هاتنا زانا و فیزیكدانێ مه‌زن ئه‌لبێرت ئه‌نشتانینى ڕه‌نگێ هزركرن و سایكۆلۆژیا مرۆڤایه‌تیێ گهۆڕى. چاڤ و گوه و دل و مه‌ژیێ مرۆڤى بۆ هزاران سالان ل سه‌ر هندێ ڕاهاتبوو كو ب دیتنا وى لایه‌نێ ئه‌ندازیارى و فیزیكى د هه‌مى تشتان دا ل جیهانێ تنێ ژ هه‌ر سێ ڕه‌هه‌ندێن (أبعاد) بلنداهى و درێژاهى و په‌حناتیێ پێك دهێت. به‌لێ وى ڕه‌هه‌نده‌ك دیتر ژى لێ زێده‌كر و ئه‌و ژى ده‌مه‌. هزار سال بوو دمى ژى ل نك مرۆڤى ڕامانه‌كا دی په‌یدا كربوو. به‌لێ هزرا ئه‌نشتانینى ژ ده‌مى تشته‌ك نوو بوو. دیرۆكێ و هه‌لپه‌ره‌ستان و به‌رژه‌وه‌ندیان مرۆڤ فێرى هندێ كربوو كو خودانێ هه‌ر باوه‌ر و هزره‌كا نوو ب دوژمن و كافر و زه‌ندیق بزانیت و پێدڤیه‌ بهێته‌ كوشتن و گه‌له‌ك زانا و كه‌س و فه‌یله‌سۆف و پێغه‌مبه‌ر به‌رى ئه‌نشتاینى ب ڤى ده‌ردى چوون، به‌لێ چه‌رخێ بیستێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ دگه‌ل وى نه‌كر، چونكى هێدى چاڤێن مرۆڤى ل چاڤ جاران ڤه‌كریتر بوون و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ڕۆژ بۆ ڕۆژ زێده‌تر لێ دهێت و ڕۆژه‌ك دهێت جهێن مرۆڤێن دۆگماتى و مه‌ژى هشك و ده‌مارگیر د شارستانیه‌تێ دا نابیت، و نه‌خاسمه‌ ئه‌وێن ئایین ب هشكى وه‌رگرتى و تێكه‌لى كه‌ربوكین و گرێ یێن خوه‌یێن ده‌روونى دكه‌ن و خوه‌لیى ب خوه‌ و خه‌لكێ دیتر وه‌ردكه‌ن. ئێدى سه‌رده‌مێ مه‌ژى هشكیێ یێ ب داوى هاتى. چه‌وا تشتێ نوكه‌ و یێ به‌رى چه‌ند سالان د مه‌ژیێ بچووك و هشكێ وى سه‌رده‌مى دا نه‌دگۆنجا، ل ئاینده‌ى ژى دێ گه‌له‌ك تشت هه‌بن بۆ مه‌ژیێ بچووكێ نوكه‌ تشته‌ك سه‌یر و سه‌مه‌ربیت.
گه‌له‌ك تشت و بیروباوه‌رێن هه‌ین مرۆڤ ئه‌ڤرۆكه‌ خوه‌ بۆ دكۆژیت، به‌لێ د ئاینده‌ى دا دێ بینیت ئه‌و چه‌ندێ ساویلكه‌ بوو كو ئه‌و هزر و بیروباوه‌ر هه‌بوون. چه‌رخێن داهاتوو چه‌رخێن ڤه‌بوونا مێشكێ مرۆڤی یه‌ و چه‌رخێ ئازادیا وێ یه‌ ژ گه‌له‌ك تشتێن نوكه‌ هه‌ین.
هزاران سال بوون خه‌لكى وه‌سا هزر دكر و تێگه‌هشت بوون كو ده‌م دبۆریت. به‌لێ ئه‌نشتاینى گۆت: نه‌خێر ده‌م ڕاوستیایه‌ و نالڤیت، به‌لێ كاروانێ مرۆڤایه‌تیێ دلڤیت و دبۆریت. د باوه‌را وى دا ئه‌ڤه‌ پشكه‌كه‌ ژ یاسا و سروشتێ هه‌بوونێ ل جیهانێ. وه‌كى گه‌له‌ك تشتان دبیت ئه‌ڤه‌ ژى دگه‌ل هزر و مه‌ژیێ هنده‌كان نه‌گۆنجیت. هه‌كه‌ پێشى سه‌د سالان به‌حسێ ته‌له‌ڤزیۆن یان ڕادیویێ و به‌رى پێنجى سالان به‌حسێ وێ مۆبایلا نوكه‌ بوویه‌ پێتڕانكا ده‌ستێ بچووكان، هاتبایه‌ كرن هزاران كه‌س و به‌رى هه‌میان ژى مامۆستایێن ئایینى دا وى مرۆڤى ب كافر و زه‌ندیق هژمێرن و خه‌لكى پالده‌ن وى بكۆژن و فه‌توایا كۆشتنا وى وه‌كى ئاڤا ڤه‌خوارنێ ده‌ن، و خه‌لك و به‌لبه‌لچى و نه‌زان و گێژ و نه‌فه‌هم و ده‌مارگیر و مه‌ژى هشك ژى ل چ دگه‌ڕن؟ ل تشته‌ك هۆسا! ئه‌ڤه‌ چی یه‌ ئیسلامێ و مه‌لایان یا وه‌گۆتى، حال بكه‌ ئیسلامێ نه‌ ژ دوور و نه‌ ژ نێزیك ئاگه‌ه ژێ نینه‌.
به‌لێ ئه‌ڤرۆ ب خێرا ئه‌نشتاینى ئه‌م دزانین فلان ده‌م و فلان هه‌یڤ و سال و سه‌ده‌ وه‌سا د ناڤه‌رۆكا سروشتى دا هاتینه‌ دانان و جێگیر كرینه‌ كو نالڤن، به‌لكو ئه‌م یێن بۆ لایێ وێ ده‌مژمێرێ و وێ هه‌یڤێ و سالێ و سه‌ده‌یێ ڤه‌ دچین. وه‌كى چه‌وا یێ بڤێت ژ زاخۆ هه‌تا هه‌ولێرا پایته‌خت ب تڕۆمبێلێ بچیت و د ڕێكێ دا دێ گه‌هیته‌ سێمێل و دهۆكێ و پاشى ئاكرێ و پاشى شه‌قلاوه‌ و پاشى سه‌لاحه‌ددین و هه‌تا دگه‌هیته‌ ئارمانجا دووماهیێ كو هه‌ولێره‌.
هه‌مان ئه‌و نموونه‌یه‌ بۆ ڕوودانێن مرۆڤى و جڤاكى و دیرۆكى ژى دروسته‌. ئه‌ڤرۆكه‌ ڕۆژ ڕۆژا گه‌نگه‌شكرنا بابه‌تێ ده‌وله‌تا كوردستانێ یه‌. هه‌كه‌ ئه‌م ل دووڤ هزر و تێگه‌هشتنا ئه‌نشتاینى و یاسایێن سروشتى ته‌ماشه‌ى بابه‌تى بكه‌ین دێ زانین ئه‌ڤ ده‌وله‌ته‌ هاتیه‌ دانان و یا د مه‌ودایێ ده‌مێ سروشتى دا هاتیه‌ جێگیركرن، نه‌ك وه‌سایه‌ كو ئه‌م هزر دكه‌ین دێ ده‌م بۆریت هه‌تا ئه‌م دگه‌هینێ، به‌لكو ئه‌م یێن دبۆرین دا بگه‌هینه‌ وى ده‌مى و وێ خالێ. وه‌كى چه‌وا ئه‌و مرۆڤێن ل ناسا (NASA) كار دكه‌ن و بۆ گه‌هشتنا سه‌ربانێ هه‌یڤێ هنده‌ك ڕۆژان ل وێستگه‌هێن د ناڤبه‌را ئه‌ردى و هه‌یڤێ دا هاتینه‌ جێگیركرن ڕادوه‌ستن و بێهنا خوه‌ ڤه‌دده‌ن و پاشى ب ڕێ دكه‌ڤن به‌ره‌ڤ هه‌یڤێ یان جهێن دیتر ژ ئه‌سمانى.
له‌وما نه‌یا سه‌یر و سه‌مه‌ره‌ هه‌كه‌ هنده‌ك لایه‌ن و پارتێن سیاسى ل كوردستانێ ژ هه‌ر دو بالێن سكۆلاریزم (علمانى) و ئیسلاما سیاسى د یاسایێن سروشتى نه‌گه‌هن و دڤێت دژى وان یاسایان بله‌یزن و ل نك دله‌كى دژى پێلێن ئاڤێ مه‌له‌ڤانیێ بكه‌ن و كار بكه‌ن بۆ سه‌رنه‌گرتنا وێ ده‌وله‌تێ چونكى هنده‌ك وه‌لاتان وه‌سا دڤێت. مێشكێ وان هندێ بچووكه‌ جهێ یاسایه‌كا وه‌سا یا سروشتى تێدا نابیت. ئه‌و نزانن بزاڤێن وان و یێن ئاغایێن وان ل دژى پێلێن سروشتى هندى پڕپڕا په‌ڕێن مێشه‌كێ و پێشیه‌كێ ژى نینه‌ ل به‌ر سینگێ سروشتى و ڤێ جیهانا مه‌زن و ویستا خودایێ مه‌زن، ڕاوه‌ستن، و ده‌وله‌تا كوردستانێ یا د خاله‌كێ ژ ده‌مى دا یا جێگیر بووى، و تنێ ئه‌و نه‌بیت كانێ دیار نینه‌ گه‌هشتنا مه‌ بۆ وێ خالێ ل دووڤ پیڤه‌رێ مه‌ مرۆڤایه‌تیێ ده‌مژمێره‌ك یان ساله‌ك یان پێنج سال یان سه‌د سالێن دیتره‌، به‌لێ خێرایا گه‌هشتن و لڤینا مه‌ دیار دكه‌ت كا كه‌نگى و چه‌وا ئه‌م دێ گه‌هینێ. هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر (30)ێ بهاژووین دێ چه‌ند سه‌د سال ڤه‌كێشیت و هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر هه‌شتێ بهاژووین دێ سه‌د ساله‌ك و هه‌كه‌ ئه‌م ل سه‌ر سه‌دێ و زێده‌تر بهاژووین به‌لكو زووتر و د ماوێ سێ یان چار سالان بگه‌هینه‌ وێ خالێ و وى وێستگه‌هێ ده‌مه‌كى ئه‌وا مه‌ ناڤێ ل نك خوه‌ كریه‌ ده‌وله‌تا كوردستانێ.
ئه‌ڤا ئه‌و لایه‌ن و پارتێن سیاسى و نه‌یار و ده‌وله‌تێن ده‌وروبه‌ر دكه‌ن تنێ گیرۆكرنا ترۆمبێلا مه‌یه‌ به‌ره‌ڤ وى ده‌مى و وێ خالێ و نه‌تشته‌ك زێده‌تره‌. ماده‌م هزرا ده‌وله‌تا كوردستانێ دشێت د مه‌ژیێ مرۆڤى دا هه‌بیت ئانكو دشێت د ناڤه‌رۆكا یاسایێن سروشتى ژى دا هه‌بیت. بلا ئه‌مریكا و ڕۆسیا و فره‌نسا و به‌ریتانیا و ده‌ردورێن مه‌ و ئه‌و پارت و لایه‌ن و خه‌لك ل كوردستانێ باش بزانن و پشتڕاست بن، ئه‌نشتاینى یا بۆ مه‌ گۆتى، و ئه‌و ده‌وله‌ت یا هاتیه‌ ده‌ینان و ئاڤاكریه‌ و تنێ ئه‌م د ناڤ پاپۆڕه‌كێ دا یێن ڕێكه‌فتین ڤێجا هه‌تا دگه‌هینێ، و كه‌س د جیهانێ دا نه‌شێت ژ یاسایێن سروشتى ده‌ربكه‌ڤیت و هه‌ر بزاڤه‌كا ژ وى جۆرى تنێ دێ ڕوی ڕه‌شیێ و ڕیسوایێ بۆ وان ب دووڤ خوه‌ دا بینیت و د ڕێڕه‌وا دیرۆكێ و ده‌مى دا داڤه‌كا ڕه‌ش بیت بناڤ چاڤێن وانڤه‌، ئه‌و تنێ تڕانا و یارییا ب ڕهێن خوه‌ و یێن باب و باپیران دكه‌ن و پێ دكه‌نن، به‌رۆڤاژى ئه‌وێن كاره‌كێ باش د ڤى پرۆژه‌ى دا دكه‌ن، هه‌كه‌ مه‌ بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) بئاخڤین، دێ بۆ خوه‌ ناڤه‌كێ باش و خێره‌كا مه‌زن ل ڤێ جیهانێ و ئایینده‌ى و ڕۆژا دووماهیكێ تۆمار كه‌ن.
