌و پێشمه‌رگه‌هێن هه‌مى ده‌مه‌كى وه‌كى وى ده‌ست ژ دنیایێ شویشتى و گیانێ خۆ بۆ به‌خته‌وه‌رییا نه‌توه‌ و كه‌س و كارێن خۆ و ئاخا پیرۆزا كوردستانێ به‌ختكرى، لده‌مه‌كى كه‌ چ تشته‌ك ژ وێ شرینتر نینه‌.
ئه‌و ئالایێ كو وى دڤیا ل بن سیبه‌را وى هه‌مى كه‌س ب ئاسووده‌یى بژین و هیچ جیاوازیه‌ك د ناڤبه‌را كه‌سێ دا نه‌بیت، بێ هیچ ده‌مارگیریه‌كا نه‌ته‌وه‌یى و زمان و ئایینى، له‌وما ژى ته‌كه‌زێ ل سه‌ر هندێ دكه‌ت كو: “پێدڤیه‌ زمان و قه‌له‌م و ئایین و باوه‌ر ژ فاشیزمێ ئازاد بیت” (هه‌مان ژێده‌ر، 148)، چونكى به‌خته‌وه‌ریا نه‌ته‌وه‌ و گرۆپ و ده‌سته‌ك و وه‌لاته‌كێ یا د ڤێ ئازادیێ دا و یا د ئازادى یا هزرى، ئایینى، نه‌ته‌وه‌یى و زمانى و ره‌گه‌زى ژ هه‌ر جۆره‌ دكتاتۆریه‌ت و فاشیزم و هۆلاكۆسته‌كێ.
بارزانیێ نه‌مر ب پشتگرێدان ب ئه‌زموونا خوه‌ یا جڤاكى و رامیارى و له‌شكرى باوه‌رى ب هندێ هه‌بوو كو چه‌پله‌ ب ده‌سته‌كى ب تنێ ناهێته‌لێدان و ئه‌ڤ چه‌نده‌ پێدڤى ب هاریكاریه‌كا هه‌مه‌لایه‌نه‌یا هه‌یه‌ و پێدڤیه‌ ته‌خ و چین ل كوردستانێ ملێن خوه‌ بده‌نه‌ به‌ر ڤى بارى دا ئه‌ڤ كه‌شتیا نه‌ته‌وه‌یى بگه‌هیته‌ كه‌نارێن ئارامیێ و ئاسووده‌یێ كو هه‌مان ئازادى یه‌.
* بسپۆرێ پێداگۆگیێ و سایكۆلۆژیێ/زانینگه‌ها زاخۆ / پشكا ده‌روونناسى

به‌رپرسێ ئێكه‌م ژ گه‌له‌ك ئاریشێن سیاسى ل توركیا و نه‌خاسمه‌ كۆده‌تایا تیر مه‌ها ئه‌ڤ ساله‌، فه‌تحۆلا گویله‌ن، ئه‌و كه‌ساتیێ ئایینی یه‌ ئه‌وێ به‌رده‌وام ته‌له‌ڤزیۆن و ده‌زگه‌هێن میدیایى وێنێ وى نیشا دده‌ن. ده‌مێ مرۆڤ ته‌ماشه‌ى سه‌روچاڤێن وى یێن نویرهانى دكه‌ت دمینیته‌ حێبه‌تى. حێبه‌تى ژ هندێ ئه‌و ل چ دگه‌ڕیت؟ دیاره‌ ئه‌ڤ سه‌روچاڤێن هۆسا د دیرۆكا تووند و تیژیێ دا تشته‌ك و وێنه‌كێ نوو نینه‌. هه‌كه‌ ئه‌م بیرا خوه‌ بینین گه‌له‌ك كه‌س وه‌سا بوون: میلۆسۆڤیچ و هیتله‌ر و.. هتد. دیاره‌ ل پشت وى وێنێ ئارام و سه‌روچاڤێن نویرهانى و نه‌رم دا دله‌كێ ڕه‌ش ژ ئاسنى یێ هه‌ى كو ل پشت وان تاوانانه‌ ئه‌وێن هاتینه‌كرن.
مه‌ شول ژ هندێ نینه‌ كا فه‌تحۆلا گویله‌نى چه‌ند پاره‌ هه‌یه‌ و ژ كیڤه‌ ئیناینه‌. به‌لێ ئه‌وا كو دیاره‌ ڕاسته‌ زه‌نگینیا وى یا بێ وێنه‌یه‌. ئه‌و كه‌سێ بشێت ب سه‌دان جه‌نه‌رال و ئه‌فسه‌ر و پله‌دارێن له‌شكرى و مامۆستایێن زانینگه‌ه و فه‌رمانبه‌رێن میرى بۆ لایێ خوه‌ ڕابكێشیت، بێگومان دێ ب پاره‌ى ڤى كارى كه‌ت. كه‌س ژ وان مرۆڤان ژ قه‌نجى و ب خێرا خوه‌ نه‌كه‌فتینه‌ دووڤ وى.
فه‌تحۆلا گویله‌ن هه‌ڤڕكێ سیاسیێ ده‌ستهه‌لاتا توركیا ب هێجه‌تا گه‌نده‌لیێ، ئانكو گه‌نده‌لیا ئه‌ردۆغانى و كۆڕێ وى و لایه‌نگرێن وى- وه‌كى ئه‌و دبێژیت، دڤێت بگه‌هیته‌ ده‌ستهه‌لاتێ ل وى وه‌لاتى. دیاره‌ وى دڤێت ڤێ گه‌نده‌لیێ ب گه‌نده‌لیه‌كا دی چاره‌سه‌ر بكه‌ت و ناڤێ وێ یا كریه‌ بزاڤه‌كا ئیسلامى. پا یا داد و گه‌شه‌پێدانا ئه‌ردۆغانى چ تشته‌؟ ئاشكرایه‌ فه‌تحۆلا گویله‌ن نه‌ ل سه‌ربانێ هه‌یڤێ مه‌زن بوویه‌ هه‌تاكو ئه‌م بێژین چ ژ حال و كاودانێن توركیا و جیهانا ئیسلامى و جیهانێ ب گشتى نزانیت. نه‌یا سه‌یره‌ هه‌كه‌ حاشاتیێ ژ ڤێ ڕاستیێ بكه‌ت، كو وى وه‌لاتى و جیهانێ ب گشتى هزاران هزار موسلمانێن هه‌ژار و به‌له‌نگازێن هه‌ین ژ نه‌داریێ و نه‌چاریێ بۆ پاریه‌كێ نانى و چه‌ند دۆلاران په‌یوه‌ندى ب ڕێزێن ڕێكخراوێن تیرۆریستى كرین، ل ده‌مه‌كى ئه‌و خوه‌ ب موسلمان و سه‌ركرده‌یه‌كێ میانه‌ڕه‌و و قوتابیێ مه‌لا سه‌عیدێ نوورسى دزانیت. دیاره‌ هه‌كه‌ ئه‌و مرۆڤه‌كێ مۆسلمانێ ڕاسته‌قینه‌ بایه‌ ل شوینا هندێ پارێ خوه‌ ل وان ته‌خێن زه‌نگین و پێ چێبووى و سه‌ر ب كه‌رتێ حكوومى ل توركیا و جهێن دی بمه‌زێخیت، بلا ب هزاران هه‌ژار تێركربانه‌ داكو هیچ نه‌بیت ئه‌و ژ باند و مافیایێن تیرۆرستى دوور كربانه‌. دیاره‌ ئه‌و میانه‌ڕه‌ویه‌، ئه‌وا ئه‌و پێ دخۆڕیت، وه‌كى یا گه‌له‌ك پارتێن سه‌ر ب ئیسلاما سیاسیه‌، تشته‌ك ڕووگه‌شه‌ و ئیسلام تنێ ناڤ و نیشانه‌كێ پیرۆزه‌ بۆ پیرۆزتركرنا بزاڤ و لڤینێن خوه‌ و شه‌رعیه‌تدانا تاوانێن خوه‌ و گه‌هشتنه‌ مه‌ره‌مێن خوه‌ یێن سیاسى، و ئه‌زموون د ڤێ چه‌ندێ دا گه‌له‌كن و ژ وان ژى ئه‌وا ل ڤێ كۆدتایێ ده‌ركه‌فتی نیشا دده‌ن كو ئه‌ڤ میانه‌ڕه‌ویه‌ تشته‌كه‌ و هه‌كه‌ ده‌لیڤه‌ هه‌ل بكه‌ڤیت هه‌ر جاره‌كا هه‌بیت و ل كیرێ بیت دێ نموونێن وه‌كى وێ كۆده‌تایێ و گه‌له‌ك تشتێ خرابتر ل سه‌ر ده‌ستێ وان هێنه‌كرن. فه‌تحۆلا گویله‌ن وه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ دی، ئاسایی یه‌ وه‌كى چه‌وا ئابراهام ماسلۆ ده‌روونناسێ ب ناڤوده‌نگێ ئه‌مریكى د تیۆریا دا ل دۆر پێدڤیان ئاماژێ ب گرنگیا تێركرنا وان دده‌ت، وى ژى پێدڤیێن خوه‌ هه‌بن و بزاڤێ بۆ دابینكرنا وان بكه‌ت، نه‌خاسمه‌ كو ئه‌و كه‌سه‌كێ تێرخوارى و تێر ڤه‌خواریه‌ و ئه‌ڤ تشته‌، به‌رۆڤاژى ملیۆنه‌ها مرۆڤ و موسلمانان، بۆ وى نه‌گرنگن، به‌لێ پێدڤیێن وه‌كى سه‌رنج ڕاكێشان و ڕێزگرتنا خه‌لكى بۆ لایێ خوه‌ و ناڤوده‌نگ و گه‌له‌ك لایه‌نێن جڤاكیێن دی ب ڤى ڕه‌نگى ئه‌و پێدڤینه‌ ئه‌وێن فه‌تحۆلا گویله‌ن ل تێركرنا وان دگه‌ڕیت. چ گۆمان تێدا نینه‌ هیچ كه‌سه‌ك دژى ڤێ چه‌ندێ نه‌بیت، هه‌كه‌ ب شێوه‌یه‌كێ ئاسایى بهێنه‌ تێركرن، به‌لێ ئه‌وا جهێ دلگرانیێ یه‌ ئه‌و و گه‌له‌كێن وه‌كى وى ل جیهانێ و كوردستانێ ڤى كارى و بده‌ستڤه‌ئینانا ئارمانجێن خوه‌ و پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ب تشته‌كێ پیرۆزڤه‌ گرێ دده‌ن كو دبیت بۆ گه‌له‌ك كه‌سێن موسلمان ببیته‌ پالده‌ره‌كێ مه‌زن و بهێز و وان بسه‌ردا ببه‌ت و ئه‌و مرۆڤ نزانن ئه‌و یێن ب ناڤێ ئایینى دهێنه‌ خاپاندن و نزانن ژى ئه‌و یێن بووینه‌ كه‌ره‌سته‌ك ل به‌رده‌ستێ هنده‌ك كه‌س و لایه‌نێن هه‌لپه‌رست، دا بگه‌هنه‌ مه‌ره‌مێن خوه‌، و خه‌لك د ڤێ پرۆسێ دا دبنه‌ پێسترك و هنده‌ك خشه‌به‌ر ل به‌ر پێ یێن وان و سۆته‌مه‌نى بۆ ئاگرێ وان. فه‌تحۆلا گویله‌ن و یێن وه‌كى وى بلا ل شوینا مه‌زاختنا هزاران و ملیۆنه‌ها دۆلاران ل جه‌نرالێن سه‌ربازى، كو ب ته‌خه‌كا زه‌نگین ل جیهانێ و توركیا دهێنه‌ هژمارتن، و وان پال بده‌ت كۆده‌تا و تیرۆر و تالانكرنێ و ئاژاوه‌گێڕیێ بكه‌ن و نه‌ڤێت بده‌نه‌ موسلمانێن هه‌ژار، بلا وه‌كى ده‌یكا ترێزایێ وى پاره‌ى ببه‌ن و ل وه‌لاتێن هه‌ژار ل سه‌رانسه‌رى جیهانێ بگێڕینن و ب سه‌ر هه‌ژار و به‌له‌نگازان دا به‌لاڤ بكه‌ن، هیچ نه‌بیت وه‌كى چه‌وا ده‌یكا ترێزایێ ب سه‌دان هندى یێن هه‌ژار حێبه‌تى ره‌فتار و ئایینێ خوه‌ كرین و كرنه‌ شه‌یدایێن خوه‌ و ئینانه‌ سه‌ر ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ، فه‌تحۆلا گویله‌ن ژى هزاران مرۆڤان بینیته‌ ناڤ ڕێزێن ئیسلامێ.
یێن وه‌كى ده‌یكا ترێزایێ چه‌نده‌ها سالان ژ ژیێ خوه‌ بۆ خزمه‌تكرنا مرۆڤاتیێ ته‌رخان كرن و ل گوندێن بیابانێ و هه‌ژار و د ناڤ خه‌لكه‌كێ برسى و ڕویس و پاشكه‌فتى بۆراندن، دهه‌مبه‌ری دا فه‌تحۆلا گویله‌نى و دار و ده‌سته‌كا وى پارێ موسلمانان ژ ده‌ڤێ وان و زارۆك و مالباتێن وان ڤه‌دكه‌ت و ل دژى وان ب خوه‌ بكار دئینن و ل ڤى چاخێ تژى ئاریشێن هه‌مه‌جۆر ل جیهانێ، ل شوینا ده‌ستێ مرۆڤایه‌تیێ بگرن دا ب ئاڤێ دا نه‌چن و نه‌خه‌ندقن هندى دی پێهنا لێ بده‌ن دا زووتر ده‌ستێ خوه‌ ژ وان قچیلك و تڕاشان به‌رده‌ت ئه‌وێن خوه‌ پێڤه‌ گرتى و داكو باشتر ب ئاڤێ دا بچیت. ئه‌ڤه‌یه‌ میانه‌ڕه‌ویا وى و ڕاستى و كه‌توارێ سایكۆلۆژیا كه‌ساتیا تیرۆرپه‌روه‌ران، یێن كو ل بن سیبه‌را هزر و مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌تێ) وان ئه‌ڤرۆكه‌ جیهان گه‌هشتیه‌ سه‌رێ دوڕیانا ژناڤچوونێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمى/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژى/زانینگه‌ها زاخۆ

ئاسایی یه‌ نه‌ساخێن ده‌روونى ژى وه‌كى هه‌رنه‌ساخیه‌كا بایۆلۆژیك و جه‌سته‌یى دبیت تووشى هه‌ر مرۆڤه‌كى و ل هه‌ر ژى و پله‌ و پایه‌یه‌كێ بیت. دبیت زیانا وێ ژى بگه‌هیته‌ وى كه‌سى ب خوه‌ و به‌لكو چه‌ند كه‌سێن دی. به‌لێ ده‌مێ زیان دگه‌هیته‌ هژماره‌كا گه‌له‌ك مرۆڤان كاره‌سات دروست دبن.
خودێ ژێ ڕازى عه‌لى وه‌ردى، زانا و فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن و خودانێ بیردۆزا “قه‌یرانا سایكۆلۆژیا عه‌ره‌بێ بیابانێ” د وێ باوه‌رێ دایه‌ كو هه‌ستكرن ب زۆرداریێ ژ خودانێ زۆرداریێ بهێز و كاتێكه‌رتره‌. دیاره‌ ئه‌و دزانیت كو هه‌سته‌وه‌رێن مرۆڤى ڕۆله‌كێ مه‌زن د ژیانا بایۆلۆژیك و سایكۆلۆژیك و جڤاكى دا دبینیت و به‌لانس و هه‌ڤسه‌نگیا مرۆڤى دپارێزن. هه‌كه‌ كه‌سه‌كى ئه‌ڤ شیانه‌ نه‌مینیت و تو شویژنه‌كێ د له‌پێ وى ڕا بكه‌ى و ئه‌و پێ نه‌حه‌سیت ژیانا وى دێ ڕامانا خوه‌ ژ ده‌ست ده‌ت. له‌وما هه‌ستكرن گرنگه‌ و ب تایبه‌ت هه‌كه‌ ئه‌ڤ هه‌سته‌وه‌ره‌ گرێداى بیت ب گه‌له‌ك لایه‌نێن هه‌ڤشێوێ ژیانا مرۆڤى و جڤاكێ ڤه‌.
ئه‌ڤرۆكه‌ كوردستان ب كاودانه‌كى دا ده‌رباز دبیت كو لایه‌نێ هه‌سته‌وه‌رى و سۆزدارى و هزرى تێدا گه‌له‌ك گرنگن بهێنه‌ ل به‌ر چاڤگرتن و ئه‌و ژى ژ پێخه‌مه‌ت وانه‌ وه‌رگرتن ژ دوهى و ڕابردووى، و كاركرن و لڤینا ئه‌ڤرۆ، و ئاڤاكرنا سوبه‌هى. دیاره‌ وه‌ك زانایێن سایكۆلۆژى و جڤاكى دبێژن مرۆڤ چ جاران ژ راِبردوویێ خوه‌ قورتال و جودا نابیت. جڤاك ژى ب هه‌مان شێوه‌. چه‌وا مرۆڤێ ئه‌ڤرۆ و سوباهى به‌رهه‌مێ دوهی یه‌، جڤاك ژى وه‌سا داهاتوویێ وێ گرێدایه‌ ب ئه‌زموونا ئه‌ڤرۆ و دوهى ڤه‌.
