كۆچكرن ژ جهه‌كی بۆ جهه‌كێ دی، دیرۆكه‌كا كه‌ڤناره‌ یا د ژیانا مرۆڤاتیێ دا هه‌ی و ئاستێ وێ هنده‌ك جاران یا وه‌كی خه‌ون یان ئه‌فسانه‌یه‌كێ لێهاتی، و هنده‌ك جاران مرۆڤی خه‌ونا ب هه‌بوونا جهه‌كێ دی ڤه‌ دیتی كو تێدا دێ ژ مرنێ قورتال بیت و ژییه‌كێ درێژ و هه‌تاهه‌تایی د ناڤ گۆل و ئاڤ و كانیا و خۆشیا دا دێ ژیت، ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و تشته‌ كو ب سه‌رێ ئاده‌م و حه‌وایێ هاتی و یۆتۆپیا ژیانه‌كا هه‌تاهه‌تایی و به‌خته‌وه‌رانه‌ و تژی خۆشی و تام و بێ ماندیبوون و بێ مرن پالدای كو وێ چه‌ندێ ب سه‌رێ خوه‌ بینن یاكو ب سه‌رێ وان هاتی و ژ جهێ خوه‌ بۆ سه‌ر ڕوویێ ئه‌ردی هاتینه‌ دوورخستن. یۆتۆپیا وان هزر تێدا كری هزاران هزار سالان پشتی وان ژی بوویه‌ مه‌شخه‌لێ ملیۆنه‌ها مرۆڤان ژ جهه‌كی بۆ جهه‌كێ دی كۆچ بكه‌ن. خه‌ون دیتن ب ڤی ڕه‌نگی و ب ڤی جهێ خه‌یالی و یۆتۆپیا ژیانه‌كا ل بن نه‌هاتی و بێ مرن یان ژی هیچ نه‌بیت جهه‌ك بیت كو گه‌له‌ك پێدڤیێن مرۆڤی تێدا بهێنه‌ دابینكرن ب درێژاهییا دیرۆكێ نه‌هێلایه‌ حه‌ویان ب مرۆڤایه‌تیێ بكه‌ڤیت، و ئاستێ ڤێ چه‌ندێ گه‌هشتیه‌ هندێ كه‌ كۆچكرن یا بوویه‌ پشكه‌ك ژ دیرۆكا ته‌حلا مرۆڤاتیێ، چونكی كۆچكرنێ هه‌می ده‌مه‌كی هه‌می خه‌ونێن مرۆڤاتیێ بجه نه‌ئیناینه‌.
ئه‌و جهێ مرۆڤی ڤیای كۆچ بكه‌تێ هه‌می ده‌مه‌كی ژێده‌ره‌كێ ته‌ناهیێ نه‌بوویه‌، به‌لكو به‌رۆڤاژی گه‌له‌ك جاران مه‌زنترین ئاریشه‌ بۆ وی دروست كرینه‌. ئایا ل ده‌ستپێكا سه‌ده‌یێن ناڤین ده‌مێ هۆله‌ندی و پۆرتۆگالی و به‌ریتانی و فره‌نسی و ئیسپانی و دانیماركی و نه‌ته‌وه‌یێن دی یێن ئورۆپی ب جیهانێ وه‌رهاتین و ده‌ست ب ڤه‌دیتنا وه‌لات و كیشوه‌رێن وه‌كی ئه‌فریقا و ئه‌مریكا و ئۆسترالیا و نیۆزلاند و جه‌مسه‌رێن باكوور و باشوور و. .. هتد، كرین، هه‌ما هوسا ب سانه‌هی گه‌هشتنه‌ وان جهان؟ ئایا هندی یێ، سۆر و ڕه‌شپیستان و ئاكنجی یێن به‌راهیێ و ڕه‌سه‌نێن وان جهان چ ئاریشه‌ بۆ وان دروست نه‌كرن؟ ئایا ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌ هوسا ب سانه‌هی ئه‌و جه بده‌ست خوه‌ڤه‌ ئینان و تێدا ئاكنجی بوون؟ ب درێژاهیا سه‌دان سالان د ناڤبه‌را ڤان وه‌لاتێن كۆلۆنیال و داگیركه‌ر و ئاكنجیێن ڕه‌سه‌نێن وان جهان ئاریشێن ئابووری، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، سیاسی و جڤاكی و سایكۆلۆژی ل گۆڕێ بوون و ئاسه‌وارێن وان هه‌تا نوكه‌ ژی ل گه‌له‌ك ژ ڤان وه‌لاتان ب ئاشكرایی دهێته‌ دیتن و هه‌ستپێكرن. ئه‌ڤه‌ ئانكو چ؟ ئانكو سایكۆلۆژیا مرۆڤی وه‌سایه‌ كو به‌رده‌وام بۆ تێركرنا پێدڤیێن خوه‌ پێدڤی ب ژێده‌ر و جهێن نوویه‌، لێ وی ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا ژبیركری كه‌ ئه‌و جهێ ئه‌و دچیته‌ وێرێ هژماره‌كا دی یا مرۆڤان تێدا دژین و پێشی وی یێن ل وی جهی بووین و هه‌كه‌ ئه‌و ڤێ قانوونێ ل به‌ر چاڤ نه‌گریت دێ تووشی ئاسته‌نگ و ئاریشێن جوداجودا بیت ل سه‌ر ده‌ستێ وان ئاكنجیێن ڕه‌سه‌ن.
ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌ڤه‌را مه‌ ب كاودانه‌كێ دژوار و زه‌حمه‌ت دا ده‌رباز دبیت و هژماره‌ك ژ وان پێدڤیێن سه‌ره‌كی و گرنگ وه‌كی خوارن و ڤه‌خوارن و ته‌ناهی و ئاسایشا مرۆڤان یا كه‌فتییه‌ د بن گه‌فێن مه‌ترسیێن ده‌ره‌كی دا، وه‌كی ڕێكخراوا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ و.. هتد. ئه‌ڤرۆكه‌ شه‌ڕه‌كێ گران سیبه‌را ڕه‌شا خوه‌ یا ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا كێشای و ڤی كاودانێ سه‌قایه‌كێ وه‌سا یێ دروستكری كو ڕێژا خوه‌ ل به‌رگرتنێ ل نك هنده‌ك كه‌سان یا كێم بووی و وان نه‌چار دكه‌ت ل دووڤ خه‌ونا یۆتۆپیایێ بگه‌ڕن، ئه‌و یۆتۆپیا هنده‌ك كه‌سان و فه‌یله‌سۆفان تۆڤێ وێ چاندی، لێ ڤان مرۆڤان، ئانكو ئه‌وێن كۆچ دكه‌ن، یا ژبیر كری، هه‌كه‌ ل ده‌ڤه‌را مه‌ هژماره‌كا ئاریشه‌ و كێم و كاسییان هه‌بن، ڕامانا وێ ئه‌و نینه‌ جیهان ب دووماهیك هاتیه‌ و ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ یا ژ نه‌خوارن بووی، به‌لكو گه‌له‌ك لایه‌نێن ژیانێ یێن هه‌ین كو پێدڤیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی و بایۆلۆژی یێن مرۆڤی تێدا تێر دبن، و به‌رۆڤاژی هه‌كه‌ “ده‌نگێ ده‌هۆلێ ژ دوور ڤه‌ خۆشه‌” و مه‌ خه‌ونه‌كا خۆش یا ژ ئورۆپایێ و وی كیشوه‌رێ زه‌نگین ل نك دلێ خوه‌ چێ كربیت، لێ هه‌ر ل ڤان وه‌لاتان گه‌له‌ك ئاریشه‌ و ئاسته‌نگێن مرۆڤی و جڤاكی و سایكۆلۆژی تووشی مرۆڤی دبن كو مه‌له‌ڤانیكرن د ده‌ریا وان دا كارێ هه‌ر كه‌سه‌كێ نینه‌.
ئورۆپا، د ڤێ قووناغا دیرۆكی، یا د كاودانه‌كێ هه‌ستیار دا ده‌رباز دبیت. ئاریشێن ئابووری و مرۆڤی و سیاسی ل ڤان وه‌لاتان خوه‌ د گرانبوونا ئاستێ ژیارێ، زێده‌بوونا ڕێژه‌یا بێكاریێ، مه‌ترسی و گه‌فێن ناسیۆنالیستێن ئورۆپی، مه‌ترسی ژ فۆبیا ئیسلاما سیاسی و سه‌دان ئاریشێن دی پشكه‌كن ژ هه‌می وان ئاریشێن كو ئورۆپا تووشبوویێ و كار یێ گه‌هشتیه‌ هندێ هنده‌ك ژ وان قانوونێن گه‌له‌ك دژوار بۆ ڕێگریكرن ژ هاتنا كۆچبه‌ران ل په‌رله‌مانێن خوه‌، دده‌ینن و ئه‌و سه‌ره‌ده‌ریا مرۆڤایانه‌ یاكو نوكه‌ دگه‌ل كۆچبه‌ران و ئاواره‌یان دا دهێته‌كرن تشته‌كێ كاتیه‌ و ل پیلانێن دومدرێژ ڤان وه‌لاتان گه‌له‌ك ژ ڤان كۆچبه‌ران دێ نه‌چار بن وی جهێ یۆتۆپیایی بجه بهێلن و بزڤڕنه‌ جه و وارێن خوه‌، به‌لێ پشتی چ؟ پشتی كو گه‌له‌ك زیانێن ئابووری و مرۆڤی و جڤاكی و سایكۆلۆژی گه‌هاندینه‌ خوه‌ و خێزان و كه‌س و كارێن خوه‌.
* بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ
مانشێت: سایكۆلۆژیا مرۆڤی وه‌سایه‌ كو به‌رده‌وام بۆ تێركرنا پێدڤیێن خوه‌ پێدڤی ب ژێده‌ر و جهێن نوویه‌

نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ كورد د ده‌مێ پێشی نێزیكی دو هزار و حه‌فتسه‌د سالان دا ل ده‌ڤه‌رێن جوداجودایێن كوردستانێ ل ژێر ناڤ و نیشانێن وه‌كی ئیلامی، میتانی، كاسی، گۆتی و ئۆرارتۆ یان خالدی پاشایه‌تیێن لێكته‌رازای و دوور ژ هه‌ڤ هه‌بوون و ژبه‌ر هندێ به‌رده‌وام ل بن هێڕش و گه‌فێن ده‌ر و هه‌ڤسوویێن بهێزێن خوه‌ ژیان دبۆراند. پشتی ئێكگرتنا وان ل بن ئالایێ ئیمبراتۆریه‌تا میدیان، كو وه‌كی ئیمبراتۆریه‌تێن ب ناڤ و ده‌نگێن وه‌ی ده‌می، یێن وه‌كی سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دی (كلدانییان) و لیدی، بابلیان، و فینیقی و مسریان و. .. هتد، گرنگیا خوه‌ هه‌بوو، هاته‌ گۆڕێ. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و هێرش و گه‌فه‌ نه‌هاتنه‌ ڤه‌بڕین، لێ چ پێ نه‌ڤێت كارتێكرنا وان وه‌كی جاران نه‌بوو، چونكی كورد د وێ قووناغا دیرۆكی دا ل بن پێشه‌وایا كه‌سه‌ك و ئێمبراتۆر و پاشایه‌كێ ئێكگرتی خوه‌ دابوونه‌ ئێك و كێم كه‌س دشیان وان تووشی ژناڤچوونێ بكه‌ن. هینگێ نه‌ته‌وه‌یێ خۆڕاگرێ كوردی ل بن ئێك ئالا و سیبه‌را ڕێبه‌راتیا ئێك كه‌سی دا خوه‌ باشتر ل به‌ر سینگێ دوژمنان دگرت. ده‌وله‌تا كوردستانا سه‌رده‌مێ میدیان گه‌له‌ك ژ كوردستانا نوكه‌یا مه‌زن مه‌زنتر بوو و سنوورێن وێ خوه‌ ل پترتر ژ ملیۆنان كیلۆمه‌ترێن چارگۆشه‌ ددا، كو پشتی هینگێ ب هاتنا نه‌ته‌وه‌یێن هه‌ڤڕك كێمتر و كێمتر لێهات، هه‌تاكو ئه‌ڤرۆكه‌ تنێ یا مای ئه‌و چه‌ندا ئه‌م ب ناڤێ كوردستانا مه‌زن دنیاسین. دیاره‌ پشتی هینگێ تێكه‌لبوونا میدیان و هه‌خامه‌نشیان (ئه‌خمینی) ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتا كۆروَشێ مه‌زن هێشتان ده‌لیڤه‌یه‌ك باشتر بوو بۆ پاراستنا كیانێ نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، چونكی به‌ره‌بابێن ئه‌خمینی ژی ب بابكه‌كێ ئاریایی دهاته‌ هژمارتن، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ به‌رده‌وامبوو هه‌تاكو سه‌رده‌مێ هێرشا دكتاتۆر و داگیركه‌رێ مه‌زنێ وی سه‌رده‌می، ئانكو ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدۆنی، یێ كو جاره‌ك دیتر سنوورێن جۆگرافیایی و دیرۆكی و جڤاكی و سایكۆلۆژی ل جیهانێ ب گشتی و ده‌ڤه‌را بن ده‌ستهه‌لاتا ئاریایان و كوردان دانه‌به‌ر كێرا پارچه‌ پارچه‌كرنێ و پچاندنا شێرازه‌ی ژیانێ بۆ ماوه‌یێ پتر ژ سه‌د سالان و د ماوه‌یێ پاشماوه‌یێن وی دا و ل سه‌رده‌مێ سه‌لووكیان. پشتی وان جاره‌ك دیتر دو زنجیره‌یێن ئاریایی، ئانكو ئه‌شكانیان و ساسانیان، كو هنده‌ك جاران به‌لگه‌یێن دیرۆكی نیشان دده‌ن كوردێن ڕه‌سه‌ن بن، هاتنه‌ سه‌ر كورسیا ده‌ستهه‌لاتێ و ل دووڤ دا عه‌ره‌بێن موسلمان ده‌ڤه‌رێن كوردان ئێخستنه‌ بن ڕكێفا خوه‌ و هه‌تا نوكه‌.
هه‌كه‌ ئه‌م ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكه‌ین، نوكه‌ ژی دگه‌لدا بیت، بۆ ماوێ پترتر ژ بیست و حه‌فت سه‌ده‌یان د ناخ و ده‌روونێ وی دا كاكلا گرێیه‌كا ده‌روونی هێشتا ته‌ڕه‌ و هشك نه‌بوویه‌، و ئه‌و ژی گرێیا “بوون ب ده‌وله‌تێ یه‌ “. هه‌ر دو تێگه‌هێن گرێ (عقده‌ یان complex) و “نه‌هایدار یان نه‌ستێ ب كۆمه‌ل” (لاشعورێ جمعی) ژ وان تێگه‌هانه‌ ده‌روونناسێ به‌رنیاس “كارۆل گۆستاڤ یۆنگی” (1875-1961) د تیۆریا خوه‌ دا بكارئینای. ده‌مێ مه‌ بڤێت ڤان دو تێگه‌هێن سه‌ره‌كی د بیردۆزا وی دا، ل سه‌ر دۆخێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكار بینین و جێبه‌جێ بكه‌ین، دێ بینین ” گرێ” مه‌به‌ست هه‌موو ئه‌و هه‌ست و سۆز و كاودانێن هه‌لچوونێن تاكێ كوردینه‌ به‌رامبه‌ر خودێ خوه‌ ل هه‌موو ڤان سالێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، جاران وه‌كی ده‌ستهه‌لاتدار و جاران ژی وه‌ك بنده‌ست بۆراندی، و تێگه‌هێ نه‌ست یان نه‌هایدارێ ب كۆمه‌ل ژی ئاماژه‌ ب هزرا هه‌بوونا ئیمبراتۆریه‌ته‌ك كوردی یه‌ ل نك تاك تاكێ كوردی، كو ب درێژاهیا هزاران سالان وه‌كی پشكه‌ك ده‌روونی ژ ستراكتوورێ سایكۆلۆژیكێ كه‌ساتیا باب و باپیرێن مه‌ بۆ مه‌ هاتیه‌ ڤه‌گۆهاستن و ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ حه‌ز و ڤیانه‌كا سایكۆ-دیرۆكی یا تاكێ كوردی بۆ ڤێ پێدڤیێ، و چ گۆمان ژی تێدا نینه‌ ئه‌ڤه‌ هه‌موو بۆ هندێ دزڤڕیت كو تاكێ كوردی هه‌ر ژ دوور ده‌مڤه‌ یێ گه‌هشتیه‌ وێ باوه‌رێ پاراستنا تاكێ كوردی، ژ هه‌موو لایه‌نانڤه‌ تنێ یا د هندێ دا كو ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یه‌ خودان كیانه‌ك ئیكگرتی بیت، داكو ل بن سیبه‌را وێ ژ هه‌ر هه‌ژموون و گه‌فێن بیانی و دوژمنان بهێته‌ پاراستن. ڕاسته‌ گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ یا ب چیایێن سه‌ركێشێن خوه‌ڤه‌ شیای تاكێ كوردی ژ هنده‌ك ژ گه‌فێن ده‌ڤه‌رێ بپارێزیت، لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ ئه‌م ئه‌زموونا جیرانێن خوه‌ یێن كه‌ڤن ل ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ ئاشووری و جوهی و یێن دیتر ژبیر نه‌كه‌ین، كو دیرۆكێ چه‌ند زۆرداری لێكر و ئه‌و ژ گۆپیتكا ده‌ستهه‌لاتێ گه‌هاندنه‌ دۆخه‌كێ كو ئه‌ڤرۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیت بسه‌ر خوه‌ڤه‌ نه‌هاتینه‌ و هێشتان گه‌فێن ژناڤچوونێ به‌رسینگێ وان به‌رنه‌دایه‌. و دیرۆك باشترین وانه‌یه‌ بۆ هه‌ر كه‌س و تاك و نه‌ته‌وه‌ و نه‌ژاده‌كێ بڤێت به‌رده‌وامیێ بده‌ته‌ هه‌بوونا خوه‌ و مانا خوه‌ مسۆگه‌ر بكه‌ت و باشترین ئالاڤ بۆ ڤێ چه‌ندێ ده‌ست ل ناڤ ده‌ستێ ئێكنان و هه‌لبژارتنا كه‌سه‌كی یه‌ كو ببیته‌ پێشه‌وایه‌كێ نه‌ته‌وه‌یی و بشێت ڤێ ئێكێ مسۆگه‌ر بكه‌ت، به‌رۆڤاژی ئه‌م دێ وه‌كی گه‌له‌ك قووناغێن دیرۆكی تووشی كوشتن و تلانكرنێ و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنێ و ئاواره‌بوونا ملیۆنی بین، و ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ نه‌ بزه‌حمه‌ته‌ هه‌كه‌ مه‌ بڤێت و بخوازین.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

سایكس-پیكۆ (Sykes-Picot agreement) ئه‌و په‌یه‌ماننامه‌یه‌ یاكۆ نوێنه‌رێن هه‌ر دوو زلهێزێن سه‌رده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ ئێكه‌م، ئانكۆ ” سێر مایك سایكس ” ژ ئالیێ به‌ریتانیانڤه‌، و ” ژۆرژ پیكۆ ” ژ لایه‌نێ فره‌نسیاڤه‌ ماوه‌یه‌ك به‌ری بدووماهیك هاتنا جه‌نگی واژوویا خوه‌ ل سه‌ر كری و ئه‌و په‌یمان گرێدای و ل دووڤ بنه‌مایێن وێ ئاخا وه‌لاتێ ئۆسمانیان ل ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین ل سه‌ر هه‌ر دوو ڤان وه‌لاتان پارڤه‌كری و پاشی ژی هنده‌ك پێشكه‌شی روسیایا جاران كری و سه‌رباری گه‌له‌ك ده‌نگێن نه‌ڕازیبوونێ كه‌فته‌ د بوارێ جێبه‌جێكرنێدا و د بیاڤێ كریاری ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ ب سه‌ر ڤان سێ وه‌لاتێن زلهێزێن وی ده‌می هاته‌پارڤه‌كرن و دگه‌ل هندێ ژی بوونه‌ برینه‌ك نه‌ده‌رمانكری، كو به‌رهه‌م و ئه‌نجاما وێ هژماره‌كا وه‌لات و ده‌وله‌تێن ژبه‌رئێكچووی و پڕئاریشه‌ و تێر ئاسته‌نگ ل بن سیبه‌را دیكتاتۆران و سه‌رهلدانا چه‌نده‌ها كۆده‌تایێن له‌شكه‌ری و سیاسی و دگه‌لدا ژی چه‌نده‌ها جه‌نگێن خویناوی بووینه‌ كو ئاگرێ وان هه‌تانۆكه‌ ژی به‌رده‌وامه‌ و دێ یێ به‌رده‌وام ژی بیتن هه‌تا هنگی ده‌مێ په‌یمانناما “سایكس-پیكۆ” ببیته‌ په‌یماننامه‌یه‌ك بناڤێ “نه‌سایكس-پیكۆ”.
ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و وه‌لاتێن له‌ په‌یمانا سایكس-پیكۆ دا هاتینه‌ دروستكرن یان ب شێوه‌یه‌كێ ئاشكرا هه‌لوه‌شیاینه‌ یان ژی وه‌كی لبنان و فه‌له‌ستینێ و. .. هتد، د قه‌یرانێن دۆمدرێژ دا دژین یان ژی وه‌كی كوردستانێ یێن كه‌فتینه‌ سه‌ر به‌ختێ تاكێ كوردی و سه‌ركرداتیا وێ. ئه‌ز نزانم په‌یمانا ” سایكس-پیكۆ ” دێ ل كیژ ده‌مژمێر یان ڕۆژێ ژ ئه‌ڤ ساله‌دا هێته‌ هه‌لوه‌شاندن، لێ ئه‌وا ئه‌ز دزانم شه‌قامێ ئه‌ورۆپی و ئه‌مریكا و روسیا ژی یێ د ڤێ ڕاستیێ گه‌هشتی كو ده‌وله‌تێن ب پنی و په‌رۆكا هاتینه‌ دورین و ئاڤاكرن نه‌شیاینه‌ جێگیریا سیاسی و كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی و مرۆڤی بۆ تاكێ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ مسۆگه‌ر بكه‌ن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دخوازیتن ئه‌لترناتیڤه‌ك بۆ وان ده‌وله‌تان بهێته‌ده‌یناندن. و ئه‌وا گرنگه‌ فه‌ره‌ ئه‌م بزانین پشتی هه‌ر توَفانه‌كێ ئارامی ته‌ناهی ب سه‌ر ده‌ریایدا دگریتن و جاره‌ك دیتر ئاكنجیێن وان وه‌لاتان پێدڤی ب ڕێكخستنا مالا خوه‌ دكه‌ن. به‌لێ یا ژ هه‌موویا فه‌رتر ئه‌وه‌ بهێته‌ زانین د نه‌خشه‌یێ نویێ ده‌ڤه‌رێ دا و ئه‌لترناتیڤێ جیۆپۆلێتیكێ ده‌ڤه‌رێ جهه‌ك هه‌یه‌ بناڤێ ” كوردستان”، به‌لێ ئه‌ڤ جهه‌ هۆسا بسانه‌هی و هه‌وانته‌ نه‌هاتیه‌ و ناهێتن و گه‌له‌ك قۆربانی دڤێتن. ئێكه‌م و بچووكترین ئاسته‌نگ ژی خوه‌ د حوكمه‌تا ناوه‌ندیدا دبینیتن كو ب هه‌ر ڕێكه‌كێ و بێبه‌ختیه‌كێ بزاڤێ دكه‌تن شكستێ پێبهینیتن و نموونا هه‌ره‌ بچووك ژی داخۆیانیێن سه‌رۆكوه‌زیرێن حوكمه‌تا ناوه‌ندییه‌ ل كۆمبوونا ئاسایشێ ل وه‌لاتێ ئه‌لمانیا دا بوون كو ب ئاشكرایی دهاته‌ گۆتن” ئه‌زموونا ڕاپرسیا هه‌رێمێ سه‌رناگریتن یان سه‌ركه‌فتی نابیتن ” و. .. هتد. ئایا ئه‌ڤه‌ نه‌ جۆره‌ك جه‌نگێ سایكۆلۆژیكه‌ كاربده‌ستێن ڤی وه‌لاتی دگه‌ل مه‌ بڕێڤه‌ دبه‌ن؟ ئه‌ڤ داخویانی و گه‌له‌ك تشتێن هاوشێوه‌ ڕاستیه‌كا ته‌حل نیشانی مه‌ دده‌ن و بیرا مه‌ دهینن و ئه‌و ژی ئه‌وه‌ ڕۆژا هندێ یا هاتی تاكێ كوردی ب مێنتالیته‌یه‌كێ هزر بكه‌تن و دناڤبه‌را مان و ژیانا بنده‌ستی و كۆله‌داری و تێر كۆشتن و بڕین و ئه‌نفال و كیمیابارانكرن و جینۆسایدێ و. .. هتد، و هه‌روه‌سا ژیانا ئازاد و سه‌ربلند ئێكێ هه‌لبژێریتن، هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌ڤ ژیانه‌ یا بزه‌حمه‌ته‌ به‌لێ به‌ردكه‌ڤیتن. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ بڕیاره‌ یا كه‌فتیه‌ سه‌ر ملێن تاكێ كوردی. تاكێ كوردستانی بڕیارێ دده‌تن و حوكمه‌تا هه‌رێمێ و سه‌ركرداتیا كوردستانێ وێ جێبه‌جێدكه‌تن. قه‌یران، بێ پاره‌یی، كریزا سیاسی و ئابووری، جه‌نگێ ل به‌ر ته‌واوبوونا داعشێ و. .. هتد، هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگن یێن ل به‌ر سینگێ تاكێ كوردستانی، لێ وه‌ك سه‌ركردێ ناڤدارێ جێهانێ، ناپلیۆن بۆناپارت د جه‌نگێن خوه‌ دا هه‌موو جاران دگۆته‌ سه‌ربازێن خوه‌ “. .. ل به‌ر سینگێ مه‌ دوژمنه‌ و ل پشتا مه‌ ژی ده‌ریایه‌. .. “، لێ هوون بڕیار بده‌ن دێ جه‌نگن و یان د ده‌ریایدا خه‌ندقن و ئه‌ڤه‌ بوو ئێك ژ كلیلێن سه‌ركه‌فتنا ناپلیۆنی كو ل وی سه‌رده‌می فره‌نسا مه‌زنترین هێزا له‌شكه‌ر و ئابووری ل ئه‌ورۆپایێ و به‌لكو ژی ل هه‌موو جیهانێ بوو.
گه‌لێ كوردستانێ دێ بڕیارێ ل سه‌ر ئاییندا خوه‌ و نه‌ڤی و نڤشێ ئایینده‌ ده‌تن و ئه‌ڤ بڕیاره‌ تشته‌ك بسانه‌هی نینه‌ و به‌رپرسیاره‌تیه‌كا دیرۆكیه‌، و مه‌زنترین و ناسكترین قۆناغا وێ ژی چاكسازی و ڕیفۆرمه‌كا ڕاسته‌قینه‌ و جه‌نگه‌كێ دژواره‌ دگه‌ل گه‌نده‌لیێ و گه‌نده‌لكاران ب هه‌موو جورێن خوه‌ڤه‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ ژ وان ژی ته‌له‌فزیۆن وه‌كی هه‌ر ده‌زگه‌هه‌ك دیتر كه‌ره‌سته‌یه‌كێ ڕاگه‌هاندنێیه‌ بۆ به‌لاڤكرن و گه‌هاندنا ڕاستیان و زانیارییان بۆ خه‌لكێ و كه‌سانه‌كێ ل جڤاكێدا. ل كه‌نالێن ده‌ڤه‌رێ ڤی ده‌زگه‌هی پشتی ڕاپه‌رینا مه‌زنێ گه‌لێ مه‌ ل ( 1991) و پشتی نه‌مانا ڕژێما سه‌دامێ گۆڕ ب گۆڕ ل كوردستانێ یا شیای خزمه‌ته‌كا به‌رچاڤ بگه‌هینیته‌ خه‌لكێ مه‌ نه‌خاسمه‌ ژی وان كه‌سێن كو ژبلی زمانێ شرینێ كوردی نه‌شێن پشتا خوه‌ ب هیچ زمان و كه‌ناله‌ك دیترڤه‌ گرێبده‌ن بۆ وه‌رگرتنا زانیارییان، و ژبه‌ركو تنێ شه‌هره‌زای زمانێ كوردینه‌ و حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بۆ ڤێ چه‌ندێ پشته‌ڤانه‌كێ مه‌زن بوویه‌. لێ مخابن كۆ هنده‌ك جاران ئه‌ڤ ته‌له‌فزیۆنه‌ د ئاستێ داخوازییا خه‌لكێ مه‌ دا نینن. گه‌له‌ك جاران دبینین كو خه‌لكه‌ك یێ هه‌ی كۆ دڤێتن مفای ژ ڤێ ده‌زگه‌هێ وه‌رگریتن به‌لێ نه‌شێتن چونكی كه‌نالێن ده‌ڤه‌ره‌كێ پێكڤه‌ و ب ئێك ده‌مژمێر و ده‌مدا ده‌ست دكه‌ن ب به‌لاڤكرنا یاریێن ته‌پا پێ و ب شێوه‌یه‌كێ ڕاسته‌وخۆ، بێی هندێ گوهێ خوه‌ بده‌نه‌ هندێ كو ل ڤی ده‌می دا هنده‌ك كه‌س یێن هه‌ین نه‌ڤێتن ته‌ماشه‌ی ڤان یاریێن بێمفا بۆ هه‌موو جۆره‌ خه‌لكه‌كێ بكه‌ن و دخوازن ل شوونا وان یاریێن ڕۆتین و وه‌كی ئێك و ب زمانێن نه‌كوردی و بیانی، پرۆگرام و بابه‌ته‌ك زانستی، پزیشكی و نۆژداری، زارۆك، یان بابه‌ته‌ك زمانه‌وانی یان هه‌ر پرۆگرامه‌ك دیتر هاتبایه‌ پێشكه‌شكرن، و ل شوونا هندێ كۆ كه‌هره‌ب و پاره‌ و ده‌مێ خوه‌ و ته‌ندروستیا چاڤێن خوه‌ قۆربانیی ڤان یاریێن به‌رده‌وام و ڕۆتین و بێ شۆل بكه‌ن، ب تشته‌ك دیتر ڤه‌ مژویل ببن و مفای وه‌ربگرن. ئه‌ڤ یاریێن كو هیچ كارتێكرنێ ل سه‌ر ئایینده‌ و داهاتوو و به‌رژه‌وه‌ندی و به‌رزكرنا ئاستێ ژیار و زانستی و كه‌لتووری و جڤاكی و سیاسی و مرۆڤایانه‌یا تاكێ كوردی ناكه‌تن، دێ چ مفای گه‌هیننه‌ پێشكه‌شكه‌رێن ڤان پرۆگرامان د كه‌نالێن ناڤخۆیی دا؟ ئایا تنێ ڕاكێشانا سه‌رنجا چه‌ند كه‌سه‌ك كێم بۆ ڤێ یان وێ كه‌نالا ناڤخۆیی جهێ دلخوه‌شیێ یان ده‌ستخۆه‌شیێ یه‌؟ پا ئه‌و خه‌لك و كه‌س و كابانی و كارمه‌ندێ كو پشتی ڕۆژه‌كا شۆلی ل مالێ و فه‌رمانگه‌ها خوه‌ دڤێتن مفای ژ پرۆگرامه‌ك خوه‌ش وه‌ربگریتن یان قوتابیه‌كێ كو دڤێتن ته‌ماشه‌ی فلمێ زارۆكان بكه‌تن یان. .. چی؟ ئایا خه‌لكێ وێ ده‌ڤه‌رێ هه‌موو ل وان ده‌مژمێرێن دوور و درێژ حه‌ز ژ ته‌پا پێ دكه‌ن و دخوازن ل سه‌ر ته‌له‌فزیۆنێ ته‌پا پێ بهێته‌ پێشكه‌شكرن؟ پا ئه‌و دانعمه‌رێن مه‌ چی؟ پا. .. چی؟
ئایا ئه‌ڤ هه‌موو كه‌ناله‌ ل شوونا هه‌ڤڕكیێ ل سه‌ر ڕاكێشانا هنده‌ك كه‌سێن كێم، كو هژمارا وان هندی تلێن ده‌ستا نینن، باشتر ئه‌و نینه‌ پێكڤه‌ هه‌ماهه‌نگیێ بكه‌ن و ئێك ژ وان كه‌نالان ڤێ یاریێ نیشان بده‌تن و ڕۆژه‌ك دیتر كه‌ناله‌ك دیتر ڤی كاری بكه‌تن، و ئایا ئه‌ڤه‌ باشتر نینه‌ ژ هندی َهه‌موو جارێ و پێكڤه‌ و ب جاره‌كێ ڤی كاری بكه‌ن داكو كاودان و ڕه‌وشا هنده‌ك كه‌سێن وه‌كی ژنكێن مالێ و كه‌سێن دیترێن كۆ پێدڤی ب دیتنا ته‌له‌فزیۆنێن ده‌ڤه‌رێنه‌، ژ مفاوه‌رگرتن ژ ڤان كه‌نالێن ناڤخۆیی بێبه‌هر نه‌بن، چونكی كه‌نالێن ناڤبری و ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ تنێ یێن كه‌سه‌كی و ته‌خه‌ك جۆدا نینه‌ و یا هه‌می جڤاكێ یه‌.