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ
* هه‌كه‌ مه‌ بڤێت ب زمانێ ئایینى و (شه‌ریعه‌تى) باخڤین، دێ بۆ خوه‌ ناڤه‌كێ باش ل ڤێ جیهانێ تۆمار كه‌ن.

كۆده‌تایا توركیا ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا ڤێ هه‌یڤێ (ته‌موز) رووى داى، و هه‌كه‌ ده‌ستپێك و دووماهیك و هه‌مى جهێن وێ گۆماناوى ژى بن، تنێ ڕاستیه‌ك تێدا بوویه‌ و ئه‌و ژى پاككرنا بابه‌تان دگه‌ل هه‌ڤدو و ب ڕێكا توندوتیژیێ بوو ژ دو ئالیان ڤه‌: ئه‌ردۆغان و هه‌ڤڕكێ وى یێ سیاسى-ئایینى فه‌تحۆلا گویله‌ن. ئه‌ڤ شێواز و ڕێكێن سه‌ره‌ده‌ریا دگه‌ل ئێك ئه‌وه‌ ئه‌وا ژ لایه‌نێ فه‌لسه‌فه‌ و هزرا ئایینى و پێشه‌وایێن وى ڤه‌ هاتیه‌ ڕه‌تكرن و چ جهێ خوه‌ د وێ فه‌لسه‌فێ دا نه‌هه‌ى. دیاره‌ پارتا ئه‌ردۆغانى یاكو هه‌لگرا درووشمێ ئایینی یه‌ هند ل سه‌ر بنه‌مایێن ئایینى بڕێڤه‌ ناچیت هندى گرێدایه‌ ب چه‌سپاندنا یاسا و بنه‌مایێن سیاسه‌تێ ڤه‌. ئاشكرایه‌ كو فه‌لسه‌فا ئایینى ل سه‌ر بنه‌ما و بهایێن دادپه‌روه‌ریێ و دلۆڤانى و ئاشتى و ده‌سبه‌ردان ژ گه‌له‌ك تشتێ (دونیایى) و هژماره‌كا بهایێن هه‌ڤشێوه‌ هاتیه‌ ده‌یناندن و ئاڤاكرن و ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ نه‌ك ته‌نها د ئایینێ ئیسلامێ دا، به‌لكو د وان ڕێباز و ئایینێن وه‌كى زه‌رده‌شتى و كۆنفۆشیوسى و شینتۆ و سۆقرات و … هتد، ژى ئێك بوویه‌ ژ بنه‌ما و ستوونێن ئاڤاكرنا وان ئایین و ڕێبازان، هه‌رچه‌نده‌ هنده‌ك كه‌س و لایه‌ن وان ب ئایین یان ئایینێن ئه‌سمانى ناهژمێرن، به‌لێ پا ئایه‌تێن (19، 89، 46، 34، 37، 23) ژ سوره‌تێن (مائیده‌، حه‌جه‌ر، قصص، سجده‌، سبأ، فاتر و زخرف) ژ قورئانا پیرۆز به‌لگێن بهێزن كو دسه‌لمینینن هه‌ر نه‌ژاد و نه‌ته‌وه‌یه‌كى پێغه‌مبه‌رێ خوه‌ هه‌بوویه‌ و ئه‌ڤه‌ ژى تشته‌ك سروشتیه‌ كو نه‌ژاده‌كێ مه‌زنێ وه‌ك ئارییان یان ژى شارستانیه‌ته‌كا مه‌زن و كه‌ڤنارا وه‌كى یونانییان چینییان ژى پێغه‌مبه‌ر یان چه‌ند پێغه‌مبه‌رێن خوه‌ هه‌بن. وه‌ك دیرۆك دبێژیت ئه‌و پێغه‌مبه‌ر ب گشتى هه‌مى ل سه‌ر ڤان بهایێن ساخله‌م و ئاشتیخوازانه‌ هاتینه‌ ده‌ینان و بڕێڤه‌برن، هه‌تاكو ئایینێ ئیسلاما پیرۆز ژى ل ده‌ستپێكێ و پترتر ژ ده‌ه سالان ل سه‌ر وان بنه‌مایێن ئاشتیخوازانه‌ و ساده‌ و خاكى و (نه‌فس نزمى) بڕێڤه‌چوو، به‌لێ پشتى هینگێ و ل سه‌ر فه‌رمانا خودایێ مه‌زن و ب ل به‌رچاڤگرتنا سایكۆلۆژیا تاكێ عه‌ره‌بێ بیابانێ (به‌ده‌وی) و سروشتێ جڤاكیا هۆزێن وێ ده‌ڤه‌رێ شێوازێ وێ هاته‌گهۆڕین و تا ڕاده‌یه‌كێ هێز و ده‌ستهه‌لات تێدا هاته‌ بكارئینان.
دیاره‌ هێز و ده‌ستهه‌لات و زۆردارى و چاڤ ل پله‌ و پایه‌ و ده‌ستكه‌فتێن جڤاكى و مادى و ئابوورى و دارایى و گه‌له‌ك بهایێن ژ ڤى بابه‌تى وه‌كى وان ئه‌و بهایانه‌ ئه‌وێن پرۆسا سیاسى ب گشتى ل سه‌ر بنه‌مایێ وان هاتیه‌ ئاڤاكرن. به‌رۆڤاژى پێغه‌مبه‌ران، كو ژیانه‌كا ساده‌ هه‌بوو و ده‌ستێ خوه‌ ژ گه‌له‌ك وان به‌رژه‌وه‌ندییان شویشتبوو ئه‌وێن خه‌لكێ ئاسایى ب گشتى و سیاسه‌تڤان ب تایبه‌تى ل دویڤ دگه‌ڕن و ژیان و هزرا خوه‌ بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا وان ته‌رخان دكه‌ن، ده‌ستهه‌لاتدارێن سیاسى هه‌مى یان ب كێمی گه‌له‌ك تشتان بۆ خوه‌ و به‌رژوه‌ندیێن خوه‌ دڤێن و دخوازن ژ پێخه‌مه‌ت وان ئاماده‌ى هه‌ر كاره‌كى و گڤاشتنه‌كێ و زۆرداریه‌كێ بن و بكارئینانا هێزێ دژى لایه‌نێ به‌رامبه‌ر بكه‌ن و تێدا هزرا هه‌ڤڕكیێ زاله‌، ئه‌وا د هزرا پێغه‌مبه‌ران دا هیچ گرنگیا خوه‌ نه‌بوویه‌ و هه‌مى ئارمانجا پێغه‌مبه‌ران گه‌هاندنا په‌یامه‌كا پیرۆز و چاكسازی بوویه‌ دوور ژ هه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كا تایبه‌ت.
درووشمێ جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ماوه‌ بۆ ماوه‌ى د هزرا خه‌لكى دا په‌یدا دبوو، به‌لێ پشتى ڕاپه‌رینا مه‌لالیێن ئیرانێ و كه‌فتنا ده‌ستهه‌لاتێ د ده‌ستێن زه‌لامێن ئایینى دا ل وى وه‌لاتى ڕه‌نگ و هێزه‌كا دی په‌یدا كر و بلندتر ژ جاران بانگه‌شه‌ بۆ دهاته‌ كرن. ئه‌وان په‌یدابوونا هزرا جوداهیا ئایینی ژ سیاسه‌تێ ب ئێك ژ پیلانێن ئه‌مریكا و ئیسرائیلێ دهژمارت و ئه‌ڤه‌ به‌رده‌وامیا وێ فۆبیایێ بوو ئه‌وا موسلمانان ژ وه‌لاتێن ڕۆژئاڤایى د دل و ده‌روون و هناڤێن خوه‌ دا دروست و په‌روه‌رده‌ كرى. هه‌كه‌ مرۆڤ كوورتر و هوورتر هزرا خوه‌ بكه‌ت دشێت بهێته‌ گۆتن ئێدى سه‌رده‌مێ ڤێ گریمانێ یا بسه‌رڤه‌چووی و نه‌ك ئه‌مریكا و ڕۆژئاڤانه‌ بانگه‌شێ بۆ جوداهیا ئایینى و سیاسه‌تێ دكه‌ن، به‌لكو ئه‌ڤه‌ سروشتێ مرۆڤى و سایكۆلۆژیا پێدڤیاتانه‌ (الحاجات یان needs) ل نك وى نه‌چار دكه‌ن كو بۆ بده‌ستڤه‌ئینان و دابین و تێركرنا وان پێدڤیان هه‌ر ڕێكه‌كێ دگه‌ل یێ به‌رامبه‌ر و ئه‌وێ د مێنتالیته‌ و هزرا وى دا ناڤێ وى “دوژمنه‌” بكار بینیت، هه‌تاكو ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ ڕێكه‌ توندوتیژى و كۆده‌تا و كوشتن و بڕین و تالانكرن و ل سێداره‌دان، یان هه‌ر ڕه‌فتاره‌كا دی یا هه‌ڤشێوه‌ بیت ئه‌وێن د فه‌رهه‌نگ و كه‌لتوورێ تیرۆرێ و ده‌ستهه‌لات و سیاسه‌تێ دا هه‌ى و فه‌رهه‌نگۆكا وان ڤاله‌ نینه‌ ژ گه‌له‌ك وان شێوازێن دڕندانه‌ بۆ پاقژكرن و ژناڤبرنا یێ به‌رامبه‌ر ب هه‌ر ڕه‌نگه‌كێ هه‌بیت و ده‌ركرنا وى ژ گۆڕه‌پانا ژیانا هه‌ڤپشك و سیاسه‌تێ، ئه‌ڤه‌ هه‌مى ئه‌و تشت و ڕه‌فتارن ئه‌وێن ئایین و ڕێبازێن ئایینى وان ب ئێكجارى ڕه‌ت دكه‌ن. ئه‌ڤه‌ ژى چونكى پێغه‌مبه‌ر مرۆڤێن هند مه‌زن و “نه‌فس كوشتى” بوون كو ده‌ستێ خوه‌ ژ گه‌له‌ك وان تشتێن مرۆڤ سه‌را وان ئێك و دو دخۆن و دكۆژن شویشت بوون.
له‌وما كۆده‌تایا توركیا و گه‌له‌ك روودانێن سیاسى یێن هه‌ڤشێوه‌ ئه‌و ڕه‌فتار و هه‌لویست و به‌لگه‌نه‌ ئه‌وێن بێ هیچ گۆمانه‌كێ نیشا دده‌ن هزرا ئایینى نه‌شێـت دگه‌ل سیاسه‌تێ د ئێك ئاڤاهی دا بژیت و پێكڤه‌ كاروبارێن جڤاكى و ژینگه‌ه و شارستانیه‌تێ بڕێڤه‌ ببه‌ن، چونكى د ستراكتوورێ ئاڤاهیا هه‌ر ئێك ژ وان دا و ل شوینا كه‌رپیچ و بلۆكان بهایێن نه‌وه‌ك ئێك و دژى هه‌ڤدو یێن هاتینه‌ بكارئینان كو قه‌تاندنا وان پێكڤه‌ هه‌كه‌ نه‌ئه‌سته‌م بیت، لێ گه‌له‌ك گه‌له‌ك دژوار و بزه‌حمه‌ته‌، ئه‌نجام ژى ژ روودان و كاره‌ساتێن وه‌كى ئه‌وا ل ناڤه‌ڕاستا هه‌یڤا هه‌فت ل وه‌لاتێ توركیا و ئه‌و كۆده‌تایا ساخته‌ باشتر نابیت یان ژى هه‌مى ئه‌و توندهاژوویا نوكه‌ د گۆڕه‌پانا جیهانێ دا دهێته‌ تێبینیكرن و یا ژ هه‌میا دیارتر تیرۆره‌ كو ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ پێكڤه‌ نه‌گۆنجانا بهایێن ئایین و سیاسه‌تێ بۆ بڕێڤه‌برنا كۆمه‌لگه‌ها مرۆڤى و شارستانیه‌تێ.
*بسپۆرى پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانـــینگـــه‌ها زاخۆ

لۆژیك (مه‌نتق) و فه‌لسه‌فا كه‌ڤن سه‌ربارى هندێ د سه‌رده‌مێ خوه‌ دا ده‌ستكه‌فتێن مه‌زن بۆ مرۆڤایه‌تیێ ب دیارى ئینان و خزمه‌تا وێ كر، لێ د هنده‌ك واران دا كێماسى تێدا هه‌بوون و گه‌له‌ك تشتێ وێ دگه‌ل نوكه‌ ناگۆنجن. د وێ لۆژیكێ دا سه‌كنین و ڕاوستیان گرنگتر و سه‌ره‌كى و بزاڤ و لڤین د دووڤ دا دهات. به‌لێ لۆژیكا سه‌رده‌م به‌رۆڤاژى هزر دكه‌ت و بزاڤ و لڤینێ ب ژێده‌ر و بزوێنه‌رێ پێشكه‌فتن و سه‌ركه‌فتنێ دهژمێریت. گرنگیا ڤێ هزرا لۆژیكانه‌ نه‌ك تنێ د زانستێن فیزیكى دا، به‌لكو د بابه‌تێن، مرۆڤى و كۆمه‌لایه‌تى و سیاسه‌تێ دا ژى ب شێویه‌كێ پراكتیكانه‌ دهێته‌ دیتن و تێبینیكرن.