ئه‌و ده‌وله‌تا مه‌ كوردستانیان دڤێت ئاڤا بكه‌ین به‌رهه‌مێ هه‌سته‌وه‌رێن تاكى و جڤاكی یا كوردستانیانه‌ كه‌ ژ دوهى و ئه‌ڤرۆ هه‌ى. ئه‌و هه‌سته‌وه‌رێن پڕن ژ تراژێدى و كۆله‌جه‌رگى و بیرهاتن و كاره‌ساتێن نه‌خۆش و زۆردارى. هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن نه‌بده‌ستێن خوه‌ و ژ تێنه‌گه‌هشتنێ، به‌لكو ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندى و ئه‌گه‌ران ئه‌ڤرۆ ده‌هۆلێ بۆ نه‌گۆنجانا ده‌مى بۆ ڤێ ده‌وله‌تێ دقۆتن.
ده‌م و هێجه‌ت هه‌ر چ بن نه‌هند مه‌زن و فه‌ر و گرنگترن ژ وێ هه‌ستا پێدڤیه‌ هه‌ر تاكه‌كێ كورد بكه‌ت ده‌مێ بیرا وى ل هه‌مى وان ئه‌نفال و كێمیابارانكرن و جینۆساید و…هتد، دهێت. ئه‌و تاكێ كوردستانى هه‌كه‌ ئه‌ڤ هه‌سته‌وه‌ره‌ ل نك وى كار نه‌كه‌ن، چ جیاوازیا وى نینه‌ دگه‌ل وى كه‌سێ هه‌ڤسه‌نگیا وى یا بایۆلۆژیك تێك چووى و هه‌ست ب هندێ ناكه‌ت بزماره‌ك یا د بنێ پێ وى دا چه‌قى. ئه‌ڤ هه‌ر دو مرۆڤه‌ نه‌ساخن. ئێك نه‌ساخێ جه‌سته‌یی یه‌ و یێ دى نه‌خۆشه‌كێ ده‌روونی یه‌ و هه‌ر دو پێدڤى ب نۆشدارینه‌. نۆشدارێ ئێكێ دێ هنده‌ك ده‌رمانان ده‌ت، و ده‌رمانێ نه‌ساخیا جۆرێ دویێ مرۆڤ ب خوه‌یه‌. هه‌كه‌ د هه‌ر نساخیه‌كێ دا مرۆڤ ب خوه‌ باشترین و مه‌زنترین هاریكار نه‌بیت چاره‌سه‌رى دێ گه‌له‌ك بزه‌حمه‌ت كه‌ڤیت. ئه‌و مرۆڤێ هند هه‌ستا نه‌ته‌وه‌یى ل نك لاواز بیت و باوه‌رى ب به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتى و نه‌ته‌وه‌یى نه‌بیت، باشترین چاره‌سه‌رى ئه‌وه‌ ب ده‌هان ده‌مژمێران د مه‌ژیێ خوه‌ دا پێداچوونێ ب هه‌مى وان گه‌ف و به‌دبه‌ختیان دا بكه‌ت ئه‌وێن كو هه‌كه‌ وى ژى وه‌كى خه‌لكێ وه‌لات و ده‌وله‌تا خوه‌ هه‌بایه‌ دبیت تووشى وى نه‌بانه‌. و وى ده‌مى دێ باشترین ده‌رمان بۆ وى ئه‌و كار بیت و بۆ وى بنه‌ مه‌زنترین پالده‌ر بۆ هندێ ل شوینا ڕاوستان ل دژى وێ ده‌وله‌تێ و چێكرنا ئاسته‌نگیان بۆ دروستبوونا وێ و دلخۆشكرنا دلێ دوژمنان و ته‌حلكرنا ژیانا خه‌لكێ خوه‌، كار بۆ ئاڤاكرنا وێ ده‌وله‌تێ بكه‌ت دا هه‌مى كوردستانى ل بن سیبه‌را وێ و بێى جیاوازیا ئایینى و نه‌ته‌وه‌یى و مه‌زهه‌بى و دوور ژ لایه‌نگیرى و ده‌مارگیرى و خوه‌ په‌رێستیا ئه‌م ب ئاگرێ وێ سۆتین پێكڤه‌ بژین.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

هاتنا زانا و فیزیكدانێ مه‌زن ئه‌لبێرت ئه‌نشتانینى ڕه‌نگێ هزركرن و سایكۆلۆژیا مرۆڤایه‌تیێ گهۆڕى. چاڤ و گوه و دل و مه‌ژیێ مرۆڤى بۆ هزاران سالان ل سه‌ر هندێ ڕاهاتبوو كو ب دیتنا وى لایه‌نێ ئه‌ندازیارى و فیزیكى د هه‌مى تشتان دا ل جیهانێ تنێ ژ هه‌ر سێ ڕه‌هه‌ندێن (أبعاد) بلنداهى و درێژاهى و په‌حناتیێ پێك دهێت. به‌لێ وى ڕه‌هه‌نده‌ك دیتر ژى لێ زێده‌كر و ئه‌و ژى ده‌مه‌. هزار سال بوو دمى ژى ل نك مرۆڤى ڕامانه‌كا دی په‌یدا كربوو. به‌لێ هزرا ئه‌نشتانینى ژ ده‌مى تشته‌ك نوو بوو. دیرۆكێ و هه‌لپه‌ره‌ستان و به‌رژه‌وه‌ندیان مرۆڤ فێرى هندێ كربوو كو خودانێ هه‌ر باوه‌ر و هزره‌كا نوو ب دوژمن و كافر و زه‌ندیق بزانیت و پێدڤیه‌ بهێته‌ كوشتن و گه‌له‌ك زانا و كه‌س و فه‌یله‌سۆف و پێغه‌مبه‌ر به‌رى ئه‌نشتاینى ب ڤى ده‌ردى چوون، به‌لێ چه‌رخێ بیستێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل وى نه‌كر، چونكى هێدى چاڤێن مرۆڤى ل چاڤ جاران ڤه‌كریتر بوون و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ڕۆژ بۆ ڕۆژ زێده‌تر لێ دهێت و ڕۆژه‌ك دهێت جهێن مرۆڤێن دۆگماتى و مه‌ژى هشك و ده‌مارگیر د شارستانیه‌تێ دا نابیت، و نه‌خاسمه‌ ئه‌وێن ئایین ب هشكى وه‌رگرتى و تێكه‌لى كه‌ربوكین و گرێ یێن خوه‌یێن ده‌روونى دكه‌ن و خوه‌لیى ب خوه‌ و خه‌لكێ دیتر وه‌ردكه‌ن. ئێدى سه‌رده‌مێ مه‌ژى هشكیێ یێ ب داوى هاتى. چه‌وا تشتێ نوكه‌ و یێ به‌رى چه‌ند سالان د مه‌ژیێ بچووك و هشكێ وى سه‌رده‌مى دا نه‌دگۆنجا، ل ئاینده‌ى ژى دێ گه‌له‌ك تشت هه‌بن بۆ مه‌ژیێ بچووكێ نوكه‌ تشته‌ك سه‌یر و سه‌مه‌ربیت.
گه‌له‌ك تشت و بیروباوه‌رێن هه‌ین مرۆڤ ئه‌ڤرۆكه‌ خوه‌ بۆ دكۆژیت، به‌لێ د ئاینده‌ى دا دێ بینیت ئه‌و چه‌ندێ ساویلكه‌ بوو كو ئه‌و هزر و بیروباوه‌ر هه‌بوون. چه‌رخێن داهاتوو چه‌رخێن ڤه‌بوونا مێشكێ مرۆڤی یه‌ و چه‌رخێ ئازادیا وێ یه‌ ژ گه‌له‌ك تشتێن نوكه‌ هه‌ین.