*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

( شرۆڤه‌كرنه‌ك سایكۆلۆژیك)

هه‌موو پێشهات و ڕوویدانێن گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ ل ڤی وه‌لاتێ ڤێكنه‌كه‌فتی به‌رێ مه‌ دده‌نه‌ ڕێكه‌كێ بۆ چاره‌سه‌ری و قۆرتالبوون ژ هه‌موو نه‌هامه‌تی و ده‌رده‌سه‌ریێن بوون و مانا دگه‌ل حوكمه‌تا ناوه‌ندی و ئه‌و ژی هه‌لبژارتنا ڕێكا ” ئه‌نجامدانا ڕیفراندۆمێ”یه‌. و دیاره‌ ئه‌ڤ ڕێكه‌ و شێوازه‌ د گۆڕه‌پانا سیاسه‌تا جیهانێ دا بۆ چاره‌سه‌ركرنا گه‌له‌ك ئاریشه‌یان یا هاتیه‌ بكارئینان و نه‌خاسمه‌ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیكێ.
لێ به‌لێ هنده‌ك جاران دبیتن تاكێ كوردستانی ڤێ پرسیارێ ژ خوه‌ بكه‌تن: بۆچی ڕیفراندۆم؟ و بۆچی ئه‌ز بڕگا ” به‌لێ” هه‌لبژێرم؟ هه‌كه‌ر ئه‌م بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران پشتا خوه‌ ب سایكۆلۆژیایێڤه‌ گرێبده‌ین دێ بێژین د ناڤا بنه‌ما و پره‌نسیپێن ده‌روونناسیێ دا و نه‌خاسمه‌ سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كارییا فرۆیدی دا بنه‌مایه‌كێ هه‌ی كو ب پشتگرێدان ل سه‌ر وێ گه‌له‌ك ره‌فتارێن مرۆڤی دشێن بهێنه‌ شرۆڤه‌كرن، و ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بریتیه‌ ژ: ” بنه‌مایێ تام و چێژ وه‌رگرتن و خوه‌پاراستن ژ ئێش و ئازارێ”. ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ژبلی كو پالده‌ره‌كێ به‌رده‌وامییا ژیانێ یه‌، هند ژی ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن په‌روه‌رده‌كرن و فێربوونێ ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی زارۆكینیێ. هزرا خوه‌ بكه‌ت هه‌كه‌ر ده‌ستێ زارۆكی چه‌ند جاران ب تشتێ گه‌رم و كه‌ل نه‌كه‌ڤیتن و ئێش و ئازاره‌ك بۆ وی په‌یدا نه‌بیتن چه‌وا ل قۆناغێن داهاتی دێ مرۆڤ خوه‌ ژ ئاگری و سۆپێ و تشتێ گه‌رم پارێزیتن و فێری ڤێ ڕاستیێ بیتن كو ئه‌ڤ تشته‌ ترسناك و بڤه‌نه‌ و ب ڤێ چه‌ندێ ژیانا وی هێته‌ پاراستن. ب هه‌مان ڕه‌نگ ژی تاكێ كوردستانی هه‌كه‌ر هزرا خوه‌ د هه‌موو وێ زۆڵم و زۆرداری و نه‌خوه‌شیا دا ئه‌ڤه‌ بدرێژاهییا دیرۆكێ و ب تایبه‌ت ژی سه‌د سالیێا دۆماهیكێ لسه‌رده‌ستێ زۆردارێن دوژمن دیتی و بچاڤێن خوه‌ دیتی كا چه‌وا ئه‌م هاتینه‌ ئه‌نفالكرن و كێمیابارانكرن و جینۆسایدكرن و گۆندێن مه‌ هاتنه‌ تێكدان و سۆتن و هزاران كه‌سێن مه‌ ل سه‌ر ده‌ستێ ڕژێمێن شۆڤینیی و بهاریكارییا جاش و خۆفرۆشان هه‌تانۆكه‌ ژی بێ سه‌روشوینن. هه‌كه‌ر تاكێ كوردستانی بزانیتن ئه‌و خه‌مساریێ د چوونا سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ دا بكه‌تن و هێجه‌تا وی ئه‌و بیتن ” ما دێ بۆ كێ ده‌گی ده‌م؟ هه‌ر به‌رپرس و بازرگان و جاش و گه‌نده‌لكارێن دخۆن!” ئه‌ڤه‌ خوه‌ ل گێلی دان و فریودانا خوه‌یه‌. ئه‌وێن تو ژێ دبێژی هه‌موو وه‌سا بووینه‌، به‌لێ یێ خۆساره‌ت ئه‌ز و توینه‌. هه‌كه‌ر ئه‌ز و تو چوین و ل سه‌ر سندۆقا كۆمبین و مه‌ ده‌نگێ خوه‌ دا ” به‌لێ بۆ ده‌وله‌تا كوردی”، و ده‌وله‌تا كوردی هاته‌ ئاڤاكرن پێژانه‌كه‌ بۆ پاراستنا بیستانێ كوردستانێ و ئه‌وی بیستانی ئه‌ز و تو و زارۆك و دوینده‌ها مه‌ یێن/ دێ تێدا دژین. ئه‌ڤ پێژانه‌ دێ مه‌ ژ گه‌له‌ك مه‌ترسیێن وه‌كی ئه‌نفالێ و. .. هتد، پارێزیتن، چنكو هنگی ئه‌م دێ ب خۆدان كه‌ڤین و وه‌لاتێن دیتر هه‌كه‌ر ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ژی بیتن دێ د هه‌وارا مه‌ هێن و هاریكارییا مه‌ كه‌ن. هنگی دێ مه‌ترسییا به‌رپرس و بازرگان و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران ژی كێمتر لێهێتن. چنكو دێ قانوون بیته‌ سه‌روه‌رێ هه‌موو تشت و كه‌س و لایه‌نه‌كی، و هه‌ر ئه‌ڤ قانوونه‌یه‌ دێ به‌رو به‌رسینگێن وان نه‌یار و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران گریتن و ئه‌وێ مای ژی دێ ژ ئالیێ دادگه‌ها سروشتی هێته‌ سزادان چنكو ” یا ڤی ده‌ستی بۆ وی ده‌ستی نامینیتن” و جیهان و سروشت دلۆڤانیێ ب زۆرداران نه‌بریه‌ و نابه‌تن، به‌لێ هه‌ر ئێك د ده‌مێ خوه‌ دا. ل ڤێ قۆناغێ دا ئه‌م پێدڤی بڤی جۆرێ هزركرنێ نه‌. پێدڤیه‌ ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ببیته‌ هێڤێنێ بڕیارێن مه‌ و تشتێ دیتر و ئاریشه‌یێن دیتر پشتی ڤێ قۆناغێ دهێن. هه‌كه‌ر ئه‌م بڤێ مێنتالیته‌( ئه‌قلیه‌تی) بچینه‌ سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ هنگی مه‌ یا بری و هه‌كه‌ر وه‌سا نه‌بیتن ئه‌م ژ دۆڕاندیانه‌ و دیار نینه‌ كا كه‌نگی و پشتی چه‌ند سه‌د یان هزاران سالێن دیتر جاره‌كا دیتر به‌خت و شانس ل مه‌ بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر ده‌رگه‌هه‌كێ هۆسا ل مه‌ ڤه‌بیتن. وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ جۆهییان چه‌ند هزار سال ڤه‌كێشان. و ژبلی هندێ ئه‌ڤرۆكه‌ سه‌ركرده‌یه‌كێ كارێزمایێ وه‌كی سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی یێ بۆ مه‌ هه‌لكه‌فتی و ئه‌زموونا وی یا سیاسی ده‌لیڤه‌یه‌ك زێڕینه‌ و تێهنا گه‌رم و گۆڕیا ویست و هه‌لوێستێ وی جهێ دلخوه‌شی و ئۆمێده‌ك مه‌زنه‌ بۆ گه‌لێ مه‌، و هه‌كه‌ر خۆدێ نه‌كری بته‌مریتن دیار نینه‌ كا دێ پشتی چه‌ند سه‌د سالێن دیتر ژی كه‌سه‌ك وه‌سا ژێهاتی و دلسۆز و شۆلكه‌ر و نه‌ته‌وه‌په‌رێست هه‌لكه‌ڤیتن دا وه‌كو ئه‌ڤرۆكه‌ ل مه‌ ببیته‌ خۆدان یان نه‌. یا فه‌ره‌ ئه‌م بزانین پشتا مه‌ ده‌ریایه‌كا كویر و سنگێ مه‌ ژی دوژمنێ زۆرداره‌ و مه‌ چ چاره‌ نینه‌ ژبلی خۆڕاگری و غاردان به‌ره‌ڤ سندۆقێن ده‌نگدانێ و هه‌لبژارتنا وشه‌یا ” به‌لێ” وه‌ك دۆماهیك ده‌لیڤێ خۆ قۆرتالكرن ژ ژناڤچۆنێ و نه‌مانێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌رچه‌نده‌ وه‌كی تێگه‌ه و زاراڤه‌ بۆ ئێكه‌م جار بیرمه‌ند و فه‌یله‌سۆفێ به‌ریتانی سێر تۆماس مور (Thomas more) ی ل سالا ( 1516 ) ناڤێ جڤاكه‌ك نموونه‌یی و خه‌یالی بڤی ڕه‌نگی یێ بكارئینای، لێ ژێده‌ر ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌ن كو فه‌یله‌سۆفێن وه‌كی فارابی ب تێگه‌هێ ( مه‌دینا فازیله‌) و ئه‌فلاتۆنی ژی ب تێگه‌هێ ( كۆمارییا ئه‌فلاتۆنی) یا ڤیای وێ ئێكێ بگه‌هینن كو دشێتن هنده‌ك جڤاك و كۆمه‌لگه‌ه و به‌لكو وه‌لات هه‌بن نموونه‌یی بن و تێدا پیڤه‌رێن خوه‌ یێن تایبه‌ت بۆ ژیانێ هه‌بیتن. ئه‌ڤ هزره‌ ئێكه‌ خه‌ون و خواست و داخوازیێن مرۆڤایه‌تیێ و ب درێژاهییا دیرۆكێ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان یا ڤیای بنه‌ما و بنیاتێ ڤان جۆره‌ جڤاكا ده‌ینن. به‌لێ ئه‌ڤێ چه‌نده‌ سه‌رنه‌گرتیه‌ و وه‌ك بیرمه‌ندێ ئیرانی په‌رویز شه‌هبازی دبێژیتن خودێ ئه‌ڤ بیرۆكه‌یه‌ ئێك بوویه‌ ژ ئه‌گه‌رێن شكه‌ستنا شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ و نه‌خاسمه‌ ئه‌و كه‌سێن ب ڤێ هزرێ ڕه‌ دخوازن چنكو د بنه‌ڕه‌تدا ئه‌ڤ هزره‌ ئیماژه‌یه‌كه‌ بۆ ئایینده‌ی و ئایینده‌ و داههاتوو قۆناغه‌ك نه‌دیار و به‌رزه‌یه‌ و خه‌له‌تیا هه‌ره‌ مه‌زنا مرۆڤایه‌تیێ ئه‌و بوویه‌ كو ل شوینا ژین و هزرركن د ده‌مێ نۆكه‌ دا و بۆ نۆكه‌ خه‌ما ئایینده‌ی هه‌لگرتی و ژیان ل خوه‌ تێكدای.