ل وه‌لاتێن پێشكه‌فتى و دیمۆكراسى دا ئۆپۆزسیۆن ڤى ڕۆلى دبینیت و ئێكه‌ ژ گرنگترین ئه‌گه‌رێن چاڤدێریا كاربده‌ست و پارتێن ده‌ستهه‌لاتدار و ڕه‌فتار و هه‌لسوكه‌فت و بڕیارێن وان یێن سیاسى و كۆمه‌لایه‌تى. هه‌ر ئۆپۆزسیۆنه‌ك، ل وان وه‌لاتان، ل خالێن لاوازیا یێ به‌رامبه‌ر و د ده‌ستهه‌لاتێ دا دگه‌ڕیت دا ب ڕێكا ئازراندن و تێكڤه‌دان و بارزكرنا وان و به‌لاڤكرنا وان ل ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ سه‌رنجا خه‌لكه‌كى بۆ لایێ خوه‌ ڕابكێشیت. ئه‌ڤه‌ دبیته‌ ئه‌گه‌ر كو ئه‌و لایه‌ن و پارتێن د ده‌ستهه‌لاتێ دا پترتر هشیارى ڕه‌فتارێن خوه‌ بن و بۆ به‌رژه‌وه‌ندیا گشتى و هێلانا هژماره‌كا پترتر ژ ئه‌ندام و لایه‌نگر و ده‌نگده‌ران دگه‌ل خوه‌، گه‌ڕێن داهاتوویێ گرتنه‌ ده‌ست یا ده‌ستهه‌لاتێ بۆ خوه‌ جاره‌ك دیتر مسۆگه‌ر بكه‌ن. ئه‌ڤه‌ سروشتیه‌ و پشكه‌كه‌ ژ كارێ سیاسه‌تێ. و دبیته‌ ئه‌گه‌رێ بلندتركرنا ئاستێ خزمه‌تگۆزاریێ و ل دووڤ دا پێشكه‌فتنا جڤاكى. هێڤێنێ سیاسه‌تا نوكه‌ و سه‌رده‌میانه‌ و ئه‌و پێشكه‌فتنا نوكه‌ د وه‌لاتێن پێشكه‌فتى دا هه‌ى به‌رهه‌مێ ڤێ ڕه‌فتارا دیمۆكراسیێ یه‌ و به‌رۆڤاژى وێ دیتنێ ژى دروسته‌.
ل وه‌لاتێ مه‌ و ئه‌ڤرۆكه‌، ته‌ڤگه‌را گۆڕان، لۆژیكا كه‌ڤن و نوو یا ل به‌ر به‌رزه‌ بووى، ب ناڤ ل سه‌ر بنه‌مایێ لۆژیكا نوو و سه‌رده‌م دچیت، به‌لێ ڕه‌فتارێن وێ هه‌لگرێ هزر و فه‌لسه‌فه‌ و لۆژیكا كه‌ڤنن. ئه‌م نابێژین “شاما شه‌ریفه‌” و كێماسى نینه‌. پێشكه‌فتیترین و دیمۆكراسیترین وه‌لات ژ كێماسییان بێ به‌هر نینن. ماده‌م كۆمه‌لگه‌ها مرۆڤاتیێ یه‌ و سه‌رده‌رى دگه‌ل مرۆڤانه‌ ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌ر یا هه‌ى و تشته‌ك ڕێژه‌یی یه‌ و ل نك مه‌، بێگۆمان، پترترن. به‌لێ كێماسی ب كێماسیان و خه‌له‌تیان چاره‌سه‌ر نابن. ئه‌و كێماسیێن گۆڕان به‌حس دكه‌ت، ئه‌م ژى وان دبینین و دزانین یێن هه‌ین و ئه‌و چاره‌سه‌ریێن بزاڤا گۆڕان دخوازیت بۆ نه‌هێلانا وان جێبه‌جێ بكه‌ت پێك ناكه‌ن. خودێ ژێ ڕازى، عه‌لى وه‌ردى (1913-1995)، فه‌یله‌سۆفێ مه‌زن، بۆ ڤێ چه‌ندێ جوان یا گۆتى: “ئه‌و عه‌ره‌بانێ به‌رى هه‌سپى دهاژوون”. و ئه‌و بخوه‌ به‌رۆڤاژیه‌. ل نك گۆڕان وه‌سا نینه‌ چونكى د بنه‌ڕه‌ت دا (نیه‌ته‌ك) پاقژ ل گۆڕ نینه‌ بۆ ڤێ چه‌ندێ. گۆڕانێ دڤێت بۆ نه‌هێلانا كێماسیان خوه‌ ل وان ڕێكا بجه‌ڕبینیت ئه‌وێن ئه‌م كوردستانى ئه‌ڤه‌ جارا سه‌دێ و هزارێ یه‌ پێداچووین و هه‌رجارێ ژ وێ ڤه‌ “ده‌ست ژ پێ درێژتر” زڤڕینه‌ڤه‌. پرۆژێ گۆڕانێ بۆ ڤێ چه‌ندێ، كو جهى َداخێ یه‌ خه‌لكه‌ك دیتر ژى ب داڕیشتن و تێگه‌هێن بریقه‌دارێن وێ هاتینه‌ سه‌ردابرن، د ئێكه‌م پێنگاڤا خوه‌ دا و به‌رۆڤاژى لۆژیكى نوو و سه‌رده‌میانه‌ و به‌لكو ل سه‌ر بنه‌مایێ لۆژیكا كه‌ڤن و مێنتالیته‌ (ئه‌قلیه‌ته‌)كێ سه‌كنى و قه‌ڕه‌سى جه‌مدگرتى، ڕێكا به‌غدایێ هه‌لبژارت بوو ژبه‌ر ئێك هه‌لوه‌شاندنا ئه‌و ئێكڕێزییا ئه‌م هزاران ڕۆژ و ساله‌ خه‌ونێ پێڤه‌ دبینین و ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌رفه‌ت و هێجه‌ت بۆ وێ گۆنجاى و زه‌حفن.
ئه‌و دزانن هه‌كه‌ ئه‌ڤ پرۆژه‌ و پێنگاڤه‌ سه‌ربگریت ئه‌م جاره‌كا دیتر دێ پاشڤه‌زڤڕین و چینه‌ سه‌ر خالا مه‌ ژێ ده‌ستپێكرى و به‌لكو ژى گه‌له‌ك پاشتر. به‌لێ! ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و ئارمانجه‌ ئه‌وا گۆڕان بزاڤێ بۆ دكه‌ت و ب ئاشكرایى د ناڤه‌رۆكا په‌یماننامه‌ و ڕاگه‌هاندنێ دا ناهێته‌ گۆتن و دیتن. ئه‌ڤه‌یه‌ “ناڤه‌كێ گران و هۆزه‌كا وێران”! ناڤێ وێ گۆڕانه‌ و هێڤێنێ لۆژیكه‌كا سه‌رده‌میانه‌یه‌، به‌لێ ژ بنڤه‌ و ژ پشتڤه‌ كۆپیه‌كا نه‌گهۆڕه‌ ژ مێنتالیته‌ و لۆژیكه‌كا كه‌ڤن، یاكو د جیهانا ئه‌ڤرۆ دا هیچ جهێ خوه‌ نه‌ماى. ئه‌گه‌ر و پێناسێن ڤێ لۆژیكێ و وى مێنتالیته‌ى د هزر و ناڤه‌رۆكا كه‌ساتیا سه‌ركردایه‌تى و بتایبه‌ت كه‌سێ ئێكه‌مدا تشته‌ك ڕۆهن و ئاشكرایه‌ و گه‌واهیده‌رێ جیهانه‌كا ئالۆزا كه‌ساتى و قه‌یرانه‌كا سایكۆلۆژى و تژى شاهگرێیێن ده‌روونییه‌، كو ب تنێ ئه‌و بخوه‌ و خودایێ مه‌زن دزانن ژ چى و كه‌نگى و كێڤه‌ ده‌ست پێ كریه‌. ئه‌و بزاڤا نه‌گهۆڕ و نه‌حه‌زێ گۆڕان ۆ گهۆڕین و پێشكه‌فتنێ وه‌سا دبینیت هه‌كه‌ بوویه‌ به‌نده‌یێ زنجیركریێ هنده‌ك لایه‌نان و نه‌هێلا پرۆژێ “ب ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ” بچاڤدێرییا سه‌رۆك بارزانى پێنگاڤێن ئاسایی یێن خوه‌ بهاڤێژیت و بۆ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌ك هێجه‌تگرتن و ئاسته‌نگى دروستكرن و ده‌ستێ خوه‌ كره‌ د ناڤ ده‌ستێ دوژمن و نه‌یاران دا، دێ گهۆڕینێ و گۆڕانێ و پێشكه‌فتنێ مسۆگه‌ر كه‌ت. ئه‌و هزر دكه‌ت هه‌كه‌ وان ئه‌ڤ هه‌مى گڤاشتنه‌ د ڤێ قووناغا هه‌ستیار و نازك و دژوار دا دگه‌ل سه‌ركرداتیا سیاسى بكارئینان دێ ژیارا خه‌لكى خوه‌ش بیت و خه‌لك هه‌مى گه‌هنه‌ ئاوات و ئارمانجێن خوه‌ و “گۆرگ و مه دێ پێكڤه‌ چه‌رن”! ئه‌و ئه‌گه‌رێ و بناسى(السبب) دكه‌نه‌ به‌رهه‌م (النتیجه‌) و به‌رهه‌مى ب ئه‌گه‌ر دشۆبهینن و ئه‌ڤه‌ ژى پشكه‌كه‌ ژ جۆره‌كێ مێنتالیته‌ و لۆژیكا كه‌ڤن. ئه‌و نزانن به‌رهه‌م و ئه‌نجام و دروستبوونا “ده‌وله‌تا كوردستانێ” یه‌ كو دێ ڕێكێ ل گه‌له‌ك ئه‌گه‌ران وه‌كى ئه‌نفال و كێمیاباران و جینۆسایدا گریت، نه‌ك به‌رۆڤاژى. تاكێ كوردى د ڤێ قووناغا دیرۆكى دا بۆ تێگه‌هشتن و بده‌ستڤه‌ئینانا ڤێ ده‌وله‌تێ، ژ لایه‌نێ سایكۆلۆژى ڤه‌ یێ د بلندترین ئاستێ خوه‌ دا و ل قووناغێن بۆریێ جاران نه‌گه‌هشت بوویه‌ ڤى ئاستى. ئه‌ڤه‌ ئێكه‌ ژ مه‌زنترین و بهێزترین ده‌ستكه‌فتان و گرنگییا وێ ژى چ قاس كێمتر نینه‌ ژ سه‌ركه‌فتنێن پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان و پشته‌ڤانییا وه‌لات و زلهێزێن جیهانێ و چ گۆمان ژى تێدا نینه‌ هه‌ر بزاڤ و پرۆژه‌یه‌ك ژ جۆرێ كارێ گۆڕان دووماهیكا وێ ڕووى ڕه‌شى و ڕسوابوونه‌ و نابیته‌ ئاسته‌نگ ل به‌ر سینگێ عه‌جه‌لۆكا ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ، چونكى ” أن الساعه‌ ێتیه‌ لاریب فیها”.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمى و بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگى و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ

ل ڤێرێ ئه‌م به‌حسێ ئۆتیزمێ ناكه‌ین وه‌ك ئه‌و نه‌ساخیا تایبه‌ت ب زارۆكان دهێته‌ نیاسین (autism disorder)، یاكو ژ هه‌ر ده‌ه هزار زارۆكان چار تا پێنج ژ وان و پترتر د ژیێ 12-15 سالیێ دا تووش دبن و و زارۆك تێدا ژ لایه‌نێ زمانه‌ڤانى یێ پاشكه‌فتیه‌، بۆ نموونه‌ ل جهێ (من = ئه‌ز) وشا (تو) بكار دئینیت، یان هنده‌ك تێگه‌ه و وشه‌یا به‌رده‌وام و بێ حه‌مدێ خوه‌ دو یان سێ باره‌كه‌ت، یان هنده‌ك بزاڤ و ڕه‌فتارێن كلیشه‌یى و دووباره‌ و وه‌ك ئێك ئه‌نجام دده‌تن، و حه‌زا دووباره‌كرنێ یا لنك هه‌ى و حه‌ز ژ گۆهۆڕینێ تێدا ناكه‌تن و په‌یوه‌ندیێن وى دگه‌ل ده‌ردۆرێن خوه‌ نه‌ئاسیایینه‌.