هزاران سال بوون خه‌لكى وه‌سا هزر دكر و تێگه‌هشت بوون كو ده‌م دبۆریت. به‌لێ ئه‌نشتاینى گۆت: نه‌خێر ده‌م ڕاوستیایه‌ و نالڤیت، به‌لێ كاروانێ مرۆڤایه‌تیێ دلڤیت و دبۆریت. د باوه‌را وى دا ئه‌ڤه‌ پشكه‌كه‌ ژ یاسا و سروشتێ هه‌بوونێ ل جیهانێ. وه‌كى گه‌له‌ك تشتان دبیت ئه‌ڤه‌ ژى دگه‌ل هزر و مه‌ژیێ هنده‌كان نه‌گۆنجیت. هه‌كه‌ پێشى سه‌د سالان به‌حسێ ته‌له‌ڤزیۆن یان ڕادیویێ و به‌رى پێنجى سالان به‌حسێ وێ مۆبایلا نوكه‌ بوویه‌ پێتڕانكا ده‌ستێ بچووكان، هاتبایه‌ كرن هزاران كه‌س و به‌رى هه‌میان ژى مامۆستایێن ئایینى دا وى مرۆڤى ب كافر و زه‌ندیق هژمێرن و خه‌لكى پالده‌ن وى بكۆژن و فه‌توایا كۆشتنا وى وه‌كى ئاڤا ڤه‌خوارنێ ده‌ن، و خه‌لك و به‌لبه‌لچى و نه‌زان و گێژ و نه‌فه‌هم و ده‌مارگیر و مه‌ژى هشك ژى ل چ دگه‌ڕن؟ ل تشته‌ك هۆسا! ئه‌ڤه‌ چی یه‌ ئیسلامێ و مه‌لایان یا وه‌گۆتى، حال بكه‌ ئیسلامێ نه‌ ژ دوور و نه‌ ژ نێزیك ئاگه‌ه ژێ نینه‌.
به‌لێ ئه‌ڤرۆ ب خێرا ئه‌نشتاینى ئه‌م دزانین فلان ده‌م و فلان هه‌یڤ و سال و سه‌ده‌ وه‌سا د ناڤه‌رۆكا سروشتى دا هاتینه‌ دانان و جێگیر كرینه‌ كو نالڤن، به‌لكو ئه‌م یێن بۆ لایێ وێ ده‌مژمێرێ و وێ هه‌یڤێ و سالێ و سه‌ده‌یێ ڤه‌ دچین. وه‌كى چه‌وا یێ بڤێت ژ زاخۆ هه‌تا هه‌ولێرا پایته‌خت ب تڕۆمبێلێ بچیت و د ڕێكێ دا دێ گه‌هیته‌ سێمێل و دهۆكێ و پاشى ئاكرێ و پاشى شه‌قلاوه‌ و پاشى سه‌لاحه‌ددین و هه‌تا دگه‌هیته‌ ئارمانجا دووماهیێ كو هه‌ولێره‌.
هه‌مان ئه‌و نموونه‌یه‌ بۆ ڕوودانێن مرۆڤى و جڤاكى و دیرۆكى ژى دروسته‌. ئه‌ڤرۆكه‌ ڕۆژ ڕۆژا گه‌نگه‌شكرنا بابه‌تێ ده‌وله‌تا كوردستانێ یه‌. هه‌كه‌ ئه‌م ل دووڤ هزر و تێگه‌هشتنا ئه‌نشتاینى و یاسایێن سروشتى ته‌ماشه‌ى بابه‌تى بكه‌ین دێ زانین ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ هاتیه‌ دانان و یا د مه‌ودایێ ده‌مێ سروشتى دا هاتیه‌ جێگیركرن، نه‌ك وه‌سایه‌ كو ئه‌م هزر دكه‌ین دێ ده‌م بۆریت هه‌تا ئه‌م دگه‌هینێ، به‌لكو ئه‌م یێن دبۆرین دا بگه‌هینه‌ وى ده‌مى و وێ خالێ. وه‌كى چه‌وا ئه‌و مرۆڤێن ل ناسا (NASA) كار دكه‌ن و بۆ گه‌هشتنا سه‌ربانێ هه‌یڤێ هنده‌ك ڕۆژان ل وێستگه‌هێن د ناڤبه‌را ئه‌ردى و هه‌یڤێ دا هاتینه‌ جێگیركرن ڕادوه‌ستن و بێهنا خوه‌ ڤه‌دده‌ن و پاشى ب ڕێ دكه‌ڤن به‌ره‌ڤ هه‌یڤێ یان جهێن دیتر ژ ئه‌سمانى.
له‌وما نه‌یا سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ هه‌كه‌ هنده‌ك لایه‌ن و پارتێن سیاسى ل كوردستانێ ژ هه‌ر دو بالێن سكۆلاریزم (علمانى) و ئیسلاما سیاسى د یاسایێن سروشتى نه‌گه‌هن و دڤێت دژى وان یاسایان بله‌یزن و ل نك دله‌كى دژى پێلێن ئاڤێ مه‌له‌ڤانیێ بكه‌ن و كار بكه‌ن بۆ سه‌رنه‌گرتنا وێ ده‌وله‌تێ چونكى هنده‌ك وه‌لاتان وه‌سا دڤێت. مێشكێ وان هندێ بچووكه‌ جهێ یاسایه‌كا وه‌سا یا سروشتى تێدا نابیت. ئه‌و نزانن بزاڤێن وان و یێن ئاغایێن وان ل دژى پێلێن سروشتى هندى پڕپڕا په‌ڕێن مێشه‌كێ و پێشیه‌كێ ژى نینه‌ ل به‌ر سینگێ سروشتى و ڤێ جیهانا مه‌زن و ویستا خودایێ مه‌زن، ڕاوه‌ستن، و ده‌وله‌تا كوردستانێ یا د خاله‌كێ ژ ده‌مى دا یا جێگیر بووى، و تنێ ئه‌و نه‌بیت كانێ دیار نینه‌ گه‌هشتنا مه‌ بۆ وێ خالێ ل دووڤ پیڤه‌رێ مه‌ مرۆڤایه‌تیێ ده‌مژمێره‌ك یان ساله‌ك یان پێنج سال یان سه‌د سالێن دیتره‌، به‌لێ خێرایا گه‌هشتن و لڤینا مه‌ دیار دكه‌ت كا كه‌نگى و چه‌وا ئه‌م دێ گه‌هینێ. هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر (30)ێ بهاژووین دێ چه‌ند سه‌د سال ڤه‌كێشیت و هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر هه‌شتێ بهاژووین دێ سه‌د ساله‌ك و هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر سه‌دێ و زێده‌تر بهاژووین به‌لكو زووتر و د ماوێ سێ یان چار سالان بگه‌هینه‌ وێ خالێ و وى وێستگه‌هێ ده‌مه‌كى ئه‌وا مه‌ ناڤێ ل نك خوه‌ كریه‌ ده‌وله‌تا كوردستانێ.
ئه‌ڤا ئه‌و لایه‌ن و پارتێن سیاسى و نه‌یار و ده‌وله‌تێن ده‌وروبه‌ر دكه‌ن تنێ گیرۆكرنا ترۆمبێلا مه‌یه‌ به‌ره‌ڤ وى ده‌مى و وێ خالێ و نه‌تشته‌ك زێده‌تره‌. ماده‌م هزرا ده‌وله‌تا كوردستانێ دشێت د مه‌ژیێ مرۆڤى دا هه‌بیت ئانكو دشێت د ناڤه‌رۆكا یاسایێن سروشتى ژى دا هه‌بیت. بلا ئه‌مریكا و ڕۆسیا و فره‌نسا و به‌ریتانیا و ده‌ردورێن مه‌ و ئه‌و پارت و لایه‌ن و خه‌لك ل كوردستانێ باش بزانن و پشتڕاست بن، ئه‌نشتاینى یا بۆ مه‌ گۆتى، و ئه‌و ده‌وله‌ت یا هاتیه‌ ده‌ینان و ئاڤاكریه‌ و تنێ ئه‌م د ناڤ پاپۆڕه‌كێ دا یێن ڕێكه‌فتین ڤێجا هه‌تا دگه‌هینێ، و كه‌س د جیهانێ دا نه‌شێت ژ یاسایێن سروشتى ده‌ربكه‌ڤیت و هه‌ر بزاڤه‌كا ژ وى جۆرى تنێ دێ ڕوی ڕه‌شیێ و ڕیسوایێ بۆ وان ب دووڤ خوه‌ دا بینیت و د ڕێڕه‌وا دیرۆكێ و ده‌مى دا داڤه‌كا ڕه‌ش بیت بناڤ چاڤێن وانڤه‌، ئه‌و تنێ تڕانا و یارییا ب ڕهێن خوه‌ و یێن باب و باپیران دكه‌ن و پێ دكه‌نن، به‌رۆڤاژى ئه‌وێن كاره‌كێ باش د ڤى پرۆژه‌ى دا دكه‌ن، هه‌كه‌ مه‌ بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) بئاخڤین، دێ بۆ خوه‌ ناڤه‌كێ باش و خێره‌كا مه‌زن ل ڤێ جیهانێ و ئایینده‌ى و ڕۆژا دووماهیكێ تۆمار كه‌ن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ
* هه‌كه‌ مه‌ بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) باخڤین، دێ بۆ خوه‌ ناڤه‌كێ باش ل ڤێ جیهانێ تۆمار كه‌ن.