ئه‌ڤرۆ دبینین كو گرۆپ و تاخمه‌ك ب ڤی ڕه‌نگی و ل سه‌ر ڤی بنه‌مایی دڤێتن هه‌مان خه‌له‌تیێ دووباره‌ بكه‌تن و دڤێتن یۆتۆپیایه‌كێ ئاڤا بكه‌تن و كو تێدا ” گۆرگ و میه پێكڤه‌ بچه‌رن” و قۆناغا خیلافه‌تێ بزڤڕینن بۆ جیهانا ئه‌ڤرۆ، ئه‌و خیلافه‌تا وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاس عه‌لی وه‌ردی دبێژیتن و دیرۆك گرۆڤانی وێیه‌ تنێ ل قۆناغا هه‌ر چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌مدا تا ڕاده‌یه‌كێ ئاسایی و سروشتی بوون و شیان هنده‌ك پابه‌ندی بۆهایێن مرۆڤاتیێ بن و ل قۆناغێن دووڤدا و پشتی ( مالێ دونیایێ) و پاره‌ و پۆل و ژن و سامان هاتیه‌ گۆڕه‌پانا ژیانا وان، هێدی چ تشته‌كی هیچ ڕامانا خوه‌ نه‌ما و ئه‌و خه‌لیفه‌ ژی ژ پشتی هنگی وه‌ره‌ و هه‌تا خه‌لیفه‌یێن ئه‌مه‌وی و عه‌باسی و پاشی خه‌لیفه‌یێن دووماهیك سه‌ده‌یێن بۆری ل جیهانا ئیسلامێ ، ئانكو خه‌لیفه‌یێن ئۆسمانی، مژویلی كۆمكرنا پاره‌ی و ( مالێ دونیایێ) و مه‌زنكرنا حه‌ره‌مسه‌رایێن خوه‌ یێن ته‌ژی ژن بوون، تنێ د هنده‌ك قۆناغێن ده‌گمه‌ن دا نه‌بیتن ژبلی ڤێ چه‌ندێ هیچ خه‌لیفه‌یه‌كێ نه‌شیایه‌ خه‌ونا ده‌وله‌تا ئیسلامی و خیلافه‌تێ و به‌لكو ژی یۆتۆپیایا ئیسلامی بجه بگه‌هینیتن یان نێزیك ژی بكه‌تن، ئه‌ڤه‌ ژی ژبه‌ر هندێ تام و چێژا هزرا ( دونیایێ) ب سه‌ر هزرا ئایینی و ژیانا دووماهیكێ دا زال دبیتن و ڤان خه‌لیفه‌یا بنه‌مایێن ئایینی پاشگۆه هاڤێتینه‌ یان كرینه‌ ڕێك و ئالاڤه‌ك بۆ گه‌هشتن ب مه‌ره‌م و مه‌به‌ستێن خوه‌ ل ڤێ جیهانێ و ماینه‌ ب لایه‌نێن دیتر ڤه‌.
ئها د ڤێ قۆناغێ دا ڤێ گرۆپا تیرۆریستا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ و هاوشێوه‌ی وان تالیبان ل ئه‌فغانستانێ و ئه‌لقاعیده‌ ل هه‌موو جیهانێ و بۆكۆ حه‌رام ل نیجێریا و ئه‌لشه‌باب ل سۆمال و. .. هتد، دڤێتن وێ قۆناغا زێڕین بزڤڕینن یاكو هه‌ر سێ چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌م تێدا دژیان و شیایین تاڕاده‌یه‌كی ب سه‌ر ( هه‌وایێ نه‌فسا ) خوه‌ دا زال ببن و ل سه‌ر وان بنه‌مایا بچن ئه‌وێن پیامبه‌رێ وان (س) ئیناندی. به‌لێ ئه‌ڤرۆكه‌ كه‌توارێ ژیانا سه‌رده‌م بۆ جێبه‌جێكرنا ڤێ یۆتۆپیایێ هند یێ له‌بار و به‌رهه‌ڤ نینه‌ و ته‌كنه‌لۆژیایا هه‌ڤچه‌رخ هه‌موو سنوورێن شه‌رمێ و خۆگرتنێ و خۆپارێزیێ یێن شكاندین و ده‌لیڤه‌ بۆ هاتنا سه‌رده‌سهه‌لاتا ڤێ یۆتۆپیایێ یێ ژناڤبرین، و ژبلی هندێ هه‌ر ئه‌ڤ تاقمێن د خه‌ما ڤێ یۆتۆپیایا وه‌همی و خه‌یالیدا دژین بۆ خوه‌ هنده‌ك كار و كریار و ڕه‌فتارێن كرێت یێن مه‌زن یێن ئیناندینه‌ د به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێدا كو مرۆڤایه‌تی شه‌رمێ دكه‌تن به‌حسێ وان بكه‌تن و دیار نینه‌ ئه‌و ب قانوونی ( و شه‌رعی) كرنا وان ڕه‌فتاران پشتا خوه‌ ب چ به‌لگه‌یه‌كێ زانستی و ئایینی و جڤاكیڤه‌ گرێدده‌ن به‌لێ ئه‌ڤ كریاره‌ هه‌ر ژ كۆشتن و تالانكرن و بڕین و سه‌رژێكرن و بازرگانیكرن ب مرۆڤ و ڕۆح و گیان و بوونا مرۆڤان و هه‌تاكو بازرگانیكرن ب ئێك ژ مه‌زنترین دوژمنێن مرۆڤاتیێ، كو ده‌رمان و مادێن سڕكه‌ر و بێهشكه‌ر بیتن، هنده‌كن ژ بچووكترن و بسانه‌هیترین وان ڕه‌فتاران ل نك تاكه‌كێ ناڤ ڤان ڕێكخراو و تاخمێن تیرۆریستی. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ ڕێكخراوه‌ د دوماهیك قۆناغێن هزری دا یا گه‌هشتیه‌ ڕاستیا دره‌وا خوه‌ و یا به‌لاڤكری كو هێدی ئه‌ڤ پارچه‌یا جۆگرافیایی ( عێراق و سوریا) به‌رهندێ ناكه‌ڤن ئه‌و خه‌مێ ژ ئاڤاكرنا ڤێ ده‌وله‌تا وه‌همی خه‌یالی یۆتۆپیایی ژێ بخۆن و یا ده‌ستپێكری كو سنوورێن وێ ده‌وله‌تا هه‌ڕفتی ڤه‌گۆهێزنه‌ جهه‌ك دیتر ( وه‌ك لیبیایێ)، و دیاره‌ وان دڤێتن وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ ده‌ڤه‌را مه‌، یاكو خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن و به‌رێ كورد و ئه‌رمه‌ن و ڕۆمی و پارس بووینه‌، خراب كری، وی وه‌لاتی ژی دووباره‌ و سێ باره‌ ژ خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن، كو به‌ربه‌ر و فینیقی بن، بستینن و داگیر بكه‌ن و ب سه‌ر واندا ژی خراب بكه‌ن. به‌لێ بلا بچن و بخێر نه‌چن ” بلا ته‌ژی دۆنیایێ. .. بن بلا بۆهسته‌كێ ژ مه‌ دویر بن”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

ڤینستۆن چێرچیل (Winston Churchill,1874-1965) سیاسه‌تڤانێ بناڤ و ده‌نگێ به‌ریتانی، كو به‌هرا پتر یا سه‌رنج ڕاكێشانا بۆ لایێ وی، ژبۆ شه‌هره‌زایی و كارزانییا وی ل جه‌نگێ جیهانیێ دووهه‌م دزڤڕیت،ن ده‌مێ شیای ب سیاسه‌تا خوه‌ یا زیره‌كانه‌ ژ لایه‌كیڤه‌ وه‌لاتێ ئه‌مریكا و ژ لایه‌ك دیتر ڤه‌ دوژمنێ هه‌ره‌ مه‌زنێ خوه‌ ستالینی ڕابكێشیته‌ ناڤ به‌رۆكێن جه‌نگێ خوه‌ ل دژی نازیسما هیتله‌ری. و بڤێ چه‌ندێ ترازییا وی جه‌نگێ دژوار دگه‌ل ئه‌لمانیا ب قازانجێ خوه‌ بگۆهۆڕیتن و ڤێ سیاسه‌تێ جیهانا وی ده‌می و یا نۆكه‌ سه‌رسام كر و دهێته‌ گوتن كه‌سه‌كی ئه‌ڤ چه‌نده‌ پێچێنه‌دبوو تنێ چێرچیل نه‌بیتن.
هه‌كه‌ر بهێین و ببینین كو د جه‌نگێ مالوێرانكه‌رێ تیرۆریستێن ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ دا سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی جاره‌ك دیتر ژی ئه‌زموونا وی سیاسه‌تڤانێ مه‌زن ل جیهانێ و بۆ به‌رژه‌وه‌ندییا كوردستانێ و جیهانێ بكارئیناند و شیا ب ڕێكا كه‌نالێن به‌رده‌ست سه‌رنجا پترتر ژ پێنجی وه‌لاتان و ژ وان ژی وه‌لاتێن ئه‌مریكا و ئه‌ورۆپی بۆ لایێ ڤێ پارچا كوردستانێ ڕابكێشیتن و هه‌ر ئێكی ل دووڤ سیاسه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ده‌ستێ هاریكاریێ گه‌هانده‌ وه‌لاتێ مه‌، و هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م گه‌له‌ك جاران گازنده‌ی ژ ئاست و ڕێژه‌یا وان هاریكارییان دگرین به‌لێ بلا ل بیرا مه‌ بیتن هه‌موو ئه‌و كێم و كاسی هندی هندێ نه‌بین كو هاریكاریی و پشكدارییا ڤان وه‌لاتان بناسه‌ك مه‌زن بوو بۆ قۆرتالكرنا گه‌لێ كوردستانێ ژ ژناڤچوونه‌كا مسۆگه‌ر. هه‌رچه‌نده‌ ژی نابیتن ل ڤێرێ ڕۆلێ پێشمه‌رگێن قه‌هره‌مان و خۆبه‌خشان و ئه‌و لایه‌نێن پشكدارییه‌كا ڕاسته‌قینه‌ د ڤی جه‌نگێ دژوار دا هه‌ی، و نه‌ ئه‌و كه‌سێن ب سه‌رێ زمانی و ژ ڕویمه‌تیڤه‌ تشته‌ك گوتی یان ژی هه‌كه‌ر نه‌گوتی، ژبیر بكه‌ین و بزانین وه‌كو هه‌میشه‌ ئه‌ڤ ئازادی و سه‌ربه‌رزییا ئه‌م تێدا دژین به‌رهه‌مێ خوونا وان پێشمه‌رگێن شه‌هیده‌ كو ب خوینا خوه‌ ئازادییا مه‌ مسۆگه‌ر كری.
ئه‌ڤرۆكه‌ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانی ب ڤێ سیاسه‌تێ، سیاسه‌تا هاوشێوه‌ی ئێك ژ مه‌زنترین سیاسه‌تڤانێن جیهانێ، شیای مۆرال و هێز و شیانا پێشمه‌رگه‌ی چه‌ند جاران زێده‌تر بكه‌تن و ببیته‌ ده‌رگه‌هێ ده‌ستكه‌فته‌ك دیرۆكی د دیرۆكا كوردستانێ و جیهانێ دا و شیای جیهانێ ل دژی تیرۆریزما جیهانییا دژی كوردستانیان ل ئێك سه‌نگه‌ردا كۆمبكه‌تن، جاره‌ك دیتر بكه‌ڤیته‌ د سه‌نگه‌ره‌ك یتر و دژوارتر دا. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و د پرۆسێسا سیاسه‌تكرنێ دا جاره‌ك دیتر بزاڤێ دكه‌تن د هاوكێشه‌یا ( ئه‌زموونا دۆهی+ كارێ ئه‌ڤرۆ + پلانا سۆبه‌هی= ئاسۆیێ ئایینده‌ بۆ كوردستانێ ) دابڕێژیتن و هه‌كه‌ر ل دۆهی و ئه‌ڤرۆ دوژمن و نه‌یار و تیرۆریست و به‌عس و سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ و فاشیستی د سه‌نگه‌رێ دژی كوردستانیان دا ل چه‌په‌ران دا بوون، ئێدی دوژمنه‌ك زۆردارتر یێ هاتیه‌ سه‌ر تایێ وان و گه‌فان ل خوونا شه‌هیدان و قه‌هره‌مانی و فیداكارییا پێشمه‌رگه‌ی و قۆربانیدانا ڤی نه‌ته‌وه‌ی و ئایینده‌یا گه‌لێ مه‌ و نڤشێ داهاتوویێ كوردستانێ دكه‌تن و ئه‌و ژی گه‌فێن گه‌نده‌لكارانه‌.