به‌لكو ئه‌وا مه‌به‌ستا مه‌یه‌ پترتر لایه‌نێ پاتۆلۆژى (نه‌ساخیناسى)یه‌.ئه‌ڤ ئۆتیزمه‌ ئانكۆ حه‌ز و ڤیان و ئاره‌زوویا سه‌رنج ڕاكێشانێ بۆ خۆدێ خوه‌ لنك كه‌سه‌كى. تێدا هزر و هه‌سته‌وه‌ر و ئاره‌زوویێن وى مرۆڤى لبن ده‌ستهه‌لاتا تێگه‌هشتنه‌كا ده‌روونى لنك وى كار دكه‌ن و سه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل جیهانا ده‌وروبه‌را فیزیكى و مرۆڤى دكه‌ن. ئه‌ڤه‌ ئانكۆ ئه‌وا دكه‌ڤیته‌ د چارچۆڤه‌ى ئێش و ئازارێن ده‌روونى. چونكى ئاراسته‌ و ئاره‌زوویێن ده‌روونى لنك وى كه‌سى دگه‌ل كه‌توارێ وى و ژینگه‌ها وى دا ناگۆنجن، و ئه‌ڤ كه‌سه‌ هه‌مى تشتان و كار و بڕیاران لدویڤ خه‌یال و خه‌ونێن خوه‌ هه‌لدسه‌نگینیتن و دینیتن و دپیڤیتن. ئه‌و تشته‌ لنك وى پترتر ل ئۆمێد و ئاره‌زوویان نێزیكن نه‌ك ئه‌و كه‌توارێ گرێداى ب ژینگه‌ها مرۆڤى یا دۆرماندۆرى وى. ئه‌و ڤان خه‌ون و خه‌یالان بۆ خوه‌ دكه‌ته‌ پێخوارنه‌ك و هندى پێڤه‌ مژویله‌ كه‌ كه‌توارێ كو تێدا ناهێته‌ دیتن و په‌سندكرن. ئه‌وى مرۆڤى تام و چێژا ژیانا خوه‌ د وان خه‌ون و خه‌یالان دا دبینیتن.
دبیتن خوانده‌ڤان گازندێ ژ ڤێ پێناسێ و ڕۆهنكرنێ بكه‌تن. به‌لێ ئه‌م ژى دگه‌ل وى داینه‌. ئه‌ڤ نیشانه‌ دبیتن جار نه‌ جاران لنك گه‌له‌ك كه‌سان بهێنه‌ دیتن، و تشته‌ك ئاسایى بیتن هه‌كه‌ر ئه‌ڤ ماوه‌یه‌ كێم و كۆرت بیتن. به‌لێ د زانستێ پزیشكییا ده‌روونیدا به‌رده‌وامبوونا ڕِه‌وشه‌كا نه‌ئاساییا هۆسا لنك مرۆڤى بۆ ماوه‌یه‌كێ پترتر ژ چه‌ند هه‌یڤان نیشانه‌كه‌ ژ هه‌بوونا نه‌ساخیێن سایكۆلۆژیك. و ئه‌ڤ ڕه‌وشه‌ هه‌كه‌ر لنك مرۆڤه‌كى بیتن دبیتن گه‌له‌ك جاران زیانا وێ تنێ ژ وى یان چه‌ند كه‌سێن سنووردار و كێم بگریتن. به‌لێ هه‌كه‌ر لنك گرووپه‌ك یان لایه‌نه‌كێ سیاسى هه‌بیتن دێ كارتێكرنه‌كا مه‌زنا نه‌رێنى لسه‌ر ڕه‌وشا وى وه‌لاتى و جڤاكێ كه‌تن یاكۆ ئه‌و پارت تێدا خۆدان ده‌ستهه‌لات و بڕیار بده‌سته‌، و ئه‌ڤ شێوازێ هزرا سیاسى نۆكه‌ ل كوردستانێ خوه‌ ب ئاشكرایى د هنده‌ك لایه‌نان دا به‌رجه‌سته‌ دكه‌تن.
چارێكا ئێكه‌م ژ سه‌دسالییا بیست و ئێكێ یا بوویه‌ ده‌لیڤیه‌یه‌ك مێژوویى و سیاسى و جڤاكى و له‌شكه‌رییا مه‌زن بۆ دروستكرنا ” ده‌وله‌تا كوردستانێ”. لێ هنده‌ك هێشتان ل هێجه‌تان دگه‌ڕهن و باوه‌رى ب گۆنجانا ده‌مى نینه‌! ئه‌و وه‌كى كه‌سه‌كێ ئۆتیزم هزر دكه‌ن و خۆ د كه‌توارێ سیاسى و له‌شكه‌ریێ جیهانێ و ده‌ڤه‌رێ ناگه‌هینن. ئه‌وان هێشتان باوه‌رى ب هندێ نینه‌ سایكس-پیكۆ ئه‌ڤه‌ چه‌نده‌ یا دۆماهێك پێهاتى. ئه‌و نابینن ئه‌ڤرۆكه‌ ڕێكخراوا تیرۆریستیا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشا كارتۆنى لسه‌ر ده‌ستێ پێشمه‌رگێ مێرخاس و ب فه‌رمانده‌هییا جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و ب هاریكارییا پترتر ژ پێنجى شێست وه‌لاتێن دۆست و پشته‌ڤان و د جه‌نگه‌كێ دژوارێ كو ل ڕێز جه‌نگێن جیهانییه‌، یا تووشى شكه‌ستنه‌كا مه‌زن بووى و پێشمه‌رگه‌ و بارزانى یێن بووینه‌ ناسناما نه‌ته‌وێن سته‌ملێكرایێن كوردستانێ ل جیهانێ. ئه‌و وى كه‌توارى نابینن كه‌ دوو وه‌لاتێن بهێزێن به‌عسى، ئانكۆ سوریا و عێراق، ئه‌ڤرۆكه‌ یێ د گۆپیتكا بێهێزیێ دا و یێن بووینه‌ “بویكێن لاستیكى” د ده‌ست وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ و جیهانێ و ڕێكخراوێن تووندرۆیێن ئیسلامى. ئه‌و وى كه‌توارى نابینن كه‌ هه‌ر دوو وه‌لاتێن ئیران و توركیا، سه‌ربارى هێزا سیاسییا خوه‌ و هه‌مى بزاڤێن خوه‌چه‌ماندنێ بۆ ڤى و یێ دى، یێن دناڤبه‌را ئه‌ر و ئه‌سمانان و د ده‌ستێن زلهێزێن جیهانێ و ئه‌رۆپییا دا ماینه‌ هلاویستى و نه‌ سۆبه‌هى و نه‌ دوو سۆبه‌ لنك دیار و ڕۆهن نینه‌. ئه‌و سۆبه‌هییا دبیتن د هه‌ر چركه‌كێ دا گۆهۆڕینه‌كا مه‌زن و نه‌دیار و ژ نیشكه‌كێڤه‌ وان ژ ڤى ده‌ستى بكه‌ته‌ د ده‌سته‌ك دیتر دا و كۆتایێ ب شاهڕۆژ و خه‌ونێن مه‌زنێن ئیپراتۆریێن سیاسى و له‌شكه‌رى و ئایینى و ئایدیۆلۆژیك و كه‌لتووریێ وان بهینیتن. به‌لێ هه‌كه‌ر دویربوون ژ هه‌مى ڤان خالێن گه‌ش د دیرۆكا كوردستانێ و چه‌رخێ بیست و ئێكێ و كه‌توارێ نۆكه‌ لنك هنده‌ك لایه‌نان ل كوردستانێ چ جیاوازى دگه‌ل خه‌ون و خه‌یالێ و كۆرفه‌همییا وان نه‌بیتن و نیشانه‌ك ژ ئۆتیزما سیاسییا وان لایه‌نان نه‌بیتن پا ڤێجا چیه‌؟؟ پا هه‌كه‌ر هه‌مى ئه‌ڤ كه‌تواره‌ و كه‌توارێ نه‌ته‌وێن كوردستانێ بدرێژاهییا دیرۆكا ڕه‌ش و ته‌حل و تارى دا نه‌بیته‌ هێڤێنێ ئێكگرتنا وان لدژى دوژمن و نه‌یاران و وان وه‌كى ” تایێ كۆلییا” لبه‌ر سندۆقێن ده‌نگدان و ڕاپرسى و ڕیفرانۆدما گشتى بۆ سه‌رخوه‌ بوون و ده‌وله‌تینیێ ڕێز نه‌كه‌تن، پا ڤێجا ئه‌و لایه‌نێن نه‌ساخ دێ كه‌نگى ژ خه‌ونێ ڕابن و تێگه‌هن؟ پشتى كاراكرنا په‌رله‌مانى و گۆهۆڕینا سه‌رۆكاتییا هه‌رێمێ؟؟!! كیژ په‌رله‌مان؟ ئه‌وێ ب خوینا هزاران شه‌هیدان هاتیه‌ ئاڤاكرن یان ئه‌وا هنده‌ك كه‌سان ڤیاى وه‌ك ” پاكیته‌ك په‌قلاوه‌”ى پێشكه‌شى دوژمنان بكه‌ن؟ پا مافێ ده‌یك و زارۆكێن شه‌هیدان دێ چ بیتن؟ یان كیژ سه‌رۆكایه‌تى؟ ئه‌وا د ڤى ده‌مى به‌ته‌نگ دا پێدڤیاتییه‌كا فه‌ر ب جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى هه‌ى یان ئه‌وا پشتى ڕاده‌ستكرنێ مه‌ جاره‌ك دیتر و ده‌ست و پێ زنجیركرى گرێده‌تن ب یان به‌ره‌یێ شێعه‌یانڤه‌ یان قۆفلكرى ب به‌غدایێ ڤه‌ گرێده‌تن و ئه‌وا هه‌ى ژى ژ كیستێ مه‌ و خوه‌ و نه‌ته‌وێن كوردستانێ و كوردان ل هه‌مى كوردستانێ بكه‌تن؟!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمى د زانستێن سایكۆلۆژى و پێداگۆگى/ زانینگه‌ها زاخۆ

كۆچكرن ژ جهه‌كی بۆ جهه‌كێ دی، دیرۆكه‌كا كه‌ڤناره‌ یا د ژیانا مرۆڤاتیێ دا هه‌ی و ئاستێ وێ هنده‌ك جاران یا وه‌كی خه‌ون یان ئه‌فسانه‌یه‌كێ لێهاتی، و هنده‌ك جاران مرۆڤی خه‌ونا ب هه‌بوونا جهه‌كێ دی ڤه‌ دیتی كو تێدا دێ ژ مرنێ قورتال بیت و ژییه‌كێ درێژ و هه‌تاهه‌تایی د ناڤ گۆل و ئاڤ و كانیا و خۆشیا دا دێ ژیت، ئه‌ڤه‌ هه‌مان ئه‌و تشته‌ كو ب سه‌رێ ئاده‌م و حه‌وایێ هاتی و یۆتۆپیا ژیانه‌كا هه‌تاهه‌تایی و به‌خته‌وه‌رانه‌ و تژی خۆشی و تام و بێ ماندیبوون و بێ مرن پالدای كو وێ چه‌ندێ ب سه‌رێ خوه‌ بینن یاكو ب سه‌رێ وان هاتی و ژ جهێ خوه‌ بۆ سه‌ر ڕوویێ ئه‌ردی هاتینه‌ دوورخستن. یۆتۆپیا وان هزر تێدا كری هزاران هزار سالان پشتی وان ژی بوویه‌ مه‌شخه‌لێ ملیۆنه‌ها مرۆڤان ژ جهه‌كی بۆ جهه‌كێ دی كۆچ بكه‌ن. خه‌ون دیتن ب ڤی ڕه‌نگی و ب ڤی جهێ خه‌یالی و یۆتۆپیا ژیانه‌كا ل بن نه‌هاتی و بێ مرن یان ژی هیچ نه‌بیت جهه‌ك بیت كو گه‌له‌ك پێدڤیێن مرۆڤی تێدا بهێنه‌ دابینكرن ب درێژاهییا دیرۆكێ نه‌هێلایه‌ حه‌ویان ب مرۆڤایه‌تیێ بكه‌ڤیت، و ئاستێ ڤێ چه‌ندێ گه‌هشتیه‌ هندێ كه‌ كۆچكرن یا بوویه‌ پشكه‌ك ژ دیرۆكا ته‌حلا مرۆڤاتیێ، چونكی كۆچكرنێ هه‌می ده‌مه‌كی هه‌می خه‌ونێن مرۆڤاتیێ بجه نه‌ئیناینه‌.