كۆده‌تایا توركیا ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا ڤێ هه‌یڤێ (ته‌موز) رووى داى، و هه‌كه‌ ده‌ستپێك و دووماهیك و هه‌مى جهێن وێ گۆماناوى ژى بن، تنێ ڕاستیه‌ك تێدا بوویه‌ و ئه‌و ژى پاككرنا بابه‌تان دگه‌ل هه‌ڤدو و ب ڕێكا توندوتیژیێ بوو ژ دو ئالیان ڤه‌: ئه‌ردۆغان و هه‌ڤڕكێ وى یێ سیاسى-ئایینى فه‌تحۆلا گویله‌ن. ئه‌ڤ شێواز و ڕێكێن سه‌ره‌ده‌ریا دگه‌ل ئێك ئه‌وه‌ ئه‌وا ژ لایه‌نێ فه‌لسه‌فه‌ و هزرا ئایینى و پێشه‌وایێن وى ڤه‌ هاتیه‌ ڕه‌تكرن و چ جهێ خوه‌ د وێ فه‌لسه‌فێ دا نه‌هه‌ى. دیاره‌ پارتا ئه‌ردۆغانى یاكو هه‌لگرا درووشمێ ئایینی یه‌ هند ل سه‌ر بنه‌مایێن ئایینى بڕێڤه‌ ناچیت هندى گرێدایه‌ ب چه‌سپاندنا یاسا و بنه‌مایێن سیاسه‌تێ ڤه‌. ئاشكرایه‌ كو فه‌لسه‌فا ئایینى ل سه‌ر بنه‌ما و بهایێن دادپه‌روه‌ریێ و دلۆڤانى و ئاشتى و ده‌سبه‌ردان ژ گه‌له‌ك تشتێ (دونیایى) و هژماره‌كا بهایێن هه‌ڤشێوه‌ هاتیه‌ ده‌یناندن و ئاڤاكرن و ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ نه‌ك ته‌نها د ئایینێ ئیسلامێ دا، به‌لكو د وان ڕێباز و ئایینێن وه‌كى زه‌رده‌شتى و كۆنفۆشیوسى و شینتۆ و سۆقرات و … هتد، ژى ئێك بوویه‌ ژ بنه‌ما و ستوونێن ئاڤاكرنا وان ئایین و ڕێبازان، هه‌رچه‌نده‌ هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن وان ب ئایین یان ئایینێن ئه‌سمانى ناهژمێرن، به‌لێ پا ئایه‌تێن (19، 89، 46، 34، 37، 23) ژ سوره‌تێن (مائیده‌، حه‌جه‌ر، قصص، سجده‌، سبأ، فاتر و زخرف) ژ قورئانا پیرۆز به‌لگێن بهێزن كو دسه‌لمینینن هه‌ر نه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌یه‌كى پێغه‌مبه‌رێ خوه‌ هه‌بوویه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى تشته‌ك سروشتیه‌ كو نه‌ژاده‌كێ مه‌زنێ وه‌ك ئارییان یان ژى شارستانیه‌ته‌كا مه‌زن و كه‌ڤنارا وه‌كى یونانییان چینییان ژى پێغه‌مبه‌ر یان چه‌ند پێغه‌مبه‌رێن خوه‌ هه‌بن. وه‌ك دیرۆك دبێژیت ئه‌و پێغه‌مبه‌ر ب گشتى هه‌مى ل سه‌ر ڤان بهایێن ساخله‌م و ئاشتیخوازانه‌ هاتینه‌ ده‌ینان و بڕێڤه‌برن، هه‌تاكو ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ژى ل ده‌ستپێكێ و پترتر ژ ده‌ه سالان ل سه‌ر وان بنه‌مایێن ئاشتیخوازانه‌ و ساده‌ و خاكى و (نه‌فس نزمى) بڕێڤه‌چوو، به‌لێ پشتى هینگێ و ل سه‌ر فه‌رمانا خودایێ مه‌زن و ب ل به‌رچاڤگرتنا سایكۆلۆژیا تاكێ عه‌ره‌بێ بیابانێ (به‌ده‌وی) و سروشتێ جڤاكیا هۆزێن وێ ده‌ڤه‌رێ شێوازێ وێ هاته‌گهۆڕین و تا ڕاده‌یه‌كێ هێز و ده‌ستهه‌لات تێدا هاته‌ بكارئینان.
دیاره‌ هێز و ده‌ستهه‌لات و زۆردارى و چاڤ ل پله‌ و پایه‌ و ده‌ستكه‌فتێن جڤاكى و مادى و ئابوورى و دارایى و گه‌له‌ك بهایێن ژ ڤى بابه‌تى وه‌كى وان ئه‌و بهایانه‌ ئه‌وێن پرۆسا سیاسى ب گشتى ل سه‌ر بنه‌مایێ وان هاتیه‌ ئاڤاكرن. به‌رۆڤاژى پێغه‌مبه‌ران، كو ژیانه‌كا ساده‌ هه‌بوو و ده‌ستێ خوه‌ ژ گه‌له‌ك وان به‌رژه‌وه‌ندییان شویشتبوو ئه‌وێن خه‌لكێ ئاسایى ب گشتى و سیاسه‌تڤان ب تایبه‌تى ل دویڤ دگه‌ڕن و ژیان و هزرا خوه‌ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وان ته‌رخان دكه‌ن، ده‌ستهه‌لاتدارێن سیاسى هه‌مى یان ب كێمی گه‌له‌ك تشتان بۆ خوه‌ و به‌رژوه‌ندیێن خوه‌ دڤێن و دخوازن ژ پێخه‌مه‌ت وان ئاماده‌ى هه‌ر كاره‌كى و گڤاشتنه‌كێ و زۆرداریه‌كێ بن و بكارئینانا هێزێ دژى لایه‌نێ به‌رامبه‌ر بكه‌ن و تێدا هزرا هه‌ڤڕكیێ زاله‌، ئه‌وا د هزرا پێغه‌مبه‌ران دا هیچ گرنگیا خوه‌ نه‌بوویه‌ و هه‌مى ئارمانجا پێغه‌مبه‌ران گه‌هاندنا په‌یامه‌كا پیرۆز و چاكسازی بوویه‌ دوور ژ هه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا تایبه‌ت.
درووشمێ جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ماوه‌ بۆ ماوه‌ى د هزرا خه‌لكى دا په‌یدا دبوو، به‌لێ پشتى ڕاپه‌رینا مه‌لالیێن ئیرانێ و كه‌فتنا ده‌ستهه‌لاتێ د ده‌ستێن زه‌لامێن ئایینى دا ل وى وه‌لاتى ڕه‌نگ و هێزه‌كا دی په‌یدا كر و بلندتر ژ جاران بانگه‌شه‌ بۆ دهاته‌ كرن. ئه‌وان په‌یدابوونا هزرا جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ب ئێك ژ پیلانێن ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ دهژمارت و ئه‌ڤه‌ به‌رده‌وامیا وێ فۆبیایێ بوو ئه‌وا موسلمانان ژ وه‌لاتێن ڕۆژئاڤایى د دل و ده‌روون و هناڤێن خوه‌ دا دروست و په‌روه‌رده‌ كرى. هه‌كه‌ مرۆڤ كوورتر و هوورتر هزرا خوه‌ بكه‌ت دشێت بهێته‌ گۆتن ئێدى سه‌رده‌مێ ڤێ گریمانێ یا بسه‌رڤه‌چووی و نه‌ك ئه‌مریكا و ڕۆژئاڤانه‌ بانگه‌شێ بۆ جوداهیا ئایینى و سیاسه‌تێ دكه‌ن، به‌لكو ئه‌ڤه‌ سروشتێ مرۆڤى و سایكۆلۆژیا پێدڤیاتانه‌ (الحاجات یان needs) ل نك وى نه‌چار دكه‌ن كو بۆ بده‌ستڤه‌ئینان و دابین و تێركرنا وان پێدڤیان هه‌ر ڕێكه‌كێ دگه‌ل یێ به‌رامبه‌ر و ئه‌وێ د مێنتالیته‌ و هزرا وى دا ناڤێ وى “دوژمنه‌” بكار بینیت، هه‌تاكو ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ڕێكه‌ توندوتیژى و كۆده‌تا و كوشتن و بڕین و تالانكرن و ل سێداره‌دان، یان هه‌ر ڕه‌فتاره‌كا دی یا هه‌ڤشێوه‌ بیت ئه‌وێن د فه‌رهه‌نگ و كه‌لتوورێ تیرۆرێ و ده‌ستهه‌لات و سیاسه‌تێ دا هه‌ى و فه‌رهه‌نگۆكا وان ڤاله‌ نینه‌ ژ گه‌له‌ك وان شێوازێن دڕندانه‌ بۆ پاقژكرن و ژناڤبرنا یێ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیت و ده‌ركرنا وى ژ گۆڕه‌پانا ژیانا هه‌ڤپشك و سیاسه‌تێ، ئه‌ڤه‌ هه‌مى ئه‌و تشت و ڕه‌فتارن ئه‌وێن ئایین و ڕێبازێن ئایینى وان ب ئێكجارى ڕه‌ت دكه‌ن. ئه‌ڤه‌ ژى چونكى پێغه‌مبه‌ر مرۆڤێن هند مه‌زن و “نه‌فس كوشتى” بوون كو ده‌ستێ خوه‌ ژ گه‌له‌ك وان تشتێن مرۆڤ سه‌را وان ئێك و دو دخۆن و دكۆژن شویشت بوون.