گۆتار و فه‌رمایشتێن سه‌رۆك بارزانی د ڤی بیاڤی دا گه‌له‌ك ڕك و ڕاست و ئاشكرانه‌ و په‌یامه‌كا كۆژه‌كه‌ بۆ هه‌موو وان گه‌نده‌لكارێن زۆرداری ل ڤی نه‌ته‌وه‌ی كرین و ل سه‌ر ملێن وێ و د ماوێ ڤان چه‌ند سالێن دۆماهیكێ ” ژ نه‌هه‌یێ بووینه‌ هه‌می تشت”، و نیشان دده‌تن كو پێدڤییه‌ ئه‌ڤ كه‌سه‌ دیسانێ ئه‌و ” پارزینێ ” ب هه‌وانته‌ ل ڤێ كوردستانێ و ل بن هه‌ر ناڤ و نیشانه‌كێ و پۆست و پله‌ و پایه‌یه‌كێ ته‌ژی كرین، داقۆتن و وی پاره‌ی و سامانی ل خۆدانێ، وێ یێن ڕه‌سه‌ن بزڤڕینن، كو ئه‌و ژی تاك تاكێ ئه‌ندامێن ڤێ جڤاكێنه‌. بلا ل بیرا وان بیتن باكۆزیركا بهارا كوردی ئێكه‌م كه‌س دێ وان دگه‌ل خوه‌ به‌تن و بن ئاخ كه‌تن.
ئه‌ڤه‌ و ل وه‌لاته‌كێ هه‌ڤسێی مه‌، یێ كۆ ئه‌م نابێژین ” شاما شه‌ریفه‌”، به‌لێ گه‌نده‌كارێن مه‌زن یێن دهێنه‌ سێداره‌ دان و گه‌هنه‌ مافێ خوه‌ یێ دادپه‌روه‌رانه‌، چنكو ڕژێما ئیرانێ ژی یا گه‌هشتیه‌ وێ ڕاستیێ تنێ ل سێداره‌دانا وان گه‌نده‌لكاران و زڤڕاندنا پاره‌ و سامانێ گشتی بۆ خه‌زینا نه‌ته‌وه‌ییه‌ دێ بیته‌ ده‌رگه‌هێ قه‌نجیێ و قۆرتالكرنا وه‌لاتی و كێمكرنا گازنده‌ و گله‌ییا خه‌لكێ، ئه‌و خه‌لكا بڕاستی ب ده‌ست هنده‌ك لایه‌نێن هه‌ژاریێ و نه‌داریێڤه‌ دنالینیتن و مافێ وی یه‌ ئه‌و مافه‌ لێ بهێته‌زڤڕاندن.
بۆ پاراستنا ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن و قۆربانیێن گه‌له‌ك و ئاسۆیێن گه‌ش ئاساییه‌ هنده‌ك و چه‌ند كه‌سه‌ك گۆری گه‌له‌ك گه‌له‌ك كه‌سان ببن و ژناڤبرن و تێبرنا هه‌ر گه‌نده‌لكاره‌كی ده‌هان سالان ب سه‌ر ژیێ جڤاكێ و ده‌ستهه‌لاتێدا زێده‌دكه‌تن. سه‌رۆك بارزانی د به‌رده‌وامییا پرۆسێسا چاكسازییا خوه‌ و بۆ پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی و گشتی به‌رژه‌وه‌ندیێن هنده‌ك كه‌سان و نه‌خاسمه‌ یێن گه‌نده‌لكاران بن ئاخ دكه‌تن و ئه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ وان ڕێك و پره‌نسیپێن بۆ پاراستنا نه‌ته‌وه‌یی یێ ل به‌رده‌ستێ مه‌ ماین، و پێدڤی ب هاریكارییا هه‌موو لایه‌كی دكه‌تن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌كه‌ر زاناییه‌كێ وه‌كو گابریێل تارد( 1843-1904) ل سالێن ( 1880 ) دا تێگه‌هێ سایكۆلۆژیایا ئابووری (economic psychology) ئینانده‌ ناڤ گۆڕه‌پانا زانستێ دا و د ڤی بیاڤی دا چه‌ندین تیۆری و بیردۆز د ناڤه‌رۆكا به‌رهه‌مێن خوه‌ دا ئێخستنه‌ د ناڤا ئه‌ده‌بیاتا زانستی دا، ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌موو جیهان پێدڤی ب هندێیه‌ ل سه‌ر بنه‌مایێن بیردۆزا وی پێداچوونه‌كێ ب سایكۆلۆژیایا تاكی و جڤاكییا جڤاكا خوه‌ بكه‌تن داكو ب باشترین شێوه‌ مفای ژ لایه‌نێ ئابووریێ خوه‌ وه‌ربگریتن.
ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌كه‌ر ئه‌م ڤان بیروباوه‌ران ل كوردستانێ بده‌ینه‌ به‌رچاڤێن خوه‌ دبینین كو هه‌م پێشی ڕاپه‌رینا گه‌لێ مه‌ ل دژی زۆردارییا به‌عسا فاشی و سه‌دامێ گۆڕ به‌ گۆڕ و هه‌م پشتی هنگی جۆره‌ك ڤه‌قه‌تیانه‌ك یا د ناڤبه‌را سایكۆلۆژیایا تاكێ كوردی و ئه‌ركێ وی یێ ئابووری دا په‌یدا بووی. ڕژێما به‌عسا فاشی بدرێژاهییا نێزیكی سێ ده‌هكێن ده‌ستهه‌لاتا خوه‌ یا بێهنگه‌نی ل كوردستانێ و ل بن سیاسه‌تا بعه‌ره‌بكرنێ( تعریب) ل كوردستانێ كاره‌ك كر كو جوتیارێ وێ هه‌میشه‌ د تێگه‌هشتن ژ ڕۆلێ خوه‌ یێ تاكی و جڤاكیێ به‌رهه‌مهینه‌ر د شه‌پرزه‌یێ و قه‌یرانه‌كا بێبنه‌ما دا بمینیتن و نه‌شێتن ب شێوه‌یه‌كێ لێكدای و دروست و ب سه‌روبه‌ر ڤی ئه‌ركێ خوه‌ بجه بینیتن. ده‌یناندنا فه‌وجێن چه‌تاتیێ، كو هه‌موو بۆ وێرانكرنا ژێرخانا ئابووری و سیاسی و جڤاكی و سایكۆلۆژییا كوردستانێ دهاتنه‌ ده‌یناندن، ژ لایه‌كی هه‌م تاكێ كوردی فێری مشه‌خۆریێ و بێبه‌رهه‌میێ كر و هه‌م كاره‌ك كر ئه‌ڤ تاكه‌ هه‌رده‌م ب چاڤه‌ك دوژمن ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ دیترێ هاوكێشه‌یا كار و ژیانا خوه‌، ئانكو پێشمه‌رگه‌ی، بكه‌تن، و ڤێ چه‌ندێ نه‌دهێلا ئه‌ڤ تاكێ جوتیار وه‌كو پێدڤی بكارێ خوه‌ ڕابیتن. ژلایه‌ك دیترڤه‌ ژبه‌ر هه‌بوونا مووچه‌یه‌كێ ” قه‌ده‌م شكێن” كو ئه‌و نه‌چار دكر بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وێ په‌نایێ بۆ به‌ر كارێ پیس و پۆخه‌لێ ” جاشاتیێ” ببه‌تن، و ژلایه‌ك دنڤه‌ هند پویته‌ی ب به‌رهه‌مێ خوه‌ و كارێ خوه‌ یێ ڕه‌سه‌ن نه‌ددا، و ئه‌ڤه‌ و ژبلی هندێ ڕژێما سته‌مگه‌را ناڤبری ب سه‌دان و هزاران گۆند وێران و چۆلكرن و تاكێن وان ل ئۆردیگایێن زۆره‌ملێ ( مجه‌مه‌عان) كۆمكرن دا هه‌م بشێتن ژلایه‌نێ لۆجستیكی و له‌شكه‌ری دا زویتر و باشتر كۆنترۆلا وان بكه‌تن و هه‌م بشێتن بڕێكا چۆلكرنا وان ڕێكێ ل گه‌هشتنا هاریكاریێن گۆندیان بۆ پێشمه‌رگه‌هی بگریتن و د ڤێ چه‌ندێ دا تاڕاده‌یه‌كێ یا سه‌ركه‌فتی بی، و به‌لگه‌ ژی پاشكه‌فتنا پرۆسێسا ژناڤچۆنا ڕژێمێ بوو كو گه‌له‌ك سالان ڤه‌كێشای.