ئه‌و جهێ مرۆڤی ڤیای كۆچ بكه‌تێ هه‌می ده‌مه‌كی ژێده‌ره‌كێ ته‌ناهیێ نه‌بوویه‌، به‌لكو به‌رۆڤاژی گه‌له‌ك جاران مه‌زنترین ئاریشه‌ بۆ وی دروست كرینه‌. ئایا ل ده‌ستپێكا سه‌ده‌یێن ناڤین ده‌مێ هۆله‌ندی و پۆرتۆگالی و به‌ریتانی و فره‌نسی و ئیسپانی و دانیماركی و نه‌ته‌وه‌یێن دی یێن ئورۆپی ب جیهانێ وه‌رهاتین و ده‌ست ب ڤه‌دیتنا وه‌لات و كیشوه‌رێن وه‌كی ئه‌فریقا و ئه‌مریكا و ئۆسترالیا و نیۆزلاند و جه‌مسه‌رێن باكوور و باشوور و. .. هتد، كرین، هه‌ما هوسا ب سانه‌هی گه‌هشتنه‌ وان جهان؟ ئایا هندی یێ، سۆر و ڕه‌شپیستان و ئاكنجی یێن به‌راهیێ و ڕه‌سه‌نێن وان جهان چ ئاریشه‌ بۆ وان دروست نه‌كرن؟ ئایا ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌ هوسا ب سانه‌هی ئه‌و جه بده‌ست خوه‌ڤه‌ ئینان و تێدا ئاكنجی بوون؟ ب درێژاهیا سه‌دان سالان د ناڤبه‌را ڤان وه‌لاتێن كۆلۆنیال و داگیركه‌ر و ئاكنجیێن ڕه‌سه‌نێن وان جهان ئاریشێن ئابووری، كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی، سیاسی و جڤاكی و سایكۆلۆژی ل گۆڕێ بوون و ئاسه‌وارێن وان هه‌تا نوكه‌ ژی ل گه‌له‌ك ژ ڤان وه‌لاتان ب ئاشكرایی دهێته‌ دیتن و هه‌ستپێكرن. ئه‌ڤه‌ ئانكو چ؟ ئانكو سایكۆلۆژیا مرۆڤی وه‌سایه‌ كو به‌رده‌وام بۆ تێركرنا پێدڤیێن خوه‌ پێدڤی ب ژێده‌ر و جهێن نوویه‌، لێ وی ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا ژبیركری كه‌ ئه‌و جهێ ئه‌و دچیته‌ وێرێ هژماره‌كا دی یا مرۆڤان تێدا دژین و پێشی وی یێن ل وی جهی بووین و هه‌كه‌ ئه‌و ڤێ قانوونێ ل به‌ر چاڤ نه‌گریت دێ تووشی ئاسته‌نگ و ئاریشێن جوداجودا بیت ل سه‌ر ده‌ستێ وان ئاكنجیێن ڕه‌سه‌ن.
ئه‌ڤرۆكه‌ ده‌ڤه‌را مه‌ ب كاودانه‌كێ دژوار و زه‌حمه‌ت دا ده‌رباز دبیت و هژماره‌ك ژ وان پێدڤیێن سه‌ره‌كی و گرنگ وه‌كی خوارن و ڤه‌خوارن و ته‌ناهی و ئاسایشا مرۆڤان یا كه‌فتییه‌ د بن گه‌فێن مه‌ترسیێن ده‌ره‌كی دا، وه‌كی ڕێكخراوا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ و.. هتد. ئه‌ڤرۆكه‌ شه‌ڕه‌كێ گران سیبه‌را ڕه‌شا خوه‌ یا ب سه‌ر ده‌ڤه‌رێ دا كێشای و ڤی كاودانێ سه‌قایه‌كێ وه‌سا یێ دروستكری كو ڕێژا خوه‌ ل به‌رگرتنێ ل نك هنده‌ك كه‌سان یا كێم بووی و وان نه‌چار دكه‌ت ل دووڤ خه‌ونا یۆتۆپیایێ بگه‌ڕن، ئه‌و یۆتۆپیا هنده‌ك كه‌سان و فه‌یله‌سۆفان تۆڤێ وێ چاندی، لێ ڤان مرۆڤان، ئانكو ئه‌وێن كۆچ دكه‌ن، یا ژبیر كری، هه‌كه‌ ل ده‌ڤه‌را مه‌ هژماره‌كا ئاریشه‌ و كێم و كاسییان هه‌بن، ڕامانا وێ ئه‌و نینه‌ جیهان ب دووماهیك هاتیه‌ و ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ یا ژ نه‌خوارن بووی، به‌لكو گه‌له‌ك لایه‌نێن ژیانێ یێن هه‌ین كو پێدڤیێن سایكۆلۆژیك و جڤاكی و بایۆلۆژی یێن مرۆڤی تێدا تێر دبن، و به‌رۆڤاژی هه‌كه‌ “ده‌نگێ ده‌هۆلێ ژ دوور ڤه‌ خۆشه‌” و مه‌ خه‌ونه‌كا خۆش یا ژ ئورۆپایێ و وی كیشوه‌رێ زه‌نگین ل نك دلێ خوه‌ چێ كربیت، لێ هه‌ر ل ڤان وه‌لاتان گه‌له‌ك ئاریشه‌ و ئاسته‌نگێن مرۆڤی و جڤاكی و سایكۆلۆژی تووشی مرۆڤی دبن كو مه‌له‌ڤانیكرن د ده‌ریا وان دا كارێ هه‌ر كه‌سه‌كێ نینه‌.
ئورۆپا، د ڤێ قووناغا دیرۆكی، یا د كاودانه‌كێ هه‌ستیار دا ده‌رباز دبیت. ئاریشێن ئابووری و مرۆڤی و سیاسی ل ڤان وه‌لاتان خوه‌ د گرانبوونا ئاستێ ژیارێ، زێده‌بوونا ڕێژه‌یا بێكاریێ، مه‌ترسی و گه‌فێن ناسیۆنالیستێن ئورۆپی، مه‌ترسی ژ فۆبیا ئیسلاما سیاسی و سه‌دان ئاریشێن دی پشكه‌كن ژ هه‌می وان ئاریشێن كو ئورۆپا تووشبوویێ و كار یێ گه‌هشتیه‌ هندێ هنده‌ك ژ وان قانوونێن گه‌له‌ك دژوار بۆ ڕێگریكرن ژ هاتنا كۆچبه‌ران ل په‌رله‌مانێن خوه‌، دده‌ینن و ئه‌و سه‌ره‌ده‌ریا مرۆڤایانه‌ یاكو نوكه‌ دگه‌ل كۆچبه‌ران و ئاواره‌یان دا دهێته‌كرن تشته‌كێ كاتیه‌ و ل پیلانێن دومدرێژ ڤان وه‌لاتان گه‌له‌ك ژ ڤان كۆچبه‌ران دێ نه‌چار بن وی جهێ یۆتۆپیایی بجه بهێلن و بزڤڕنه‌ جه و وارێن خوه‌، به‌لێ پشتی چ؟ پشتی كو گه‌له‌ك زیانێن ئابووری و مرۆڤی و جڤاكی و سایكۆلۆژی گه‌هاندینه‌ خوه‌ و خێزان و كه‌س و كارێن خوه‌.
* بسپۆرێ پێداگۆگی و سایكۆلۆژیایێ/ زانینگه‌ها زاخۆ
مانشێت: سایكۆلۆژیا مرۆڤی وه‌سایه‌ كو به‌رده‌وام بۆ تێركرنا پێدڤیێن خوه‌ پێدڤی ب ژێده‌ر و جهێن نوویه‌

نه‌یا ڤه‌شارتیه‌ كورد د ده‌مێ پێشی نێزیكی دو هزار و حه‌فتسه‌د سالان دا ل ده‌ڤه‌رێن جوداجودایێن كوردستانێ ل ژێر ناڤ و نیشانێن وه‌كی ئیلامی، میتانی، كاسی، گۆتی و ئۆرارتۆ یان خالدی پاشایه‌تیێن لێكته‌رازای و دوور ژ هه‌ڤ هه‌بوون و ژبه‌ر هندێ به‌رده‌وام ل بن هێڕش و گه‌فێن ده‌ر و هه‌ڤسوویێن بهێزێن خوه‌ ژیان دبۆراند. پشتی ئێكگرتنا وان ل بن ئالایێ ئیمبراتۆریه‌تا میدیان، كو وه‌كی ئیمبراتۆریه‌تێن ب ناڤ و ده‌نگێن وه‌ی ده‌می، یێن وه‌كی سۆمه‌ری و ئه‌كه‌دی (كلدانییان) و لیدی، بابلیان، و فینیقی و مسریان و. .. هتد، گرنگیا خوه‌ هه‌بوو، هاته‌ گۆڕێ. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌و هێرش و گه‌فه‌ نه‌هاتنه‌ ڤه‌بڕین، لێ چ پێ نه‌ڤێت كارتێكرنا وان وه‌كی جاران نه‌بوو، چونكی كورد د وێ قووناغا دیرۆكی دا ل بن پێشه‌وایا كه‌سه‌ك و ئێمبراتۆر و پاشایه‌كێ ئێكگرتی خوه‌ دابوونه‌ ئێك و كێم كه‌س دشیان وان تووشی ژناڤچوونێ بكه‌ن. هینگێ نه‌ته‌وه‌یێ خۆڕاگرێ كوردی ل بن ئێك ئالا و سیبه‌را ڕێبه‌راتیا ئێك كه‌سی دا خوه‌ باشتر ل به‌ر سینگێ دوژمنان دگرت. ده‌وله‌تا كوردستانا سه‌رده‌مێ میدیان گه‌له‌ك ژ كوردستانا نوكه‌یا مه‌زن مه‌زنتر بوو و سنوورێن وێ خوه‌ ل پترتر ژ ملیۆنان كیلۆمه‌ترێن چارگۆشه‌ ددا، كو پشتی هینگێ ب هاتنا نه‌ته‌وه‌یێن هه‌ڤڕك كێمتر و كێمتر لێهات، هه‌تاكو ئه‌ڤرۆكه‌ تنێ یا مای ئه‌و چه‌ندا ئه‌م ب ناڤێ كوردستانا مه‌زن دنیاسین. دیاره‌ پشتی هینگێ تێكه‌لبوونا میدیان و هه‌خامه‌نشیان (ئه‌خمینی) ل بن سیبه‌را ده‌ستهه‌لاتا كۆروَشێ مه‌زن هێشتان ده‌لیڤه‌یه‌ك باشتر بوو بۆ پاراستنا كیانێ نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، چونكی به‌ره‌بابێن ئه‌خمینی ژی ب بابكه‌كێ ئاریایی دهاته‌ هژمارتن، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ به‌رده‌وامبوو هه‌تاكو سه‌رده‌مێ هێرشا دكتاتۆر و داگیركه‌رێ مه‌زنێ وی سه‌رده‌می، ئانكو ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدۆنی، یێ كو جاره‌ك دیتر سنوورێن جۆگرافیایی و دیرۆكی و جڤاكی و سایكۆلۆژی ل جیهانێ ب گشتی و ده‌ڤه‌را بن ده‌ستهه‌لاتا ئاریایان و كوردان دانه‌به‌ر كێرا پارچه‌ پارچه‌كرنێ و پچاندنا شێرازه‌ی ژیانێ بۆ ماوه‌یێ پتر ژ سه‌د سالان و د ماوه‌یێ پاشماوه‌یێن وی دا و ل سه‌رده‌مێ سه‌لووكیان. پشتی وان جاره‌ك دیتر دو زنجیره‌یێن ئاریایی، ئانكو ئه‌شكانیان و ساسانیان، كو هنده‌ك جاران به‌لگه‌یێن دیرۆكی نیشان دده‌ن كوردێن ڕه‌سه‌ن بن، هاتنه‌ سه‌ر كورسیا ده‌ستهه‌لاتێ و ل دووڤ دا عه‌ره‌بێن موسلمان ده‌ڤه‌رێن كوردان ئێخستنه‌ بن ڕكێفا خوه‌ و هه‌تا نوكه‌.