له‌وما كۆده‌تایا توركیا و گه‌له‌ك روودانێن سیاسى یێن هه‌ڤشێوه‌ ئه‌و ڕه‌فتار و هه‌لویست و به‌لگه‌نه‌ ئه‌وێن بێ هیچ گۆمانه‌كێ نیشا دده‌ن هزرا ئایینى نه‌شێـت دگه‌ل سیاسه‌تێ د ئێك ئاڤاهی دا بژیت و پێكڤه‌ كاروبارێن جڤاكى و ژینگه‌ه و شارستانیه‌تێ بڕێڤه‌ ببه‌ن، چونكى د ستراكتوورێ ئاڤاهیا هه‌ر ئێك ژ وان دا و ل شوینا كه‌رپیچ و بلۆكان بهایێن نه‌وه‌ك ئێك و دژى هه‌ڤدو یێن هاتینه‌ بكارئینان كو قه‌تاندنا وان پێكڤه‌ هه‌كه‌ نه‌ئه‌سته‌م بیت، لێ گه‌له‌ك گه‌له‌ك دژوار و بزه‌حمه‌ته‌، ئه‌نجام ژى ژ روودان و كاره‌ساتێن وه‌كى ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا هه‌یڤا هه‌فت ل وه‌لاتێ توركیا و ئه‌و كۆده‌تایا ساخته‌ باشتر نابیت یان ژى هه‌مى ئه‌و توندهاژوویا نوكه‌ د گۆڕه‌پانا جیهانێ دا دهێته‌ تێبینیكرن و یا ژ هه‌میا دیارتر تیرۆره‌ كو ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ پێكڤه‌ نه‌گۆنجانا بهایێن ئایین و سیاسه‌تێ بۆ بڕێڤه‌برنا كۆمه‌لگه‌ها مرۆڤى و شارستانیه‌تێ.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

لۆژیك (مه‌نتق) و فه‌لسه‌فا كه‌ڤن سه‌ربارى هندێ د سه‌رده‌مێ خوه‌ دا ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن بۆ مرۆڤایه‌تیێ ب دیارى ئینان و خزمه‌تا وێ كر، لێ د هنده‌ك واران دا كێماسى تێدا هه‌بوون و گه‌له‌ك تشتێ وێ دگه‌ل نوكه‌ ناگۆنجن. د وێ لۆژیكێ دا سه‌كنین و ڕاوستیان گرنگتر و سه‌ره‌كى و بزاڤ و لڤین د دووڤ دا دهات. به‌لێ لۆژیكا سه‌رده‌م به‌رۆڤاژى هزر دكه‌ت و بزاڤ و لڤینێ ب ژێده‌ر و بزوێنه‌رێ پێشكه‌فتن و سه‌ركه‌فتنێ دهژمێریت. گرنگیا ڤێ هزرا لۆژیكانه‌ نه‌ك تنێ د زانستێن فیزیكى دا، به‌لكو د بابه‌تێن، مرۆڤى و كۆمه‌لایه‌تى و سیاسه‌تێ دا ژى ب شێویه‌كێ پراكتیكانه‌ دهێته‌ دیتن و تێبینیكرن.
ل وه‌لاتێن پێشكه‌فتى و دیمۆكراسى دا ئۆپۆزسیۆن ڤى ڕۆلى دبینیت و ئێكه‌ ژ گرنگترین ئه‌گه‌رێن چاڤدێریا كاربده‌ست و پارتێن ده‌ستهه‌لاتدار و ڕه‌فتار و هه‌لسوكه‌فت و بڕیارێن وان یێن سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى. هه‌ر ئۆپۆزسیۆنه‌ك، ل وان وه‌لاتان، ل خالێن لاوازیا یێ به‌رامبه‌ر و د ده‌ستهه‌لاتێ دا دگه‌ڕیت دا ب ڕێكا ئازراندن و تێكڤه‌دان و بارزكرنا وان و به‌لاڤكرنا وان ل ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ سه‌رنجا خه‌لكه‌كى بۆ لایێ خوه‌ ڕابكێشیت. ئه‌ڤه‌ دبیته‌ ئه‌گه‌ر كو ئه‌و لایه‌ن و پارتێن د ده‌ستهه‌لاتێ دا پترتر هشیارى ڕه‌فتارێن خوه‌ بن و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى و هێلانا هژماره‌كا پترتر ژ ئه‌ندام و لایه‌نگر و ده‌نگده‌ران دگه‌ل خوه‌، گه‌ڕێن داهاتوویێ گرتنه‌ ده‌ست یا ده‌ستهه‌لاتێ بۆ خوه‌ جاره‌ك دیتر مسۆگه‌ر بكه‌ن. ئه‌ڤه‌ سروشتیه‌ و پشكه‌كه‌ ژ كارێ سیاسه‌تێ. و دبیته‌ ئه‌گه‌رێ بلندتركرنا ئاستێ خزمه‌تگۆزاریێ و ل دووڤ دا پێشكه‌فتنا جڤاكى. هێڤێنێ سیاسه‌تا نوكه‌ و سه‌رده‌میانه‌ و ئه‌و پێشكه‌فتنا نوكه‌ د وه‌لاتێن پێشكه‌فتى دا هه‌ى به‌رهه‌مێ ڤێ ڕه‌فتارا دیمۆكراسیێ یه‌ و به‌رۆڤاژى وێ دیتنێ ژى دروسته‌.
ل وه‌لاتێ مه‌ و ئه‌ڤرۆكه‌، ته‌ڤگه‌را گۆڕان، لۆژیكا كه‌ڤن و نوو یا ل به‌ر به‌رزه‌ بووى، ب ناڤ ل سه‌ر بنه‌مایێ لۆژیكا نوو و سه‌رده‌م دچیت، به‌لێ ڕه‌فتارێن وێ هه‌لگرێ هزر و فه‌لسه‌فه‌ و لۆژیكا كه‌ڤنن. ئه‌م نابێژین “شاما شه‌ریفه‌” و كێماسى نینه‌. پێشكه‌فتیترین و دیمۆكراسیترین وه‌لات ژ كێماسییان بێ به‌هر نینن. ماده‌م كۆمه‌لگه‌ها مرۆڤاتیێ یه‌ و سه‌رده‌رى دگه‌ل مرۆڤانه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌ر یا هه‌ى و تشته‌ك ڕێژه‌یی یه‌ و ل نك مه‌، بێگۆمان، پترترن. به‌لێ كێماسی ب كێماسیان و خه‌له‌تیان چاره‌سه‌ر نابن. ئه‌و كێماسیێن گۆڕان به‌حس دكه‌ت، ئه‌م ژى وان دبینین و دزانین یێن هه‌ین و ئه‌و چاره‌سه‌ریێن بزاڤا گۆڕان دخوازیت بۆ نه‌هێلانا وان جێبه‌جێ بكه‌ت پێك ناكه‌ن. خودێ ژێ ڕازى، عه‌لى وه‌ردى (1913-1995)، فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، بۆ ڤێ چه‌ندێ جوان یا گۆتى: “ئه‌و عه‌ره‌بانێ به‌رى هه‌سپى دهاژوون”. و ئه‌و بخوه‌ به‌رۆڤاژیه‌. ل نك گۆڕان وه‌سا نینه‌ چونكى د بنه‌ڕه‌ت دا (نیه‌ته‌ك) پاقژ ل گۆڕ نینه‌ بۆ ڤێ چه‌ندێ. گۆڕانێ دڤێت بۆ نه‌هێلانا كێماسیان خوه‌ ل وان ڕێكا بجه‌ڕبینیت ئه‌وێن ئه‌م كوردستانى ئه‌ڤه‌ جارا سه‌دێ و هزارێ یه‌ پێداچووین و هه‌رجارێ ژ وێ ڤه‌ “ده‌ست ژ پێ درێژتر” زڤڕینه‌ڤه‌. پرۆژێ گۆڕانێ بۆ ڤێ چه‌ندێ، كو جهى َداخێ یه‌ خه‌لكه‌ك دیتر ژى ب داڕیشتن و تێگه‌هێن بریقه‌دارێن وێ هاتینه‌ سه‌ردابرن، د ئێكه‌م پێنگاڤا خوه‌ دا و به‌رۆڤاژى لۆژیكى نوو و سه‌رده‌میانه‌ و به‌لكو ل سه‌ر بنه‌مایێ لۆژیكا كه‌ڤن و مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌ته‌)كێ سه‌كنى و قه‌ڕه‌سى جه‌مدگرتى، ڕێكا به‌غدایێ هه‌لبژارت بوو ژبه‌ر ئێك هه‌لوه‌شاندنا ئه‌و ئێكڕێزییا ئه‌م هزاران ڕۆژ و ساله‌ خه‌ونێ پێڤه‌ دبینین و ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌رفه‌ت و هێجه‌ت بۆ وێ گۆنجاى و زه‌حفن.