پشتی ڕاپه‌رینا مه‌زنا گه‌لێ مه‌ ل دژی زۆردارێن به‌غدایێ جاره‌ك دیتر هه‌ڤڕكییا ناڤخوه‌یی كاره‌ك كر كو پارت و لایه‌نێن سیاسی ب هه‌موو جۆرێن خوه‌ڤه‌ كاودانه‌كێ هاوشێوه‌ بڕه‌خسینن بۆ ڕاكێشانا ئه‌ندامان كارێ دانا پله‌ و پایه‌ و مووچه‌یێن هه‌مه‌ڕه‌نگ پشكه‌ك ژ وێ سیاسه‌تێ بی. د جهێ خوه‌ دایه‌ بهێته‌گوتن هه‌كه‌ر هه‌ر دوو پارتێن سه‌ره‌كیێن كوردستانێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل وان كه‌سان دكر كو بدرێژاهییا سالانێن پێشتر و شۆڕه‌شێن ئه‌یلول و گۆلانێ ب شێوه‌یه‌كێ فه‌رمی د گه‌ل ڕێكخستنێن وان پارتان دا بین، پارتێن سه‌ر ب به‌ره‌ی ئیسلاما سیاسی بڕێكا وه‌رگرتنا هاریكاریێن پاره‌ی ژ وه‌لاتێن ئاژاوه‌گێڕێن وه‌كو توركیا و ئیران و سعودیایێ و قه‌ته‌رێ و. .. هتد، هه‌ر ئه‌و پاره‌یه‌ وه‌ردگرت كو ل سه‌ر ده‌مێ ڕژێما به‌عسی ژ هنده‌ك ژێده‌رێن وه‌كو كۆمپانیێن بازرگانی و پارێ فرۆتنا نه‌فتێ و. .. هتد ژ وه‌لاتێ سعودیا و. .. هتد، دهاته‌كۆمكرن و پێشكه‌شی ڕژێمێ دهاته‌كرن دا ببیته‌ گۆلله‌ تۆپ و چه‌كێ كێمیاوی، و ئه‌ڤرۆكه‌ هه‌ر هه‌مان پاره‌ بشێوازه‌ك دیتر ل سه‌ر خه‌لكێ دهاته‌ دابه‌شكرن دا “دوو یان چه‌ند چویچك ب به‌ره‌كی بهێنه‌ كۆشتن”، و هه‌م ژ لایه‌كی ڕێزێن كوردان بهێنه‌ تێكدان و دووبه‌ره‌كی بكه‌ڤیته‌ دناڤ واندا و پرۆسێسا سه‌ربخۆییا كوردان ده‌ه و سه‌د سالان پاشبكه‌ڤیتن و ژلایه‌ك دیتر ڤه‌ ڤان ده‌وله‌تێن بناڤ ئیسلامی د ناڤ ڕێژێن تاكێ كوردی دا سایكۆلۆژیه‌ته‌ك ئاڤاكر كو هێدی چ جاران پشتێ ب خوه‌ڤه‌ نه‌گرێدن و هه‌ر به‌رێ وی ل به‌رووكا سعودییه‌كی و قه‌ته‌رییه‌كی و توركه‌كی بیتن و چ جاران خه‌ما (ملك) و ئاخ و بیستان و جه و وارێ خوه‌ هه‌لنه‌گریتن. و د ڤێ ڕاستیێ دا گه‌له‌ك ژی سه‌ركه‌فتی بوو و ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م ڤی تاكێ سه‌رلێشێوای د هه‌موو ڕه‌نگان دا دبینین، هه‌م ئه‌وێن ب ناڤێ ئیسلامێ گه‌هشتینه‌ ڕێژێن ده‌وله‌تا تیرۆریستا داعشێ و هه‌م ئه‌وێن ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌هۆلێ بۆ ” سه‌ربخۆنه‌بوونێ ” و ” خوه‌ ب به‌ره‌یێ عه‌ره‌بانڤه‌گرێدانێ” و “ڤه‌نه‌قه‌تیان ژ جیهانا بناڤ ئیسلامی” لێدده‌ن و گه‌له‌كێن دیتر كو ب هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه‌ دژی به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانێنه‌ و بزماران د په‌یكه‌رێ كوردستانێ و ده‌ستكه‌فتێن وێ دقۆتن و ” هه‌موو هزرا ” وان هه‌لگرتنا خه‌ما ئه‌ره‌ب و جیهانا ئیسلامێیه‌، ئه‌وا بدرێژاهییا ڤان چه‌ندها سالێن بۆری و ده‌مێ مه‌ هند زه‌حمه‌تی و ڕه‌زاله‌ت و زۆرداری ل سه‌ر ده‌ستێ برایێ وان یێ مه‌زن ” سه‌دامێ گۆڕ بگۆڕ” و به‌لكو ژی ئیرانێ و توركیایێ دیتی، نه‌ك تنێ موویه‌ك ژ خوه‌ شاش نه‌كری به‌لكو ژی ب پاره‌ و هه‌موو ڕه‌نگه‌كیڤه‌ پشتگیرییا وان دكرن، چونكی د فه‌رهه‌نگێ وان دا ئه‌م تاوانبار و ” مخه‌ڕب” بین چونكی ئه‌م كورد بین.
به‌لێ بڤی ڕه‌نگی سایكۆلۆژیایا ئابوورییا تاكێ كوردی یا هاتیه‌ هه‌ڕفتن و سه‌ر ژ نوو ئاڤاكرنا وێ پێدڤی ب هندێ هه‌یه‌ ئه‌م گه‌له‌ك ژ وان سیاسه‌تێن شاش و ڕاكێش ڕاكێشێ بهێلین و ل شوینا هندێ پشتا خوه‌ گرێدان ب ده‌ستێن دوژمنێن خوه‌ ڤه‌ گرێبدین، ده‌ست و باسكێن تاكێ كوردی بهینینه‌ به‌رچاڤێن خوه‌، كو نه‌ڤیێ كاوه‌یێ ئاسنگه‌رن و دشێـتن خوه‌ ل به‌ر هه‌ر كاودانه‌ك سه‌خت و دژوار بگریتن و ب سیاسه‌تا حه‌كیمانه‌یا كه‌سانێن وه‌ك سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی، یێ كۆ به‌رژه‌وه‌ندییا نه‌ته‌وه‌یی و كوردستانیان سه‌ردێرێ هه‌ر پرۆژه‌ و پێنگاڤه‌كا وییه‌، كاودانێن زه‌حمه‌تتر ژی ب ساخله‌می ده‌رباز بكه‌ین. هه‌كه‌ر دبلۆماسیه‌ت دخوازیتن ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌م ل كێله‌كا عه‌ره‌ب و عه‌جه‌مان بین لێ پێدڤییه‌ سه‌ربخۆیی و سه‌ربخۆییا ئابووری قۆناغا ئێكه‌ما ئاڤاكرنا پلانه‌كا هه‌ره‌ مه‌زنا سایكۆلۆژیایا ئابووری بیتن بۆ كوردستانێ، داكو تاكێ كوردی بزانیتن و ل بیرا خوه‌ بینیتن مه‌زنا چ بۆ مه‌ نه‌هێلایه‌ و یا گوتی ” ڕه‌شۆ بده‌ستێن خوه‌ هه‌كه‌ر دێ ئاڤ وی به‌تن ” و ” ب هیڤییا ده‌را خوه‌لییل ب سه‌را”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ

زه‌رده‌شت( 660 -583 پ. ز. )په‌یامبه‌ر و فه‌یله‌سۆف و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكیێ شه‌هید وه‌ك كانیاڤا ڕه‌وشتێ به‌رزێ مرۆڤایه‌تی ل سه‌رده‌مه‌كی وه‌ك دیارییه‌ك پێشكه‌شی شارستانیه‌تا مرۆڤان دبیتن، كو مرۆڤایه‌تی گه‌له‌ك پێدڤی ب هه‌بوونا وی بوو. جهێ داخێیه‌ مرۆڤایه‌تی بگشتی و نه‌ژادێ ئاریایی بتایبه‌تی ئه‌ڤ په‌یامبه‌ره‌ یێ ژبیركری و هه‌كه‌ر هنده‌ك زانا و فه‌یله‌سۆفێن مه‌زن یێن وه‌كی فریدریك نیچه‌ی سه‌رسۆڕمایێ فه‌لسه‌فه‌ و ڕێباز و گوتن و كریارێن وییه‌ جهێ حێبه‌تیبوونێ نینه‌، چنكو د ڕاستیدا پره‌نسیپ و بنه‌مایێن ئایینێ وی هند بهێز و كارتێكه‌رن كو هه‌تا نۆكه‌ ژی شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی جاره‌ك دیتر ل وان بنه‌ما و پره‌نسیپان بزڤڕیتن دێ گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن مرۆڤایه‌تی بێی دوو دلی و گۆمان ڕیشه‌كێش و چاره‌سه‌ر بن. ڤی په‌یامبه‌رێ شه‌هید و مه‌زن و ڕیفۆرمخوازێ جڤاكی و كه‌لتوَری و ئابووری و فه‌رهه‌نگی، و فه‌یله‌سۆفێ هشیار و دلسۆزێ مرۆڤایه‌تیێ ل وێ قۆناغا تاری، د ناڤ شارستانیه‌ت و نه‌ژاده‌كی دا سه‌رێ خوه‌ هه‌لدا و په‌روه‌رده‌ دبیتن و پێدگه‌هیتن، كو د ناڤ خه‌لك و كه‌لتوَرێن دیتر دا ” خه‌لكێ نان ب گۆهان دخوارن ” و د گۆپیتكا پاشكه‌فتنێ دا بوون. ڤی فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن د سێ ڕسته‌ و گوتنێن ساده‌ دا په‌یاما پیرۆزا خوه‌ گه‌هانده‌ مرۆڤایه‌تیێ و د وێ باوه‌رێ دا بوو كو سه‌رفیرازی و به‌خته‌وه‌ری و سه‌ركه‌فتنا تاكی و جڤاكێ و وه‌لات و شارستانیه‌تان د ڤان سێ ڕسته‌یێن فه‌لسه‌فی دا مسۆگه‌ر دبیتن:” هزرا باش، ئاخفتنا باش و كریارا باش “. ئه‌ڤ فه‌یله‌سۆفه‌ د هندێ گه‌هشتبوو كو چ تشته‌كێ هندی خرابیێ زیان نه‌گه‌هاندینه‌ مرۆڤایه‌تیێ و شارستانیه‌تێ و به‌رۆڤاژی هیچ تشته‌ك ژی هندی قه‌نجیێ مفای ناگه‌هینیته‌ مرۆڤایه‌تیێ. ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ د وی كاودانێ ته‌ژی كه‌رب و كینه‌ و خرابی و دوژمنایه‌تی دا ڕادبیتن ب ده‌ستپێكرن ب بزاڤه‌كا چاكسازی، و بنیاتێ ڕیفۆرمخوازیێ د جڤاكێ و كه‌لتوَر و ئایین و سیاسه‌ت و ژیانا مرۆڤایه‌تی دا دكه‌ته‌ هێڤێنێ كار و بزاڤێن خوه‌ و ڤێ چه‌ندێ بڤان سێ گۆتنێن ساده‌یێ كو بنیاتێ هه‌موو چاكسازی و ئاڤاكرنا جڤاكی ل سه‌ر بنه‌مایێ وان دهێنه‌ ده‌یناندن، و د گوهێن تاكێ ئاریایی دا دچرپینیتن و دبێژیتن، دا بڤی ڕه‌نگی نیشان بده‌تن و بسه‌لمینیتن كو بدرێژاهییا دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ هیچ تشته‌كی هندی ” پیسبوونا سایكۆلۆژی “(التلوپ النفسی) زیان نه‌گه‌هاندینه‌ كاروانێ ژیانا وی و هیچ تشته‌كی ژی هند گۆرزێن كۆژه‌ك ل په‌یكه‌رێ شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نه‌داینه‌. هه‌تا كو ده‌یناندنا هنده‌ك كارێن وه‌كی پێنج نڤێژان ل قۆناغه‌كا وه‌سا زووی و پێشی پترتر ژ هه‌فت سه‌د سالان به‌ری ئایینێ مه‌سیحیه‌تێ ژی هه‌ر بۆ پاراستنا مرۆڤان بوویه‌ ژ ئاگرێ پیسبوونا سایكۆلۆژی.