هه‌كه‌ ئه‌م ته‌ماشه‌ی لایه‌نێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكه‌ین، نوكه‌ ژی دگه‌لدا بیت، بۆ ماوێ پترتر ژ بیست و حه‌فت سه‌ده‌یان د ناخ و ده‌روونێ وی دا كاكلا گرێیه‌كا ده‌روونی هێشتا ته‌ڕه‌ و هشك نه‌بوویه‌، و ئه‌و ژی گرێیا “بوون ب ده‌وله‌تێ یه‌ “. هه‌ر دو تێگه‌هێن گرێ (عقده‌ یان complex) و “نه‌هایدار یان نه‌ستێ ب كۆمه‌ل” (لاشعورێ جمعی) ژ وان تێگه‌هانه‌ ده‌روونناسێ به‌رنیاس “كارۆل گۆستاڤ یۆنگی” (1875-1961) د تیۆریا خوه‌ دا بكارئینای. ده‌مێ مه‌ بڤێت ڤان دو تێگه‌هێن سه‌ره‌كی د بیردۆزا وی دا، ل سه‌ر دۆخێ سایكۆلۆژیا تاكێ كوردی بكار بینین و جێبه‌جێ بكه‌ین، دێ بینین ” گرێ” مه‌به‌ست هه‌موو ئه‌و هه‌ست و سۆز و كاودانێن هه‌لچوونێن تاكێ كوردینه‌ به‌رامبه‌ر خودێ خوه‌ ل هه‌موو ڤان سالێن نه‌ته‌وه‌یێ كوردی، جاران وه‌كی ده‌ستهه‌لاتدار و جاران ژی وه‌ك بنده‌ست بۆراندی، و تێگه‌هێ نه‌ست یان نه‌هایدارێ ب كۆمه‌ل ژی ئاماژه‌ ب هزرا هه‌بوونا ئیمبراتۆریه‌ته‌ك كوردی یه‌ ل نك تاك تاكێ كوردی، كو ب درێژاهیا هزاران سالان وه‌كی پشكه‌ك ده‌روونی ژ ستراكتوورێ سایكۆلۆژیكێ كه‌ساتیا باب و باپیرێن مه‌ بۆ مه‌ هاتیه‌ ڤه‌گۆهاستن و ئاماژه‌یه‌كه‌ بۆ حه‌ز و ڤیانه‌كا سایكۆ-دیرۆكی یا تاكێ كوردی بۆ ڤێ پێدڤیێ، و چ گۆمان ژی تێدا نینه‌ ئه‌ڤه‌ هه‌موو بۆ هندێ دزڤڕیت كو تاكێ كوردی هه‌ر ژ دوور ده‌مڤه‌ یێ گه‌هشتیه‌ وێ باوه‌رێ پاراستنا تاكێ كوردی، ژ هه‌موو لایه‌نانڤه‌ تنێ یا د هندێ دا كو ئه‌ڤ نه‌ته‌وه‌یه‌ خودان كیانه‌ك ئیكگرتی بیت، داكو ل بن سیبه‌را وێ ژ هه‌ر هه‌ژموون و گه‌فێن بیانی و دوژمنان بهێته‌ پاراستن. ڕاسته‌ گه‌له‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ یا ب چیایێن سه‌ركێشێن خوه‌ڤه‌ شیای تاكێ كوردی ژ هنده‌ك ژ گه‌فێن ده‌ڤه‌رێ بپارێزیت، لێ د جهێ خوه‌ دایه‌ ئه‌م ئه‌زموونا جیرانێن خوه‌ یێن كه‌ڤن ل ده‌ڤه‌رێ و نه‌خاسمه‌ ئاشووری و جوهی و یێن دیتر ژبیر نه‌كه‌ین، كو دیرۆكێ چه‌ند زۆرداری لێكر و ئه‌و ژ گۆپیتكا ده‌ستهه‌لاتێ گه‌هاندنه‌ دۆخه‌كێ كو ئه‌ڤرۆكه‌ ژی دگه‌لدا بیت بسه‌ر خوه‌ڤه‌ نه‌هاتینه‌ و هێشتان گه‌فێن ژناڤچوونێ به‌رسینگێ وان به‌رنه‌دایه‌. و دیرۆك باشترین وانه‌یه‌ بۆ هه‌ر كه‌س و تاك و نه‌ته‌وه‌ و نه‌ژاده‌كێ بڤێت به‌رده‌وامیێ بده‌ته‌ هه‌بوونا خوه‌ و مانا خوه‌ مسۆگه‌ر بكه‌ت و باشترین ئالاڤ بۆ ڤێ چه‌ندێ ده‌ست ل ناڤ ده‌ستێ ئێكنان و هه‌لبژارتنا كه‌سه‌كی یه‌ كو ببیته‌ پێشه‌وایه‌كێ نه‌ته‌وه‌یی و بشێت ڤێ ئێكێ مسۆگه‌ر بكه‌ت، به‌رۆڤاژی ئه‌م دێ وه‌كی گه‌له‌ك قووناغێن دیرۆكی تووشی كوشتن و تلانكرنێ و ئه‌نفال و كیمیابارانكرنێ و ئاواره‌بوونا ملیۆنی بین، و ئه‌ڤ ئێكگرتنه‌ نه‌ بزه‌حمه‌ته‌ هه‌كه‌ مه‌ بڤێت و بخوازین.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

سایكس-پیكۆ (Sykes-Picot agreement) ئه‌و په‌یه‌ماننامه‌یه‌ یاكۆ نوێنه‌رێن هه‌ر دوو زلهێزێن سه‌رده‌مێ جه‌نگێ جیهانیێ ئێكه‌م، ئانكۆ ” سێر مایك سایكس ” ژ ئالیێ به‌ریتانیانڤه‌، و ” ژۆرژ پیكۆ ” ژ لایه‌نێ فره‌نسیاڤه‌ ماوه‌یه‌ك به‌ری بدووماهیك هاتنا جه‌نگی واژوویا خوه‌ ل سه‌ر كری و ئه‌و په‌یمان گرێدای و ل دووڤ بنه‌مایێن وێ ئاخا وه‌لاتێ ئۆسمانیان ل ده‌ڤه‌را ڕۆژهه‌لاتا ناڤین ل سه‌ر هه‌ر دوو ڤان وه‌لاتان پارڤه‌كری و پاشی ژی هنده‌ك پێشكه‌شی روسیایا جاران كری و سه‌رباری گه‌له‌ك ده‌نگێن نه‌ڕازیبوونێ كه‌فته‌ د بوارێ جێبه‌جێكرنێدا و د بیاڤێ كریاری ئه‌ڤ ده‌ڤه‌ره‌ ب سه‌ر ڤان سێ وه‌لاتێن زلهێزێن وی ده‌می هاته‌پارڤه‌كرن و دگه‌ل هندێ ژی بوونه‌ برینه‌ك نه‌ده‌رمانكری، كو به‌رهه‌م و ئه‌نجاما وێ هژماره‌كا وه‌لات و ده‌وله‌تێن ژبه‌رئێكچووی و پڕئاریشه‌ و تێر ئاسته‌نگ ل بن سیبه‌را دیكتاتۆران و سه‌رهلدانا چه‌نده‌ها كۆده‌تایێن له‌شكه‌ری و سیاسی و دگه‌لدا ژی چه‌نده‌ها جه‌نگێن خویناوی بووینه‌ كو ئاگرێ وان هه‌تانۆكه‌ ژی به‌رده‌وامه‌ و دێ یێ به‌رده‌وام ژی بیتن هه‌تا هنگی ده‌مێ په‌یمانناما “سایكس-پیكۆ” ببیته‌ په‌یماننامه‌یه‌ك بناڤێ “نه‌سایكس-پیكۆ”.
ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌و وه‌لاتێن له‌ په‌یمانا سایكس-پیكۆ دا هاتینه‌ دروستكرن یان ب شێوه‌یه‌كێ ئاشكرا هه‌لوه‌شیاینه‌ یان ژی وه‌كی لبنان و فه‌له‌ستینێ و. .. هتد، د قه‌یرانێن دۆمدرێژ دا دژین یان ژی وه‌كی كوردستانێ یێن كه‌فتینه‌ سه‌ر به‌ختێ تاكێ كوردی و سه‌ركرداتیا وێ. ئه‌ز نزانم په‌یمانا ” سایكس-پیكۆ ” دێ ل كیژ ده‌مژمێر یان ڕۆژێ ژ ئه‌ڤ ساله‌دا هێته‌ هه‌لوه‌شاندن، لێ ئه‌وا ئه‌ز دزانم شه‌قامێ ئه‌ورۆپی و ئه‌مریكا و روسیا ژی یێ د ڤێ ڕاستیێ گه‌هشتی كو ده‌وله‌تێن ب پنی و په‌رۆكا هاتینه‌ دورین و ئاڤاكرن نه‌شیاینه‌ جێگیریا سیاسی و كه‌لتووری و فه‌رهه‌نگی و مرۆڤی بۆ تاكێ وه‌لاتێن ده‌ڤه‌رێ مسۆگه‌ر بكه‌ن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ دخوازیتن ئه‌لترناتیڤه‌ك بۆ وان ده‌وله‌تان بهێته‌ده‌یناندن. و ئه‌وا گرنگه‌ فه‌ره‌ ئه‌م بزانین پشتی هه‌ر توَفانه‌كێ ئارامی ته‌ناهی ب سه‌ر ده‌ریایدا دگریتن و جاره‌ك دیتر ئاكنجیێن وان وه‌لاتان پێدڤی ب ڕێكخستنا مالا خوه‌ دكه‌ن. به‌لێ یا ژ هه‌موویا فه‌رتر ئه‌وه‌ بهێته‌ زانین د نه‌خشه‌یێ نویێ ده‌ڤه‌رێ دا و ئه‌لترناتیڤێ جیۆپۆلێتیكێ ده‌ڤه‌رێ جهه‌ك هه‌یه‌ بناڤێ ” كوردستان”، به‌لێ ئه‌ڤ جهه‌ هۆسا بسانه‌هی و هه‌وانته‌ نه‌هاتیه‌ و ناهێتن و گه‌له‌ك قۆربانی دڤێتن. ئێكه‌م و بچووكترین ئاسته‌نگ ژی خوه‌ د حوكمه‌تا ناوه‌ندیدا دبینیتن كو ب هه‌ر ڕێكه‌كێ و بێبه‌ختیه‌كێ بزاڤێ دكه‌تن شكستێ پێبهینیتن و نموونا هه‌ره‌ بچووك ژی داخۆیانیێن سه‌رۆكوه‌زیرێن حوكمه‌تا ناوه‌ندییه‌ ل كۆمبوونا ئاسایشێ ل وه‌لاتێ ئه‌لمانیا دا بوون كو ب ئاشكرایی دهاته‌ گۆتن” ئه‌زموونا ڕاپرسیا هه‌رێمێ سه‌رناگریتن یان سه‌ركه‌فتی نابیتن ” و. .. هتد. ئایا ئه‌ڤه‌ نه‌ جۆره‌ك جه‌نگێ سایكۆلۆژیكه‌ كاربده‌ستێن ڤی وه‌لاتی دگه‌ل مه‌ بڕێڤه‌ دبه‌ن؟ ئه‌ڤ داخویانی و گه‌له‌ك تشتێن هاوشێوه‌ ڕاستیه‌كا ته‌حل نیشانی مه‌ دده‌ن و بیرا مه‌ دهینن و ئه‌و ژی ئه‌وه‌ ڕۆژا هندێ یا هاتی تاكێ كوردی ب مێنتالیته‌یه‌كێ هزر بكه‌تن و دناڤبه‌را مان و ژیانا بنده‌ستی و كۆله‌داری و تێر كۆشتن و بڕین و ئه‌نفال و كیمیابارانكرن و جینۆسایدێ و. .. هتد، و هه‌روه‌سا ژیانا ئازاد و سه‌ربلند ئێكێ هه‌لبژێریتن، هه‌ر چه‌نده‌ ئه‌ڤ ژیانه‌ یا بزه‌حمه‌ته‌ به‌لێ به‌ردكه‌ڤیتن. ئه‌ڤرۆكه‌ ئه‌ڤ بڕیاره‌ یا كه‌فتیه‌ سه‌ر ملێن تاكێ كوردی. تاكێ كوردستانی بڕیارێ دده‌تن و حوكمه‌تا هه‌رێمێ و سه‌ركرداتیا كوردستانێ وێ جێبه‌جێدكه‌تن. قه‌یران، بێ پاره‌یی، كریزا سیاسی و ئابووری، جه‌نگێ ل به‌ر ته‌واوبوونا داعشێ و. .. هتد، هه‌موو ئه‌و ئاسته‌نگن یێن ل به‌ر سینگێ تاكێ كوردستانی، لێ وه‌ك سه‌ركردێ ناڤدارێ جێهانێ، ناپلیۆن بۆناپارت د جه‌نگێن خوه‌ دا هه‌موو جاران دگۆته‌ سه‌ربازێن خوه‌ “. .. ل به‌ر سینگێ مه‌ دوژمنه‌ و ل پشتا مه‌ ژی ده‌ریایه‌. .. “، لێ هوون بڕیار بده‌ن دێ جه‌نگن و یان د ده‌ریایدا خه‌ندقن و ئه‌ڤه‌ بوو ئێك ژ كلیلێن سه‌ركه‌فتنا ناپلیۆنی كو ل وی سه‌رده‌می فره‌نسا مه‌زنترین هێزا له‌شكه‌ر و ئابووری ل ئه‌ورۆپایێ و به‌لكو ژی ل هه‌موو جیهانێ بوو.