ئه‌و دزانن هه‌كه‌ ئه‌ڤ پرۆژه‌ و پێنگاڤه‌ سه‌ربگریت ئه‌م جاره‌كا دیتر دێ پاشڤه‌زڤڕین و چینه‌ سه‌ر خالا مه‌ ژێ ده‌ستپێكرى و به‌لكو ژى گه‌له‌ك پاشتر. به‌لێ! ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و ئارمانجه‌ ئه‌وا گۆڕان بزاڤێ بۆ دكه‌ت و ب ئاشكرایى د ناڤه‌رۆكا په‌یماننامه‌ و ڕاگه‌هاندنێ دا ناهێته‌ گۆتن و دیتن. ئه‌ڤه‌یه‌ “ناڤه‌كێ گران و هۆزه‌كا وێران”! ناڤێ وێ گۆڕانه‌ و هێڤێنێ لۆژیكه‌كا سه‌رده‌میانه‌یه‌، به‌لێ ژ بنڤه‌ و ژ پشتڤه‌ كۆپیه‌كا نه‌گهۆڕه‌ ژ مێنتالیته‌ و لۆژیكه‌كا كه‌ڤن، یاكو د جیهانا ئه‌ڤرۆ دا هیچ جهێ خوه‌ نه‌ماى. ئه‌گه‌ر و پێناسێن ڤێ لۆژیكێ و وى مێنتالیته‌ى د هزر و ناڤه‌رۆكا كه‌ساتیا سه‌ركردایه‌تى و بتایبه‌ت كه‌سێ ئێكه‌مدا تشته‌ك ڕۆهن و ئاشكرایه‌ و گه‌واهیده‌رێ جیهانه‌كا ئالۆزا كه‌ساتى و قه‌یرانه‌كا سایكۆلۆژى و تژى شاهگرێیێن ده‌روونییه‌، كو ب تنێ ئه‌و بخوه‌ و خودایێ مه‌زن دزانن ژ چى و كه‌نگى و كێڤه‌ ده‌ست پێ كریه‌. ئه‌و بزاڤا نه‌گهۆڕ و نه‌حه‌زێ گۆڕان ۆ گهۆڕین و پێشكه‌فتنێ وه‌سا دبینیت هه‌كه‌ بوویه‌ به‌نده‌یێ زنجیركریێ هنده‌ك لایه‌نان و نه‌هێلا پرۆژێ “ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ” بچاڤدێرییا سه‌رۆك بارزانى پێنگاڤێن ئاسایی یێن خوه‌ بهاڤێژیت و بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌ك هێجه‌تگرتن و ئاسته‌نگى دروستكرن و ده‌ستێ خوه‌ كره‌ د ناڤ ده‌ستێ دوژمن و نه‌یاران دا، دێ گهۆڕینێ و گۆڕانێ و پێشكه‌فتنێ مسۆگه‌ر كه‌ت. ئه‌و هزر دكه‌ت هه‌كه‌ وان ئه‌ڤ هه‌مى گڤاشتنه‌ د ڤێ قووناغا هه‌ستیار و نازك و دژوار دا دگه‌ل سه‌ركرداتیا سیاسى بكارئینان دێ ژیارا خه‌لكى خوه‌ش بیت و خه‌لك هه‌مى گه‌هنه‌ ئاوات و ئارمانجێن خوه‌ و “گۆرگ و مه دێ پێكڤه‌ چه‌رن”! ئه‌و ئه‌گه‌رێ و بناسى(السبب) دكه‌نه‌ به‌رهه‌م (النتیجه‌) و به‌رهه‌مى ب ئه‌گه‌ر دشۆبهینن و ئه‌ڤه‌ ژى پشكه‌كه‌ ژ جۆره‌كێ مێنتالیته‌ و لۆژیكا كه‌ڤن. ئه‌و نزانن به‌رهه‌م و ئه‌نجام و دروستبوونا “ده‌وله‌تا كوردستانێ” یه‌ كو دێ ڕێكێ ل گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران وه‌كى ئه‌نفال و كێمیاباران و جینۆسایدا گریت، نه‌ك به‌رۆڤاژى. تاكێ كوردى د ڤێ قووناغا دیرۆكى دا بۆ تێگه‌هشتن و بده‌ستڤه‌ئینانا ڤێ ده‌وله‌تێ، ژ لایه‌نێ سایكۆلۆژى ڤه‌ یێ د بلندترین ئاستێ خوه‌ دا و ل قووناغێن بۆریێ جاران نه‌گه‌هشت بوویه‌ ڤى ئاستى. ئه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ مه‌زنترین و بهێزترین ده‌ستكه‌فتان و گرنگییا وێ ژى چ قاس كێمتر نینه‌ ژ سه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان و پشته‌ڤانییا وه‌لات و زلهێزێن جیهانێ و چ گۆمان ژى تێدا نینه‌ هه‌ر بزاڤ و پرۆژه‌یه‌ك ژ جۆرێ كارێ گۆڕان دووماهیكا وێ ڕووى ڕه‌شى و ڕسوابوونه‌ و نابیته‌ ئاسته‌نگ ل به‌ر سینگێ عه‌جه‌لۆكا ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ، چونكى ” أن الساعه‌ ێتیه‌ لاریب فیها”.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمى و بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

ل ڤێرێ ئه‌م به‌حسێ ئۆتیزمێ ناكه‌ین وه‌ك ئه‌و نه‌ساخیا تایبه‌ت ب زارۆكان دهێته‌ نیاسین (autism disorder)، یاكو ژ هه‌ر ده‌ه هزار زارۆكان چار تا پێنج ژ وان و پترتر د ژیێ 12-15 سالیێ دا تووش دبن و و زارۆك تێدا ژ لایه‌نێ زمانه‌ڤانى یێ پاشكه‌فتیه‌، بۆ نموونه‌ ل جهێ (من = ئه‌ز) وشا (تو) بكار دئینیت، یان هنده‌ك تێگه‌ه و وشه‌یا به‌رده‌وام و بێ حه‌مدێ خوه‌ دو یان سێ باره‌كه‌ت، یان هنده‌ك بزاڤ و ڕه‌فتارێن كلیشه‌یى و دووباره‌ و وه‌ك ئێك ئه‌نجام دده‌تن، و حه‌زا دووباره‌كرنێ یا لنك هه‌ى و حه‌ز ژ گۆهۆڕینێ تێدا ناكه‌تن و په‌یوه‌ندیێن وى دگه‌ل ده‌ردۆرێن خوه‌ نه‌ئاسیایینه‌.
به‌لكو ئه‌وا مه‌به‌ستا مه‌یه‌ پترتر لایه‌نێ پاتۆلۆژى (نه‌ساخیناسى)یه‌.ئه‌ڤ ئۆتیزمه‌ ئانكۆ حه‌ز و ڤیان و ئاره‌زوویا سه‌رنج ڕاكێشانێ بۆ خۆدێ خوه‌ لنك كه‌سه‌كى. تێدا هزر و هه‌سته‌وه‌ر و ئاره‌زوویێن وى مرۆڤى لبن ده‌ستهه‌لاتا تێگه‌هشتنه‌كا ده‌روونى لنك وى كار دكه‌ن و سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل جیهانا ده‌وروبه‌را فیزیكى و مرۆڤى دكه‌ن. ئه‌ڤه‌ ئانكۆ ئه‌وا دكه‌ڤیته‌ د چارچۆڤه‌ى ئێش و ئازارێن ده‌روونى. چونكى ئاراسته‌ و ئاره‌زوویێن ده‌روونى لنك وى كه‌سى دگه‌ل كه‌توارێ وى و ژینگه‌ها وى دا ناگۆنجن، و ئه‌ڤ كه‌سه‌ هه‌مى تشتان و كار و بڕیاران لدویڤ خه‌یال و خه‌ونێن خوه‌ هه‌لدسه‌نگینیتن و دینیتن و دپیڤیتن. ئه‌و تشته‌ لنك وى پترتر ل ئۆمێد و ئاره‌زوویان نێزیكن نه‌ك ئه‌و كه‌توارێ گرێداى ب ژینگه‌ها مرۆڤى یا دۆرماندۆرى وى. ئه‌و ڤان خه‌ون و خه‌یالان بۆ خوه‌ دكه‌ته‌ پێخوارنه‌ك و هندى پێڤه‌ مژویله‌ كه‌ كه‌توارێ كو تێدا ناهێته‌ دیتن و په‌سندكرن. ئه‌وى مرۆڤى تام و چێژا ژیانا خوه‌ د وان خه‌ون و خه‌یالان دا دبینیتن.