وی دزانی چ هنگی و چ نۆكه‌ و چ ئایینده‌ی، دلپیسی، دلڕه‌شی، توَندڕه‌وی، ده‌مارگیری، نه‌ڤیان، دلڕه‌قی، زۆرداری و سته‌م، چاڤتاریبوون، زێده‌خوازی و زێده‌گاڤی، كه‌رب و كینه‌، و تۆلڤه‌كرن و. .. هتد، و هزاران ساخله‌تێن پیسێن ژ ڤی جوری ئه‌گه‌رێن مه‌زنترین و دژوارترین ئاریشه‌ و جه‌نگ و نه‌خوه‌شی و ململانێ و كێشمه‌كێشێن مرۆڤایه‌تیێ بووینه‌. هه‌ر ڤان ساخله‌تێن خراب و كۆژه‌ك و پیس ڕێك ل به‌ر مرۆڤان به‌رزه‌كرینه‌ و چاڤ لێ تاری كرینه‌ و به‌رداینه‌ گیانێ هه‌ڤدوو و سه‌را ( مالێ دونیانیێ ) ل هه‌ڤ كرینه‌ دوژمن. زه‌رده‌شتێ شه‌هید دزانیتن ب جێبجێكرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده‌ و بسانه‌هی مرۆڤایه‌تی دشێتن بسه‌ر مه‌زنترین ئاریشه‌ و ئاسته‌نگێن خوه‌ دا زال ببیتن. هه‌كه‌ر شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تی نۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیتن، ل خوه‌ بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر بنیاتێ خوه‌ ل سه‌ر ڤان ڕێنماییان ئاڤا بكه‌تن هێشتان نه‌دره‌نگه‌ چنكو ” زه‌ره‌ر له‌ نیوه‌شت بگه‌ڕێتن هێشتان زووه‌ و باشه‌ “. جهی َداخێیه‌ ڕێنمایی و گوتارێن دیترێن ئایینێ كه‌ڤنارێ زه‌رده‌شتی ل سه‌ر ده‌ستێ داگیركه‌رێن كوردستانێ و وه‌لاتێن ئاریاییان هاتنه‌ سۆتن و ژناڤچوون هه‌كه‌ر نه‌ ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و فه‌رمووده‌ دابنه‌ هێڤێنێ گه‌له‌ك زانیاری و زانست و ده‌ستكه‌فت و داهینانان بۆ جیهانیان، لێ دیسانێ ژی نۆكه‌ ژی مرۆڤایه‌تی دشێتن بڕێكا پیاده‌كرنا ڤان سێ بنه‌مایێن ساده‌ گه‌له‌ك ژ ئاریشه‌یێن سیاسی، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، جڤاكی، په‌روه‌رده‌یی، ئابووری یێن خوه‌ بسانه‌هی چاره‌سه‌ربكه‌تن، چونكی په‌یاما زه‌رده‌شتێ پێغه‌مبه‌ر، وه‌ك كه‌ڤنترین ڕیفۆرمخواز، مه‌زنترین و ژێهاتی ترین بزاڤه‌ بۆ هه‌ر چاكسازییه‌كا مرۆڤایه‌تی و شارستانیه‌ت بخوازیتن ل سه‌ر ئاستێ ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ ئه‌نجام بده‌تن، چنكو ئه‌ڤ ئایینه‌ ژ هه‌ر جۆره‌ خوه‌ سه‌پاندن و توَندڕه‌وی و ده‌مارگیری و گرژی و خوه‌ بلندزانینێ و گه‌له‌ك ساخله‌تێن پیسكه‌رێن سایكۆلۆژی دووره‌ و تنێ كه‌سه‌ك دشێتن چاكساز و ڕیفۆرمخواز بیتن كو ژ ساخله‌تێن پیسكه‌رێن ده‌روونی هاتبیته‌ پاقژكرن و شویشتن.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

گه‌له‌ك جاران گازنده‌ ژ مه‌ سایكۆلۆژیستان دهێته‌ كرن كو ئه‌م مایێ خوه‌ د هه‌موو تشته‌كی دا دكه‌ین! به‌لێ ئه‌ڤه‌ مافێن مرۆڤینه‌. ماده‌م ل ڤێ جیهانێ هه‌موو تشت مایێ خوه‌ د ژیانا مه‌ دا دكه‌ن و كارتێكرنێ ل سه‌ر دكه‌ن هند ژی مافێ مه‌یه‌ مایێ خوه‌ د هه‌موو تشتان دا بكه‌ین. چه‌ند گرنگه‌ ئه‌م بزانین كا بۆچی تاكێن تیرۆریزمێ هند بزاڤێ دكه‌ن مزگه‌فت و په‌رستگه‌هێن ئایینی بپه‌قینن. كیژ پالده‌رێن ده‌روونی هه‌نه‌ وان بۆ ڤێ چه‌ندێ پالبده‌ن. د به‌رسڤێدا ئه‌م نه‌چارین بدیتنا ڕێبازا سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كارییا فرۆیدی ته‌ماشه‌ی بابه‌تی بكه‌ین. بۆ خوانده‌ڤانێن ره‌وشنبیر و ئه‌و كه‌سێن شه‌هره‌زایی د ڤێ ڕێبازا ده‌روونناسی دا هه‌ی گرێیا ئۆدیپ ( Oedipus complex ) و ململانێیا كۆڕ و بابێ و كه‌پتكرنا سێكسی ل نك كۆڕی و ژ ترسا بابێ تشته‌ك ئاشنایه‌. هنده‌ك جاران، وه‌ك په‌یڕه‌وێن ڤێ ڕێبازێ، ئاماژه‌ی پێدده‌ن كۆڕ بۆ تۆلڤه‌كرن ل دژی بابێ، كو بدیتنا وی ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی و ئاسته‌نگا هه‌ره‌ مه‌زنه‌ ل به‌ر سینگێ وی بۆ تێركرنا ڕه‌مه‌كێ سێكسی ل نك وی، بزاڤێ دكه‌تن ب شێوازێن جودا جودا ره‌فتارێ بكه‌تن. هه‌تاكو ئه‌ڤ ڕێبازه‌ وان ڕاپه‌رینێن ئایینیێن وه‌كو ڕابوونا به‌نی ئیسرائیلییان ل دژی فیرعه‌ونی و یا ئاشووریان ل دژی پارێزگارێن ئایینی ب جوره‌ك ژ ڤێ ململانێیا كۆڕی و بابێ دهێته‌ هژمارتن، و ل سه‌رده‌مێ پێشكه‌فتنێ دا ئه‌ڤ كه‌ربا كۆڕی ب ره‌نگێن جیاواز وه‌كو ڕاپه‌رینێن جیاوازێن گه‌ل و وه‌لاتێن جودا جودا و بزاڤێن وه‌كو سه‌رهلدانا كۆمۆنیزمێ ل دژی سه‌رمایه‌داری خوه‌ نیشاندده‌تن. هه‌موو ئه‌ڤ بوویه‌رێن جڤاكی ئێك تشتی دگه‌هینن و ئه‌و ژی ڕاپه‌رینا كۆڕییه‌ ل دژی ده‌ستهه‌لاتا بابێ و هێمایێن وێیه‌. سه‌باره‌ت ب تیرۆرستێن چاخێ مه‌ ب هه‌مان شێوه‌. ئه‌ڤ تیرۆریسته‌، به‌هرا پتریا وان یان ژی هه‌موو ژ ده‌ست په‌روه‌رده‌یێن جڤاكه‌كا ئایینی نه‌ كه‌ هێمایێ ده‌ستهه‌لاتێ د قۆناغا ئێكه‌م دا ئایین و هه‌موو ئه‌و لایه‌نێن پێڤه‌گرێداینه‌ كو د هه‌مان ده‌م دا هێمایێ ده‌ستهه‌لاتا بابێنه‌. ئه‌ڤ كۆڕه‌ و ژ ئه‌گه‌رێ كووراتیا كارتێكرنا ڤێ گرێیا نه‌په‌نی د نه‌ستێ وی دا به‌رده‌وام ل هێجه‌ته‌كێ دگه‌ڕهیتن كو تۆلا خوه‌ ژ بابێ خوه‌ ڤه‌كه‌ت، كو د هه‌مان ده‌م دا سیمبۆلێ ده‌ستهه‌لاتێ د ناڤ خێزانێدایه‌ و نه‌هێلایه‌ كۆڕ د ڤێ خێزانێ دا ژلایێ سێكسی تێر ببیتن و هه‌موو ئافره‌تێن ژلایێ بابێ ڤه‌ هاتینه‌ قۆرخكرن و كۆڕ یێ تووشی سه‌ركووتبونه‌كا سێكسی بووی، ڤه‌كه‌تن. ل ڤێرێ بدیتنا كۆڕی، كۆڕێ تیرۆریست، مزگه‌فت سیمبۆل و ره‌مزێ ده‌ستهه‌لاتا بابێ یه‌ چونكی به‌رده‌وام و بشێوه‌یه‌كێ ڕه‌ق و تووند ژلایێ بابێ ڤه‌ هاتیه‌ هاندان بۆ جێبه‌جێكرنا ره‌فتارێن ئایینی و ژ ڤێ لایه‌نیڤه‌ گه‌له‌ك ب تووندی و هشكیڤه‌ سه‌ره‌ده‌رییا دگه‌لدا هاتیه‌ كرن. ژبه‌ر ڤێ یه‌كێ و چونكو حوكمه‌ت و ده‌ستهه‌لات د ناڤه‌رۆكا وان جهێن بن ده‌ستهه‌لاتا تیرۆریستان دا بشێوه‌یه‌كێ فه‌رمیبوونا خوه‌ نینه‌، كۆڕ نه‌چاره‌ ئاراسته‌یا توَندوتیژیی و ململانێ و دژاتیا خوه‌ به‌رامبه‌ر هێمایێن ده‌ستهه‌لاتێ بگشتی و ده‌ستهه‌لاتا بابێ بگوهۆڕیتن، چونكو باب بده‌ست ناكه‌ڤیتن و گه‌له‌ك ژ وان ژ جڤاك و وه‌لاتێن دوور یێن هاتین و نه‌شێن راسته‌وخۆ ڤێ تۆلێ لێ ڤه‌كه‌ن، نه‌چار په‌نایێ بۆ هندێ دبه‌ن كو ئه‌و ژی ژێده‌رێ بهێزا ده‌ستهه‌لاتا بابێ بكه‌نه‌ ئارمانج و ژ ڤێ چه‌ندێیه‌ ئه‌م دبینین ئه‌ڤ كه‌سه‌، سه‌رباری هندێ كو مۆسلمانن و ژ خێزانێن مۆسلمانێن په‌روه‌رده‌ بووین و ده‌ركه‌فتین به‌لێ به‌رێ خوه‌ دده‌نه‌ په‌قاندن و ژناڤبرنا گۆڕستان و مزگه‌فت و جهێن پیرۆزێن وان جهێن ده‌ستێ وان ژێدگریتن. ب ڤی كاری و ل بن هێجه‌تێن جودا جودا ئه‌و نیشاندده‌ن كو ئه‌و ژی دشێن دژی ده‌ستهه‌لاتا بابێ و هێمایێن وێ و ژێده‌رێن بهێزكرنا ڤێ ده‌ستهه‌لاتێ بله‌یزن. چونكو وه‌كو ئه‌لفرێد ئه‌دلێر ئاماژه‌ی پێدده‌تن، كۆڕ ئه‌و كه‌ربا ژ بابێ هه‌لگرتی، بڤی ره‌نگی نیشاندده‌تن و دڤێتن مافێن كۆ ژلایه‌نێ بابێ، چ ژ ئالیێ سێكسی و چ یێن جڤاكی ڤه‌ ژ وی هاتینه‌ ستاندن، وه‌ربگریتن، و بڤێ ئێكێ توشی ڤان جوره‌ ره‌فتاران دبیتن كو ناڤێ وێ یێ كریه‌ ” خرۆشا ره‌گه‌زێ نێر ” ئانكۆ راپه‌رینا مرۆڤی بۆ گه‌هشتن ب مافێن ل وی هاتینه‌ وه‌رگرتن و زه‌فتركن.
ژێـــده‌ر: [ 1] الأسود، صادق(1990). علم الأجتماع السیاسی، وأسسه وأبعاده، بغداد، ص. 656. [ 2 ] پورێفکاری. ن. (1380). فرهنگ معاصر جامع روانشناسی وروانپزشکی وزمینه های پیوسته انگلیسی وفارسی ، جلد 1 -2 ،تهران ، 814 ص. [ 3 ] صالح ،قاسم حسین. (2011) الشخصیه‌ العراقیه‌ المڤهر والجوهر- تحلیلات سیكوسوسیولوجیه‌، گ. 2. چفاف للنشر، بغداد، ص. 241
*بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانیێ / زانینگه‌ها زاخوَ