گه‌لێ كوردستانێ دێ بڕیارێ ل سه‌ر ئاییندا خوه‌ و نه‌ڤی و نڤشێ ئایینده‌ ده‌تن و ئه‌ڤ بڕیاره‌ تشته‌ك بسانه‌هی نینه‌ و به‌رپرسیاره‌تیه‌كا دیرۆكیه‌، و مه‌زنترین و ناسكترین قۆناغا وێ ژی چاكسازی و ڕیفۆرمه‌كا ڕاسته‌قینه‌ و جه‌نگه‌كێ دژواره‌ دگه‌ل گه‌نده‌لیێ و گه‌نده‌لكاران ب هه‌موو جورێن خوه‌ڤه‌.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ ژ وان ژی ته‌له‌فزیۆن وه‌كی هه‌ر ده‌زگه‌هه‌ك دیتر كه‌ره‌سته‌یه‌كێ ڕاگه‌هاندنێیه‌ بۆ به‌لاڤكرن و گه‌هاندنا ڕاستیان و زانیارییان بۆ خه‌لكێ و كه‌سانه‌كێ ل جڤاكێدا. ل كه‌نالێن ده‌ڤه‌رێ ڤی ده‌زگه‌هی پشتی ڕاپه‌رینا مه‌زنێ گه‌لێ مه‌ ل ( 1991) و پشتی نه‌مانا ڕژێما سه‌دامێ گۆڕ ب گۆڕ ل كوردستانێ یا شیای خزمه‌ته‌كا به‌رچاڤ بگه‌هینیته‌ خه‌لكێ مه‌ نه‌خاسمه‌ ژی وان كه‌سێن كو ژبلی زمانێ شرینێ كوردی نه‌شێن پشتا خوه‌ ب هیچ زمان و كه‌ناله‌ك دیترڤه‌ گرێبده‌ن بۆ وه‌رگرتنا زانیارییان، و ژبه‌ركو تنێ شه‌هره‌زای زمانێ كوردینه‌ و حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ بۆ ڤێ چه‌ندێ پشته‌ڤانه‌كێ مه‌زن بوویه‌. لێ مخابن كۆ هنده‌ك جاران ئه‌ڤ ته‌له‌فزیۆنه‌ د ئاستێ داخوازییا خه‌لكێ مه‌ دا نینن. گه‌له‌ك جاران دبینین كو خه‌لكه‌ك یێ هه‌ی كۆ دڤێتن مفای ژ ڤێ ده‌زگه‌هێ وه‌رگریتن به‌لێ نه‌شێتن چونكی كه‌نالێن ده‌ڤه‌ره‌كێ پێكڤه‌ و ب ئێك ده‌مژمێر و ده‌مدا ده‌ست دكه‌ن ب به‌لاڤكرنا یاریێن ته‌پا پێ و ب شێوه‌یه‌كێ ڕاسته‌وخۆ، بێی هندێ گوهێ خوه‌ بده‌نه‌ هندێ كو ل ڤی ده‌می دا هنده‌ك كه‌س یێن هه‌ین نه‌ڤێتن ته‌ماشه‌ی ڤان یاریێن بێمفا بۆ هه‌موو جۆره‌ خه‌لكه‌كێ بكه‌ن و دخوازن ل شوونا وان یاریێن ڕۆتین و وه‌كی ئێك و ب زمانێن نه‌كوردی و بیانی، پرۆگرام و بابه‌ته‌ك زانستی، پزیشكی و نۆژداری، زارۆك، یان بابه‌ته‌ك زمانه‌وانی یان هه‌ر پرۆگرامه‌ك دیتر هاتبایه‌ پێشكه‌شكرن، و ل شوونا هندێ كۆ كه‌هره‌ب و پاره‌ و ده‌مێ خوه‌ و ته‌ندروستیا چاڤێن خوه‌ قۆربانیی ڤان یاریێن به‌رده‌وام و ڕۆتین و بێ شۆل بكه‌ن، ب تشته‌ك دیتر ڤه‌ مژویل ببن و مفای وه‌ربگرن. ئه‌ڤ یاریێن كو هیچ كارتێكرنێ ل سه‌ر ئایینده‌ و داهاتوو و به‌رژه‌وه‌ندی و به‌رزكرنا ئاستێ ژیار و زانستی و كه‌لتووری و جڤاكی و سیاسی و مرۆڤایانه‌یا تاكێ كوردی ناكه‌تن، دێ چ مفای گه‌هیننه‌ پێشكه‌شكه‌رێن ڤان پرۆگرامان د كه‌نالێن ناڤخۆیی دا؟ ئایا تنێ ڕاكێشانا سه‌رنجا چه‌ند كه‌سه‌ك كێم بۆ ڤێ یان وێ كه‌نالا ناڤخۆیی جهێ دلخوه‌شیێ یان ده‌ستخۆه‌شیێ یه‌؟ پا ئه‌و خه‌لك و كه‌س و كابانی و كارمه‌ندێ كو پشتی ڕۆژه‌كا شۆلی ل مالێ و فه‌رمانگه‌ها خوه‌ دڤێتن مفای ژ پرۆگرامه‌ك خوه‌ش وه‌ربگریتن یان قوتابیه‌كێ كو دڤێتن ته‌ماشه‌ی فلمێ زارۆكان بكه‌تن یان. .. چی؟ ئایا خه‌لكێ وێ ده‌ڤه‌رێ هه‌موو ل وان ده‌مژمێرێن دوور و درێژ حه‌ز ژ ته‌پا پێ دكه‌ن و دخوازن ل سه‌ر ته‌له‌فزیۆنێ ته‌پا پێ بهێته‌ پێشكه‌شكرن؟ پا ئه‌و دانعمه‌رێن مه‌ چی؟ پا. .. چی؟
ئایا ئه‌ڤ هه‌موو كه‌ناله‌ ل شوونا هه‌ڤڕكیێ ل سه‌ر ڕاكێشانا هنده‌ك كه‌سێن كێم، كو هژمارا وان هندی تلێن ده‌ستا نینن، باشتر ئه‌و نینه‌ پێكڤه‌ هه‌ماهه‌نگیێ بكه‌ن و ئێك ژ وان كه‌نالان ڤێ یاریێ نیشان بده‌تن و ڕۆژه‌ك دیتر كه‌ناله‌ك دیتر ڤی كاری بكه‌تن، و ئایا ئه‌ڤه‌ باشتر نینه‌ ژ هندی َهه‌موو جارێ و پێكڤه‌ و ب جاره‌كێ ڤی كاری بكه‌ن داكو كاودان و ڕه‌وشا هنده‌ك كه‌سێن وه‌كی ژنكێن مالێ و كه‌سێن دیترێن كۆ پێدڤی ب دیتنا ته‌له‌فزیۆنێن ده‌ڤه‌رێنه‌، ژ مفاوه‌رگرتن ژ ڤان كه‌نالێن ناڤخۆیی بێبه‌هر نه‌بن، چونكی كه‌نالێن ناڤبری و ده‌زگه‌هێن ڕاگه‌هاندنێ تنێ یێن كه‌سه‌كی و ته‌خه‌ك جۆدا نینه‌ و یا هه‌می جڤاكێ یه‌.

*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

( شرۆڤه‌كرنه‌ك سایكۆلۆژیك)

هه‌موو پێشهات و ڕوویدانێن گۆڕه‌پانا سیاسه‌تێ ل ڤی وه‌لاتێ ڤێكنه‌كه‌فتی به‌رێ مه‌ دده‌نه‌ ڕێكه‌كێ بۆ چاره‌سه‌ری و قۆرتالبوون ژ هه‌موو نه‌هامه‌تی و ده‌رده‌سه‌ریێن بوون و مانا دگه‌ل حوكمه‌تا ناوه‌ندی و ئه‌و ژی هه‌لبژارتنا ڕێكا ” ئه‌نجامدانا ڕیفراندۆمێ”یه‌. و دیاره‌ ئه‌ڤ ڕێكه‌ و شێوازه‌ د گۆڕه‌پانا سیاسه‌تا جیهانێ دا بۆ چاره‌سه‌ركرنا گه‌له‌ك ئاریشه‌یان یا هاتیه‌ بكارئینان و نه‌خاسمه‌ ل ڤان چه‌ند سالێن دووماهیكێ.
لێ به‌لێ هنده‌ك جاران دبیتن تاكێ كوردستانی ڤێ پرسیارێ ژ خوه‌ بكه‌تن: بۆچی ڕیفراندۆم؟ و بۆچی ئه‌ز بڕگا ” به‌لێ” هه‌لبژێرم؟ هه‌كه‌ر ئه‌م بۆ به‌رسڤدانا ڤان پرسیاران پشتا خوه‌ ب سایكۆلۆژیایێڤه‌ گرێبده‌ین دێ بێژین د ناڤا بنه‌ما و پره‌نسیپێن ده‌روونناسیێ دا و نه‌خاسمه‌ سایكۆلۆژیایا شرۆڤه‌كارییا فرۆیدی دا بنه‌مایه‌كێ هه‌ی كو ب پشتگرێدان ل سه‌ر وێ گه‌له‌ك ره‌فتارێن مرۆڤی دشێن بهێنه‌ شرۆڤه‌كرن، و ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ بریتیه‌ ژ: ” بنه‌مایێ تام و چێژ وه‌رگرتن و خوه‌پاراستن ژ ئێش و ئازارێ”. ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ژبلی كو پالده‌ره‌كێ به‌رده‌وامییا ژیانێ یه‌، هند ژی ئێكه‌ ژ بنه‌مایێن په‌روه‌رده‌كرن و فێربوونێ ل قۆناغێن جۆداجۆدایێن ژیانێ و نه‌خاسمه‌ ژی زارۆكینیێ. هزرا خوه‌ بكه‌ت هه‌كه‌ر ده‌ستێ زارۆكی چه‌ند جاران ب تشتێ گه‌رم و كه‌ل نه‌كه‌ڤیتن و ئێش و ئازاره‌ك بۆ وی په‌یدا نه‌بیتن چه‌وا ل قۆناغێن داهاتی دێ مرۆڤ خوه‌ ژ ئاگری و سۆپێ و تشتێ گه‌رم پارێزیتن و فێری ڤێ ڕاستیێ بیتن كو ئه‌ڤ تشته‌ ترسناك و بڤه‌نه‌ و ب ڤێ چه‌ندێ ژیانا وی هێته‌ پاراستن. ب هه‌مان ڕه‌نگ ژی تاكێ كوردستانی هه‌كه‌ر هزرا خوه‌ د هه‌موو وێ زۆڵم و زۆرداری و نه‌خوه‌شیا دا ئه‌ڤه‌ بدرێژاهییا دیرۆكێ و ب تایبه‌ت ژی سه‌د سالیێا دۆماهیكێ لسه‌رده‌ستێ زۆردارێن دوژمن دیتی و بچاڤێن خوه‌ دیتی كا چه‌وا ئه‌م هاتینه‌ ئه‌نفالكرن و كێمیابارانكرن و جینۆسایدكرن و گۆندێن مه‌ هاتنه‌ تێكدان و سۆتن و هزاران كه‌سێن مه‌ ل سه‌ر ده‌ستێ ڕژێمێن شۆڤینیی و بهاریكارییا جاش و خۆفرۆشان هه‌تانۆكه‌ ژی بێ سه‌روشوینن. هه‌كه‌ر تاكێ كوردستانی بزانیتن ئه‌و خه‌مساریێ د چوونا سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ دا بكه‌تن و هێجه‌تا وی ئه‌و بیتن ” ما دێ بۆ كێ ده‌گی ده‌م؟ هه‌ر به‌رپرس و بازرگان و جاش و گه‌نده‌لكارێن دخۆن!” ئه‌ڤه‌ خوه‌ ل گێلی دان و فریودانا خوه‌یه‌. ئه‌وێن تو ژێ دبێژی هه‌موو وه‌سا بووینه‌، به‌لێ یێ خۆساره‌ت ئه‌ز و توینه‌. هه‌كه‌ر ئه‌ز و تو چوین و ل سه‌ر سندۆقا كۆمبین و مه‌ ده‌نگێ خوه‌ دا ” به‌لێ بۆ ده‌وله‌تا كوردی”، و ده‌وله‌تا كوردی هاته‌ ئاڤاكرن پێژانه‌كه‌ بۆ پاراستنا بیستانێ كوردستانێ و ئه‌وی بیستانی ئه‌ز و تو و زارۆك و دوینده‌ها مه‌ یێن/ دێ تێدا دژین. ئه‌ڤ پێژانه‌ دێ مه‌ ژ گه‌له‌ك مه‌ترسیێن وه‌كی ئه‌نفالێ و. .. هتد، پارێزیتن، چنكو هنگی ئه‌م دێ ب خۆدان كه‌ڤین و وه‌لاتێن دیتر هه‌كه‌ر ژبه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن خوه‌ ژی بیتن دێ د هه‌وارا مه‌ هێن و هاریكارییا مه‌ كه‌ن. هنگی دێ مه‌ترسییا به‌رپرس و بازرگان و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران ژی كێمتر لێهێتن. چنكو دێ قانوون بیته‌ سه‌روه‌رێ هه‌موو تشت و كه‌س و لایه‌نه‌كی، و هه‌ر ئه‌ڤ قانوونه‌یه‌ دێ به‌رو به‌رسینگێن وان نه‌یار و خۆفرۆش و گه‌نده‌لكاران گریتن و ئه‌وێ مای ژی دێ ژ ئالیێ دادگه‌ها سروشتی هێته‌ سزادان چنكو ” یا ڤی ده‌ستی بۆ وی ده‌ستی نامینیتن” و جیهان و سروشت دلۆڤانیێ ب زۆرداران نه‌بریه‌ و نابه‌تن، به‌لێ هه‌ر ئێك د ده‌مێ خوه‌ دا. ل ڤێ قۆناغێ دا ئه‌م پێدڤی بڤی جۆرێ هزركرنێ نه‌. پێدڤیه‌ ئه‌ڤ بنه‌مایه‌ ببیته‌ هێڤێنێ بڕیارێن مه‌ و تشتێ دیتر و ئاریشه‌یێن دیتر پشتی ڤێ قۆناغێ دهێن. هه‌كه‌ر ئه‌م بڤێ مێنتالیته‌( ئه‌قلیه‌تی) بچینه‌ سه‌ر سندۆقێن ده‌نگدانێ هنگی مه‌ یا بری و هه‌كه‌ر وه‌سا نه‌بیتن ئه‌م ژ دۆڕاندیانه‌ و دیار نینه‌ كا كه‌نگی و پشتی چه‌ند سه‌د یان هزاران سالێن دیتر جاره‌كا دیتر به‌خت و شانس ل مه‌ بزڤڕیتن و جاره‌ك دیتر ده‌رگه‌هه‌كێ هۆسا ل مه‌ ڤه‌بیتن. وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ چه‌نده‌ بۆ جۆهییان چه‌ند هزار سال ڤه‌كێشان. و ژبلی هندێ ئه‌ڤرۆكه‌ سه‌ركرده‌یه‌كێ كارێزمایێ وه‌كی سه‌رۆك مه‌سعۆد بارزانی یێ بۆ مه‌ هه‌لكه‌فتی و ئه‌زموونا وی یا سیاسی ده‌لیڤه‌یه‌ك زێڕینه‌ و تێهنا گه‌رم و گۆڕیا ویست و هه‌لوێستێ وی جهێ دلخوه‌شی و ئۆمێده‌ك مه‌زنه‌ بۆ گه‌لێ مه‌، و هه‌كه‌ر خۆدێ نه‌كری بته‌مریتن دیار نینه‌ كا دێ پشتی چه‌ند سه‌د سالێن دیتر ژی كه‌سه‌ك وه‌سا ژێهاتی و دلسۆز و شۆلكه‌ر و نه‌ته‌وه‌په‌رێست هه‌لكه‌ڤیتن دا وه‌كو ئه‌ڤرۆكه‌ ل مه‌ ببیته‌ خۆدان یان نه‌. یا فه‌ره‌ ئه‌م بزانین پشتا مه‌ ده‌ریایه‌كا كویر و سنگێ مه‌ ژی دوژمنێ زۆرداره‌ و مه‌ چ چاره‌ نینه‌ ژبلی خۆڕاگری و غاردان به‌ره‌ڤ سندۆقێن ده‌نگدانێ و هه‌لبژارتنا وشه‌یا ” به‌لێ” وه‌ك دۆماهیك ده‌لیڤێ خۆ قۆرتالكرن ژ ژناڤچۆنێ و نه‌مانێ.