دبیتن خوانده‌ڤان گازندێ ژ ڤێ پێناسێ و ڕۆهنكرنێ بكه‌تن. به‌لێ ئه‌م ژى دگه‌ل وى داینه‌. ئه‌ڤ نیشانه‌ دبیتن جار نه‌ جاران لنك گه‌له‌ك كه‌سان بهێنه‌ دیتن، و تشته‌ك ئاسایى بیتن هه‌كه‌ر ئه‌ڤ ماوه‌یه‌ كێم و كۆرت بیتن. به‌لێ د زانستێ پزیشكییا ده‌روونیدا به‌رده‌وامبوونا ڕِه‌وشه‌كا نه‌ئاساییا هۆسا لنك مرۆڤى بۆ ماوه‌یه‌كێ پترتر ژ چه‌ند هه‌یڤان نیشانه‌كه‌ ژ هه‌بوونا نه‌ساخیێن سایكۆلۆژیك. و ئه‌ڤ ڕه‌وشه‌ هه‌كه‌ر لنك مرۆڤه‌كى بیتن دبیتن گه‌له‌ك جاران زیانا وێ تنێ ژ وى یان چه‌ند كه‌سێن سنووردار و كێم بگریتن. به‌لێ هه‌كه‌ر لنك گرووپه‌ك یان لایه‌نه‌كێ سیاسى هه‌بیتن دێ كارتێكرنه‌كا مه‌زنا نه‌رێنى لسه‌ر ڕه‌وشا وى وه‌لاتى و جڤاكێ كه‌تن یاكۆ ئه‌و پارت تێدا خۆدان ده‌ستهه‌لات و بڕیار بده‌سته‌، و ئه‌ڤ شێوازێ هزرا سیاسى نۆكه‌ ل كوردستانێ خوه‌ ب ئاشكرایى د هنده‌ك لایه‌نان دا به‌رجه‌سته‌ دكه‌تن.
چارێكا ئێكه‌م ژ سه‌دسالییا بیست و ئێكێ یا بوویه‌ ده‌لیڤیه‌یه‌ك مێژوویى و سیاسى و جڤاكى و له‌شكه‌رییا مه‌زن بۆ دروستكرنا ” ده‌وله‌تا كوردستانێ”. لێ هنده‌ك هێشتان ل هێجه‌تان دگه‌ڕهن و باوه‌رى ب گۆنجانا ده‌مى نینه‌! ئه‌و وه‌كى كه‌سه‌كێ ئۆتیزم هزر دكه‌ن و خۆ د كه‌توارێ سیاسى و له‌شكه‌ریێ جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ ناگه‌هینن. ئه‌وان هێشتان باوه‌رى ب هندێ نینه‌ سایكس-پیكۆ ئه‌ڤه‌ چه‌نده‌ یا دۆماهێك پێهاتى. ئه‌و نابینن ئه‌ڤرۆكه‌ ڕێكخراوا تیرۆریستیا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشا كارتۆنى لسه‌ر ده‌ستێ پێشمه‌رگێ مێرخاس و ب فه‌رمانده‌هییا جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و ب هاریكارییا پترتر ژ پێنجى شێست وه‌لاتێن دۆست و پشته‌ڤان و د جه‌نگه‌كێ دژوارێ كو ل ڕێز جه‌نگێن جیهانییه‌، یا تووشى شكه‌ستنه‌كا مه‌زن بووى و پێشمه‌رگه‌ و بارزانى یێن بووینه‌ ناسناما نه‌ته‌وێن سته‌ملێكرایێن كوردستانێ ل جیهانێ. ئه‌و وى كه‌توارى نابینن كه‌ دوو وه‌لاتێن بهێزێن به‌عسى، ئانكۆ سوریا و عێراق، ئه‌ڤرۆكه‌ یێ د گۆپیتكا بێهێزیێ دا و یێن بووینه‌ “بویكێن لاستیكى” د ده‌ست وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ و ڕێكخراوێن تووندرۆیێن ئیسلامى. ئه‌و وى كه‌توارى نابینن كه‌ هه‌ر دوو وه‌لاتێن ئیران و توركیا، سه‌ربارى هێزا سیاسییا خوه‌ و هه‌مى بزاڤێن خوه‌چه‌ماندنێ بۆ ڤى و یێ دى، یێن دناڤبه‌را ئه‌ر و ئه‌سمانان و د ده‌ستێن زلهێزێن جیهانێ و ئه‌رۆپییا دا ماینه‌ هلاویستى و نه‌ سۆبه‌هى و نه‌ دوو سۆبه‌ لنك دیار و ڕۆهن نینه‌. ئه‌و سۆبه‌هییا دبیتن د هه‌ر چركه‌كێ دا گۆهۆڕینه‌كا مه‌زن و نه‌دیار و ژ نیشكه‌كێڤه‌ وان ژ ڤى ده‌ستى بكه‌ته‌ د ده‌سته‌ك دیتر دا و كۆتایێ ب شاهڕۆژ و خه‌ونێن مه‌زنێن ئیپراتۆریێن سیاسى و له‌شكه‌رى و ئایینى و ئایدیۆلۆژیك و كه‌لتووریێ وان بهینیتن. به‌لێ هه‌كه‌ر دویربوون ژ هه‌مى ڤان خالێن گه‌ش د دیرۆكا كوردستانێ و چه‌رخێ بیست و ئێكێ و كه‌توارێ نۆكه‌ لنك هنده‌ك لایه‌نان ل كوردستانێ چ جیاوازى دگه‌ل خه‌ون و خه‌یالێ و كۆرفه‌همییا وان نه‌بیتن و نیشانه‌ك ژ ئۆتیزما سیاسییا وان لایه‌نان نه‌بیتن پا ڤێجا چیه‌؟؟ پا هه‌كه‌ر هه‌مى ئه‌ڤ كه‌تواره‌ و كه‌توارێ نه‌ته‌وێن كوردستانێ بدرێژاهییا دیرۆكا ڕه‌ش و ته‌حل و تارى دا نه‌بیته‌ هێڤێنێ ئێكگرتنا وان لدژى دوژمن و نه‌یاران و وان وه‌كى ” تایێ كۆلییا” لبه‌ر سندۆقێن ده‌نگدان و ڕاپرسى و ڕیفرانۆدما گشتى بۆ سه‌رخوه‌ بوون و ده‌وله‌تینیێ ڕێز نه‌كه‌تن، پا ڤێجا ئه‌و لایه‌نێن نه‌ساخ دێ كه‌نگى ژ خه‌ونێ ڕابن و تێگه‌هن؟ پشتى كاراكرنا په‌رله‌مانى و گۆهۆڕینا سه‌رۆكاتییا هه‌رێمێ؟؟!! كیژ په‌رله‌مان؟ ئه‌وێ ب خوینا هزاران شه‌هیدان هاتیه‌ ئاڤاكرن یان ئه‌وا هنده‌ك كه‌سان ڤیاى وه‌ك ” پاكیته‌ك په‌قلاوه‌”ى پێشكه‌شى دوژمنان بكه‌ن؟ پا مافێ ده‌یك و زارۆكێن شه‌هیدان دێ چ بیتن؟ یان كیژ سه‌رۆكایه‌تى؟ ئه‌وا د ڤى ده‌مى به‌ته‌نگ دا پێدڤیاتییه‌كا فه‌ر ب جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى هه‌ى یان ئه‌وا پشتى ڕاده‌ستكرنێ مه‌ جاره‌ك دیتر و ده‌ست و پێ زنجیركرى گرێده‌تن ب یان به‌ره‌یێ شێعه‌یانڤه‌ یان قۆفلكرى ب به‌غدایێ ڤه‌ گرێده‌تن و ئه‌وا هه‌ى ژى ژ كیستێ مه‌ و خوه‌ و نه‌ته‌وێن كوردستانێ و كوردان ل هه‌مى كوردستانێ بكه‌تن؟!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