*مامۆستایێ ئه‌كادیمی/بسپۆرێ زانستێن پێداگۆگی و سایكۆلۆژی/زانینگه‌ها زاخۆ

هه‌رچه‌نده‌ وه‌كی تێگه‌ه و زاراڤه‌ بۆ ئێكه‌م جار بیرمه‌ند و فه‌یله‌سۆفێ به‌ریتانی سێر تۆماس مور (Thomas more) ی ل سالا ( 1516 ) ناڤێ جڤاكه‌ك نموونه‌یی و خه‌یالی بڤی ڕه‌نگی یێ بكارئینای، لێ ژێده‌ر ئاماژه‌ی ب هندێ دده‌ن كو فه‌یله‌سۆفێن وه‌كی فارابی ب تێگه‌هێ ( مه‌دینا فازیله‌) و ئه‌فلاتۆنی ژی ب تێگه‌هێ ( كۆمارییا ئه‌فلاتۆنی) یا ڤیای وێ ئێكێ بگه‌هینن كو دشێتن هنده‌ك جڤاك و كۆمه‌لگه‌ه و به‌لكو وه‌لات هه‌بن نموونه‌یی بن و تێدا پیڤه‌رێن خوه‌ یێن تایبه‌ت بۆ ژیانێ هه‌بیتن. ئه‌ڤ هزره‌ ئێكه‌ خه‌ون و خواست و داخوازیێن مرۆڤایه‌تیێ و ب درێژاهییا دیرۆكێ گه‌له‌ك كه‌س و لایه‌نان یا ڤیای بنه‌ما و بنیاتێ ڤان جۆره‌ جڤاكا ده‌ینن. به‌لێ ئه‌ڤێ چه‌نده‌ سه‌رنه‌گرتیه‌ و وه‌ك بیرمه‌ندێ ئیرانی په‌رویز شه‌هبازی دبێژیتن خودێ ئه‌ڤ بیرۆكه‌یه‌ ئێك بوویه‌ ژ ئه‌گه‌رێن شكه‌ستنا شارستانیه‌تا مرۆڤایه‌تیێ و نه‌خاسمه‌ ئه‌و كه‌سێن ب ڤێ هزرێ ڕه‌ دخوازن چنكو د بنه‌ڕه‌تدا ئه‌ڤ هزره‌ ئیماژه‌یه‌كه‌ بۆ ئایینده‌ی و ئایینده‌ و داههاتوو قۆناغه‌ك نه‌دیار و به‌رزه‌یه‌ و خه‌له‌تیا هه‌ره‌ مه‌زنا مرۆڤایه‌تیێ ئه‌و بوویه‌ كو ل شوینا ژین و هزرركن د ده‌مێ نۆكه‌ دا و بۆ نۆكه‌ خه‌ما ئایینده‌ی هه‌لگرتی و ژیان ل خوه‌ تێكدای.
ئه‌ڤرۆ دبینین كو گرۆپ و تاخمه‌ك ب ڤی ڕه‌نگی و ل سه‌ر ڤی بنه‌مایی دڤێتن هه‌مان خه‌له‌تیێ دووباره‌ بكه‌تن و دڤێتن یۆتۆپیایه‌كێ ئاڤا بكه‌تن و كو تێدا ” گۆرگ و میه پێكڤه‌ بچه‌رن” و قۆناغا خیلافه‌تێ بزڤڕینن بۆ جیهانا ئه‌ڤرۆ، ئه‌و خیلافه‌تا وه‌ك جڤاكناسێ به‌رنیاس عه‌لی وه‌ردی دبێژیتن و دیرۆك گرۆڤانی وێیه‌ تنێ ل قۆناغا هه‌ر چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌مدا تا ڕاده‌یه‌كێ ئاسایی و سروشتی بوون و شیان هنده‌ك پابه‌ندی بۆهایێن مرۆڤاتیێ بن و ل قۆناغێن دووڤدا و پشتی ( مالێ دونیایێ) و پاره‌ و پۆل و ژن و سامان هاتیه‌ گۆڕه‌پانا ژیانا وان، هێدی چ تشته‌كی هیچ ڕامانا خوه‌ نه‌ما و ئه‌و خه‌لیفه‌ ژی ژ پشتی هنگی وه‌ره‌ و هه‌تا خه‌لیفه‌یێن ئه‌مه‌وی و عه‌باسی و پاشی خه‌لیفه‌یێن دووماهیك سه‌ده‌یێن بۆری ل جیهانا ئیسلامێ ، ئانكو خه‌لیفه‌یێن ئۆسمانی، مژویلی كۆمكرنا پاره‌ی و ( مالێ دونیایێ) و مه‌زنكرنا حه‌ره‌مسه‌رایێن خوه‌ یێن ته‌ژی ژن بوون، تنێ د هنده‌ك قۆناغێن ده‌گمه‌ن دا نه‌بیتن ژبلی ڤێ چه‌ندێ هیچ خه‌لیفه‌یه‌كێ نه‌شیایه‌ خه‌ونا ده‌وله‌تا ئیسلامی و خیلافه‌تێ و به‌لكو ژی یۆتۆپیایا ئیسلامی بجه بگه‌هینیتن یان نێزیك ژی بكه‌تن، ئه‌ڤه‌ ژی ژبه‌ر هندێ تام و چێژا هزرا ( دونیایێ) ب سه‌ر هزرا ئایینی و ژیانا دووماهیكێ دا زال دبیتن و ڤان خه‌لیفه‌یا بنه‌مایێن ئایینی پاشگۆه هاڤێتینه‌ یان كرینه‌ ڕێك و ئالاڤه‌ك بۆ گه‌هشتن ب مه‌ره‌م و مه‌به‌ستێن خوه‌ ل ڤێ جیهانێ و ماینه‌ ب لایه‌نێن دیتر ڤه‌.
ئها د ڤێ قۆناغێ دا ڤێ گرۆپا تیرۆریستا ده‌وله‌تا ئیسلامییا داعشێ و هاوشێوه‌ی وان تالیبان ل ئه‌فغانستانێ و ئه‌لقاعیده‌ ل هه‌موو جیهانێ و بۆكۆ حه‌رام ل نیجێریا و ئه‌لشه‌باب ل سۆمال و. .. هتد، دڤێتن وێ قۆناغا زێڕین بزڤڕینن یاكو هه‌ر سێ چار خه‌لیفه‌یێن ئێكه‌م تێدا دژیان و شیایین تاڕاده‌یه‌كی ب سه‌ر ( هه‌وایێ نه‌فسا ) خوه‌ دا زال ببن و ل سه‌ر وان بنه‌مایا بچن ئه‌وێن پیامبه‌رێ وان (س) ئیناندی. به‌لێ ئه‌ڤرۆكه‌ كه‌توارێ ژیانا سه‌رده‌م بۆ جێبه‌جێكرنا ڤێ یۆتۆپیایێ هند یێ له‌بار و به‌رهه‌ڤ نینه‌ و ته‌كنه‌لۆژیایا هه‌ڤچه‌رخ هه‌موو سنوورێن شه‌رمێ و خۆگرتنێ و خۆپارێزیێ یێن شكاندین و ده‌لیڤه‌ بۆ هاتنا سه‌رده‌سهه‌لاتا ڤێ یۆتۆپیایێ یێ ژناڤبرین، و ژبلی هندێ هه‌ر ئه‌ڤ تاقمێن د خه‌ما ڤێ یۆتۆپیایا وه‌همی و خه‌یالیدا دژین بۆ خوه‌ هنده‌ك كار و كریار و ڕه‌فتارێن كرێت یێن مه‌زن یێن ئیناندینه‌ د به‌رپه‌ڕێن دیرۆكێدا كو مرۆڤایه‌تی شه‌رمێ دكه‌تن به‌حسێ وان بكه‌تن و دیار نینه‌ ئه‌و ب قانوونی ( و شه‌رعی) كرنا وان ڕه‌فتاران پشتا خوه‌ ب چ به‌لگه‌یه‌كێ زانستی و ئایینی و جڤاكیڤه‌ گرێدده‌ن به‌لێ ئه‌ڤ كریاره‌ هه‌ر ژ كۆشتن و تالانكرن و بڕین و سه‌رژێكرن و بازرگانیكرن ب مرۆڤ و ڕۆح و گیان و بوونا مرۆڤان و هه‌تاكو بازرگانیكرن ب ئێك ژ مه‌زنترین دوژمنێن مرۆڤاتیێ، كو ده‌رمان و مادێن سڕكه‌ر و بێهشكه‌ر بیتن، هنده‌كن ژ بچووكترن و بسانه‌هیترین وان ڕه‌فتاران ل نك تاكه‌كێ ناڤ ڤان ڕێكخراو و تاخمێن تیرۆریستی. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌ڤ ڕێكخراوه‌ د دوماهیك قۆناغێن هزری دا یا گه‌هشتیه‌ ڕاستیا دره‌وا خوه‌ و یا به‌لاڤكری كو هێدی ئه‌ڤ پارچه‌یا جۆگرافیایی ( عێراق و سوریا) به‌رهندێ ناكه‌ڤن ئه‌و خه‌مێ ژ ئاڤاكرنا ڤێ ده‌وله‌تا وه‌همی خه‌یالی یۆتۆپیایی ژێ بخۆن و یا ده‌ستپێكری كو سنوورێن وێ ده‌وله‌تا هه‌ڕفتی ڤه‌گۆهێزنه‌ جهه‌ك دیتر ( وه‌ك لیبیایێ)، و دیاره‌ وان دڤێتن وه‌ك چه‌وا ئه‌ڤ ده‌ڤه‌را مه‌، یاكو خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن و به‌رێ كورد و ئه‌رمه‌ن و ڕۆمی و پارس بووینه‌، خراب كری، وی وه‌لاتی ژی دووباره‌ و سێ باره‌ ژ خۆدانێن وێ یێن ڕه‌سه‌ن، كو به‌ربه‌ر و فینیقی بن، بستینن و داگیر بكه‌ن و ب سه‌ر واندا ژی خراب بكه‌ن. به‌لێ بلا بچن و بخێر نه‌چن ” بلا ته‌ژی دۆنیایێ. .. بن بلا بۆهسته‌كێ ژ مه‌ دویر بن”!
*بسپۆرێ ئه‌كادیمی د زانستێن سایكۆلۆژی و پێداگۆگی/ زانینگه‌ها زاخۆ